Сирек элементтер. Рений

Оңтүстік Қазақстан обылысы
Шардара ауданы
№ 16 колледж
Орындаған: Т-54 топ студенті Зият Жансұлу Өмірзаққызы
Жетекшісі: Айтенова Нұргул Ыдырысқызы

 

Жоспар:

1 Рений

2 Химиялық және физикалық қасиеттері

 

1. Рений, молибден, вольфрам элементтердің периодтық жүйесінің әр түрлі топтарына кіреді: рений – VII топқа, молибден және вольфрам – VI топқа. Бірақ рений табиғатта молибденмен бірге кездеседі, молибденді кендерден ажыратқанда қосымша рений де бөлінеді. Сондықтан осы элементтерді бір тарауда қарастыруға болады.

Рений

Тарихи мағлұматтар

Ренийдің ашылу тарихы Д.И. Менделеев элементтердің периодтық жүйесінің үлкен мағынасын дәлелдеді. Д.И.Менделеев периодтық заңдарға байланысты кейбір белгілі элементтерге периодтық кестеде бос орындар қалдырды. VII топта бос орынды марганецтің аналогтарына –экамарганец (№ 43) және двимарганецқа (№ 75) қалдырды№ 75 элементті 1925 жылы неміс ғалымдары В. және И. Ноддактар платина кендерінде және колумбиттарда ашты, ал 43 элементті тек қана 1937 жылы ашты. № 75 элемент рентгеноспек-тральдық әдіспен анықталды.Оны рений деп атады (Рейн – Германиядағы өзен).

В. және И. Ноддактармен қатар № 75 элементті ғалымдар Лоринг пен Друце марганецтің кендерінде (пиролюзит) , сонымен қоса чех ғалымдары Гейровский мен Долейжек полярографиялық әдіспен ашты . 1928 жылы В. және И. Ноддактар ренийдің ең көп мөлшері молибденитте (MoS₂) кездесе-тінін көрсетті. А.Е. Ферсман бұл мәліметтердің «диагональды қатар» заңымен байланысы бар екенін көрсетті.

Өндірісте рений молибденнің кендерінен алынады.

2. Рений – периодтық жүйенің VII тобының элементі марганец пен тех-нецийдің аналогы. Ең жақын ренийдің аналогы – технеций, №43 элемент. Атомдық массасы 186, 31, ядроның заряды – 75. Электрондардың орналасуы келесідей: 2, 8, 18, 32, 13, 2. Электрондық құрылысына байланысты рений ауыспалы валенттілік көрсетеді. Ең тұрақты қосылыстар төрт-, алты-, жеті- валентті рений. Рений гидриді – (ReH) қосылыс екені белгілі, оның құрамын-да ренийдің валенттілігі (-1).

Рений жылтыр ақ түсті, платинаға ұқсас металл. Ауада үй температура-сында тұрақты, ұнтақ түрінде ауада жануы мүмкін, сондықтан тотығып ре-ний оксиді (Re₂O₇) түзіледі.

Ренийдің тығыздығы 21,02 г/см³ (ең ауыр металдардың бірі), балқу температурасы 3190⁰С, қайнау температурасы 5600⁰С. Вольфрамнан кейінгі ең қиын балқитын металдардың бірі. 20⁰С температура шамасында ре-нийдің меншікті электркедергісі – 19,14*10^-6 ом*см. Қыздырғанда рений от-текпен, галогендермен, күкіртпен әрекеттесіп, ұнтақ түрінде сутекті окклюз-денеді.

Тұз және сұйытылған күкірт қышқылдары кәдімгі жағдайда рениймен өте баяу әрекеттеседі. Концентрлі күкірт қышқылында қыздырғанда рений өте баяу ериді. Рений сонымен қатар ыстық HCIO₄ · 6H₂O₂ және сілтілердің балқымасымен әрекеттеседі. Ал азот қышқылы ренийді рений қышқылына дейін HreO₄ тотықтырады:

Re + 7HNO₃→ HReO₄ + 7NO₂ + 3H₂O

Толық рений металының механикалық қасиеттері келесі мақалада келтірілген.

Көбінесе рений элементтермен құймалар және қосылыстар түзеді. Ренийдің кейбір құймалары тәжірибе жүзінде мағыналы, мысалы, рений вольфраммен, молибденмен, никельмен, хроммен, кобальтпен, платинамен құймалар түзеді.

Рений-молибден-вольфрам құймалардың балқу температурасы өте жоғары және компонентердің қатынасына байланысты болады (1 кесте).

1 кесте

Рений-молибден-вольфрам үштік құймалардың балқу температуралары

Құрамы, %			Балқу температурасы, 0С
Re	Mo	W
10	10	80	3130
30	35	35	2520
40	20	40	2680
40	40	20	2460
50	40	10	2310

Оттекпен қосылыстары

Рений оттекпен бірнеше оксидтер түзеді. Олардың арасында ең маңыздысы жеті валентті оксид – Re₂O₇. Бұл оксид сары түсті, тұрақты, 150⁰С температурада қыздырғанда рений металынан алынады:

4Re+7O₂2Re₂O₇+598 ккал.

Рений оксиді оңай ұшқыш, бу қысымы:

Температура, 0С	212,5	248,0	272,0	289,0	307,0	336,0	362,4
Бу қысымы, сынап бағанасымен, мм	1	10	40	100	200	400	760

Балқу температурасы 296⁰С, сондықтан Re₂O₇ балқымай ұшып кетеді.

Рений оксиді ұшқыш және өте гигроскопты, суда оңай еріп рений қышқылын түзеді:

Re₂O₇+H₂O→2HReO₄

Рений қышқылы – сары түсті күшті қышықыл. Кейбір металдарды – магний, темір, мырышты ерітіп сутекті бөліп шығарады/18/. Рений қышықылының тұздары – перенаттар деп аталады, олар жақсы зерттелген. Кейбіреулеріне төменде сипаттама берілген.

Кейбір тотықсыздандырғыштар – көміртек оксиді (СО), көміртек, күкірт – рений оксидін (Re₂O₇) төменгі оксидтерге дейін тотықсыздандырады, сутек 300⁰С температурада ReO₂-ге дейін, 800⁰С – ренийді металға дейін тотықсыздандырады:

Re₂O₇+3H₂   2ReO₂+3H₂O_;

Re₂O₇+7H₂   2Re+7H₂O_.

Рений оксидінің ұшқыш және жақсы еріткіш қасиеттері технологияда пайдаланылады. Ренийдің басқа оксидтерінен таза түрінде алынған екеу: ReO₃және ReO₂. Алыну түріне байланысты ReO₃екі модификация түрінде белгілі – қызыл және көк. ReO₃суда ерімейді, вакуумда 400⁰С температурада қыздырғанда келесі реакция бойынша ыдырайды:

3ReO₃   ReО₂ +Re₂O_7.

ReО₂ – қоңыр-қара түсті зат, Re₂O₇-ге дейін оңай тотығады, сутек пен металға дейін тотықсызданады. Вакуумда қыздырғанда ыдырап метал мен рений оксидін түзеді:

7ReO₂  3Re+2Re₂O₇.

ReО₂ жәнеReO₃ – рений қышқылдарының H₂ReO₃ және H₂ReO₄ ангидридтері. Бұл қышқылдар таза түрінде алынбаған, бірақ олардың тұздары белгілі: рениттер (H₂ReO₃) жалпы формуласы Me₂ReO₃ және ренаттар  (H₂ReO₄) жалпы формуласы Me₂ReO_4. Бұл тұздар тұрақсыз, сондықтан тәжірибеде қолданылмайды.

Рений қышқылының тұздары - перренаттар

Рений қышқылына калийдің, рубийдің, цезийдің, таллийдің және күмістің тұздарын қосқанда нашар еритін перренаттар түзіледі. 2-кестеде кейбір перренаттардың суда ерігіштігі келтірілген.

Сынап перренаты Hg(ReO₄)₂ су қосқанда ыдырайды. Магнийдің, кальцийдің, стронцийдің, қорғасынның, кадмийдің перренаттарының дигидраттары олардың сусыз перренаттарына қарағанда суда жақсы ериді. Мысалы: перренаттар дигидраттарының ерігіштігі келесідей:

Zn(ReO₄)₂ ∙4H₂O – 5884г/л,

Mg(ReO₄)₂∙4H₂O– 5277г/л,

Cd(ReO₄)₂ ∙2H₂O– 7439г/л.

Ең белгілі және технологияда пайдаланатын қосылыс – калий перренаты. Перманганат ионымен салыстырғанда перренат ион түссіз және тұрақты.

Калий перренаты – KReO₄ 555⁰C температурада балқиды, 1370⁰С температурада ыдырамай ұшып кетеді.

2 кесте

Перренаттардың судағы ерігіштігі, г/л

Тұз	Температура 0С
	18	19	20	21,5	24,6	28	30	50	80	89,5	93
TlReO4	-	-	1,6	1,7	2,1	-	2,98	5,55	-	-	15,4
CsReO4	-	7,8	-	-	-	-	-	-	-	-	-
RbReO4	-	10,5	-	-	14,6	-	-	-	-	-	-
KReO4	9,52	-	-	10,7	-	17,2	-	-	-	-	-
AgReO4	-	-	-	-	-	-	13,9	27,1	-	-	-
Ba(ReO4)2	-	-	53,2	-	-	-	81,3	215,1	-	-	-
NH4ReO4	-	-	62,3	-	-	-	86,4	-	323,4	-	-
Pb(Reo4)2	-	-	-	-	-	-	148,1	296,3		-	-
NaReO4	-	-	1000	-	Ауада жайылып кетеді
Sr(ReO4)2	-	-	-	-	-	-	1101	-	-	-	-
Mg(ReO4)2	-	-	1679	-	-	-	1798	-	3141	-	-
Ca(ReO4)2	-	-	1776	-	-	-	1876	-	2600	-	-
Cu(ReO4)2	-	-	-	-	-	-	2104	-	-	-	-
Zn(ReO4)2	-	-	-	-	-	-	3136	-	-	-	-
Cd(ReO4)2	-	-	-	-	-	-	4975	-	-	-	-

Калий перренатының ерігіштігі аз болғандықтан, оны калий хлориді және рений қышқылы немесе басқа перренаттармен арасындағы реакция арқылы алуға болады. Бұл жағдайда алдымен рений (IV) қоңыр түсті қосылыстары түзіледі, сосын - рений (V) сары, рений (VI) жасыл түсті қосылыстары, ең соңында калий перенаты түзіледі. Бірақ калий гидроксидінің артық мөлшерінде қызыл түсті K₃ReO₅ қосылыс түзеді.

Сутек перренаттарды ReO₂-ке және Re металға дейін тотықсыздандырады. Ерітінділерде де ReO₄(перренат-ион) күшті тотықсыздандырғыштармен ReO₂-ке жәнеRe металға дейін тотықсызданады.

В.И. Тронев және С.М. Болдин жұмыстарында калий және аммоний перренаттарының ерітінділерінен қысым арқылы сутекпен тотықсыздануы реакциясы туралы айтылған. А.Н. Зелкман және В.Ф. Притуло осыған ұқсас реакцияны пайдаланып, ренийді металл және төменгі оксидтері түрінде алу үшін қолданған. Реакция калий перренаты және сутектің арасында келесідей жүреді:

KReO₄ + 3,5H₂ → Re +KOH +3H₂O

Осы реакцияның оптималды жағдайы: сутектің қысымы – 60 атм., температурасы – 200⁰С, бастапқы қышқылдығы – 1 г-экв./л, перренаттың концентрациясы – 100г/л, ренийдің тұнбаға түсуі - 98-99%.

Галогендермен қосылыстары

Рений фтормен екі қосылыс түзеді – ReF₆, ReF₄. Жеті валентті рений фторидті түзбеуі мүмкін. ReF₆газ түрінде 125⁰С температурада рений (ұнтақ) фтормен әрекеттескенде түзіледі:

Re + 3F₂ → ReF₆

Суытқанда сары кристалды зат түзіледі, оның балқу температурасы 18,8⁰С, қайнау температурасы 47,6 ⁰С. 200⁰С температурада ReF₆сутекпен тотықсызданғанда ReF₄түзіледі:

ReF₆ + 3H₂ → ReF₄ + 2HF

ReF₄ – қара-жасыл зат, суда еріп ыдырайды, фтор қышқылында қара-жасыл ерітінді пайда болады. Калий фторидін қосқанда жасыл кристаллды тұз түзіледі – K₂(ReF₆):

ReF₄+ 2KF → K₂[ReF₆]

Ренийдің оксифторидтері ReOF₄жәнеReO₂F₂белгілі, олар гидролиз реакциясы арқылы түзіледі:

ReF₆ + H₂O → ReOF₄ + 2HF;

ReF₆ + 2H₂O → ReO₂F₂ + 4HF.

Рений хлормен әрекеттеседі, бұл жағдайда ReCl₅ және ReCl₃(Re₂Cl₆) түзіледі. ReCl₅ – қара-қоңыр зат, вакуумда ұшып кетеді, азот атмосферасында қыздырғанда ReCl₅ыдырап, хлор бөлінеді.

Қызыл ReCl₃(Re₂Cl₆) суда оңай ериді, бірақ тез гидролизденеді, тұз қышқылды ерітінділерде ReCl₃ өте тұрақты, себебі бұл жағдайда комплексті қышқыл түзіледі - H[ReCl₄]. Осы қышқылдың тұздары белгілі - Me[ReCl₄].

ReCl₅ концентрлі тұз қышқылымен комплексті қосылыс H[ReCl₆] түзеді, оның құрамында рений төрт валентті:

ReCl₅ + 2HCl → H₂[ReCl₆] + ½ Cl_2.

H₂[ReCl₆] калий және литиймен нашар еритін тұздар түзеді – Me₂[ReCl₆].

ReCl₅ сумен әрекеттескенде гидролизденеді, бұл жағдайда диспропорциялану реакциясы өтіп, төрт және жеті валентті рений түзіледі:

3ReCl₂ + (8+x)H₂O → 2ReO₂•xH₂O + HReO₄ + 15HCl.

Бұл реакция ренийдің технологиясында пайдаланылады.

Егер ReCl₅ оттекті ауада қыздырса оксихлоридтер түзіледі:  ReO₃Cl – түссіз ерітінді (балқу температурасы 4,5⁰С, қайнау температурасы 131⁰С) және ReOCl₄ – қызыл-қоңыр кристалды зат:

16ReCl₅ + 14O₂   ReOCl₄ + 6ReO₃Cl + 17Cl₂.

ReO₃Cl – сумен әрекеттескенде рений және тұз қышқылдары түзіледі:

ReO₃Cl + H₂O → HReO₄ + HCl.

ReOCl₄ сумен әрекеттескенде қара түсті тұнба ReO₂ және рений қышқылы түзіледі:

3ReOCl₄ + 7H₂O → ReO₂ + 12HCl.

Комплексті қосылыстар

Аналитикалық химияда ренийдің роданидпен, диметилглиоксиммен, тиомочевинамен, тиосемикарбазидпен комплексті қосылыстары қолданылады. Кеңінен пайдаланылатыны – белгілі сары түсті роданидті комплексі. Бұл комплекс қышқыл ортада перренатқа қалайы (ІІ) хлоридін және калий роданидін қосқанда түзіледі. Перренаттың және қышқылдардың концентрациясына және құрамына байланысты комплекстің құрамы әр түрлі: K₃[ReO₂(CNS)₄], K₂[ReO₂(CNS)₂], K₂[ReO(CNS)₅], K₃[ReO₂(CNS)₄], K₃[ReO(CNS)₄] комплекстің құрамында рений бес валентті. Тұз қышқылды ортада реакция келесі бағытпен жүреді:

KReO₄+5KCNS+SnCl₂+6HCl → K2[ReO(CNS)₅]+SnCl₄+4KCl+3H₂O.

Бұл реакция сезімтал болғандықтан, ренийді анықтағанда сапалық және сандық (фотометрлік әдісте) анализдерде пайдаланады.

Рений диоксиді қымыздық қышқылында (қатынасы 1:4) еріп, қоңыр ерітінді береді, оны буланғаннан кейін қара түсті ұнтақ комплексті қышқыл түзіледі, формуласы H[Re(OH)₃C₂O₄]•H₂O немесе H₂[Re(OH)₄C₂O₄]. Осы қышқылдардың нашар еритін тұздары: таллий, қорғасын және барий тұздары алынған. Әдебиетте осы қосылыстардың суда және органикалық қосылыстарда ерігіштігі келтірілген.

Әдебиетте бес валентті ренийдің комплекс қосылыстары этилендиаминмен, пиридинмен және үш валентті ренийдің комплекс қосылысы ReCl₃•4Am, (Am-NH₃, C₂H₅NH₂, [C₂H₅]NH, C₆H₅N) туралы айтылған. (Месілтілі металл) қосылыстары 250⁰С температурада тұз қышқылы ерітіндісінде азоттың немесе сутектің атмосферасында диспропорциялану реакциясына ұшырап, екі-, төрт- және жеті валентті ренийдің қосылыстары түзіледі.

Төменгі валентті ренийдің комплексті хлорид қосылысын калий перенатын йодидпен немесе йод қышқылымен (HCl ерітіндісінде) тотықсыздандырғанда алуға болады:

2KReO₄ + 2Kl + 12HCl   2K₂[ReCl₆] + I₂ + 8H₂O.

Төменгі валентті ренийдің ацидокомплексті қосылыстарын калий немесе аммоний перренаттарын сутекпен (қысым) тотықсыздандырғанда алуға болады:

2NH₄ReO₄+12HCl+3H₂→(NH₄)₂[ReCl₆]↓+H₂[ReCl₆]+8H₂O;

ірі көк түсті кристалдар

(NH₄)₂[ReCl₆] + NH₄Cl + ½ H₂ →↓(NH₄)₃[ReCl₆] + HCl;

ұсақ сары кристалдар

(NH₄)₂[ReCl₆] + H₂→(NH₄)₂[ReCl₄]+2HCl.

қара-көк кристалдар

Күкіртпен қосылыстары

Рений екі сульфид түзеді – Re₂S₇ және ReS₂, ең тұрақтысы ReS₂. Оны рений металын күкіртпен қыздырғанда, немесе Re₂S₇-ні оттексіз атмосферада қыздырғанда алуға болады:

Re + 2S   ReS₂;

Re₂S₇   2 ReS₂ + 3S (вакуумда).

ReS₂-ні ауада қыздырғанда Re₂O₇ оксидіне дейін тотығады. Бұл жағдайдың тәжірибеде үлесі зор. 1000⁰С температурада ReS₂ сутекпен рений металға дейін тотықсызданады.

Ренийдің гепасулфиді Re₂S₇ – қара түсті, оны қышқылды перренаттың ерітіндісімен күкірт сутекті жіберіп алуға болады:

2HReO₄ + 7H₂S → Re₂S₇↓ + 8H₂O;

2KReO₄ + 8H₂S    Re₂S₇ ↓ + K₂S + 8H₂O.

Тура синтезбен ренийді және күкіртті қосқанда, Re₂S₇ алынбайды.

Бейтарап перренат ерітінділерінен рений сульфиді бөлінбейді, себебі бұл жағдайда жақсы еритін тиотұз түзіледі Me(ReO₃S). Күкірттің артық мөлшерінде барлық оттектердің орны толық күкіртпен толығып, қара-қоңыр түсті тұнба түзіледі.

Рений сульфидтері хлормен әрекеттескенде келесідей қосылыстар түзеді: Re₂S₃Cl₄, ReSCl₂ және тағы басқа.

Силицидтері

Рений мен кремний графит тигельде бірнеше күн 1000⁰С температурада балқығанда рений силицидтері түзіледі. Олардың құрамын рентгеноструктуралық әдіспен анықтап, үш фазалы деп табылған: Re₃Si, ReSi, ReSi₂.

Электрохимиялық қасиеттері

Ренийдің валенттілігі ауыспалы болғандықтан оған бірнеше тотығу-тотықсыздану жұптары сәйкес, олардың потенциалдары келесідей:

Тотығу-тотықсыздану жұптар	Потенциал Е, В
ReO4-/ReO3	+0,4
ReO4-/ReO2	+0,51
ReO4-/Re	+0,363
ReO2/Re3+	+0,2
ReO2/Re	+0,252
Re/Re	-0,4

Жұптардың потенциалына қарап ренийдің тотығу-тотықсыздану қасиеттері марганецпен салыстырғанда аздау екені байқалады.

Ренийдің электрохимиялық қасиеттері полярографиялық әдіспен зерттелген. Осы әдіспен ренийдің бір валентті теріс ионы (Re^-) анықталған.

Сынап электродында (катод) перренат – ион сатылы тотықсызданады, кейбір жағдайда сутектің каталитикалық толқыны пайда болады. Перренат оттекті анион түрінде болғандықтан, сынап электродында тотықсыздану процесі күрделі өтеді, осы процеске сутектің де қатынасы бар.

Ренийді мыс-молибденді өндірісте полярографиялық әдіспен анықтау әдістемесін Т.В. Арефьева және Р.Г. Пац өңдеген.

Перренаттың металдармен және амальгамалармен тотықсыздануы көп анықталған. А.И. Лазарев перренаттың мырыш, кадмий, қорғасын және висмут амальгамасымен тұз және күкірт қышқылды ортада (әр түрлі концентрация) тотықсыздануын зерттеген. Перренаттың тотықсыздану процесі қышқылдардың табиғатына және концентрациясына байланысты: қышқылдың концентрациясы аздау болса тотықсыздану процесі тереңдеу өтеді, 3,6 н күкірт қышқылды ортада мырыш амальгамасы перренатты металға және бір валентті ренийге дейін тотықсыздандырады, 7н қышқылда – екі- және үш валентті ренийге . Тұз қышқылды ортада мырыш амальгамасы перренатты металға дейін тотықсыздандырмайды. Көп жағдайда ренийдің әр түрлі бірнеше валентті қосылыстары түзіледі. Тек қана висмут амальгамасы перренатты 18н күкірт қышқылында бес валентті дәрежесіне дейін тотықсыздандырады. Осы жағдайды пайдаланып ренийдің сандық мөлшерін анықтауға болады. Сұйытылған күкірт қышқылды ортада висмут аамальгамасы  перренатпен әрекеттеспейді.

Б.Н. Зуев және О.А. Суворова перренаттың мырышпен және темірмен (металл түрінде) тотықсыздануын анықтаған. Темірмен перренатты тотықсыздандырғанда 93-94% рений (металл) бөлінеді. О.А. Суворова өзінің жұмыстарында ренийді ерітінділерден металл түрінде (электротұндыру) бөлуін және осы сұрақтың теориясын ұзақ қарастырды. Авторлар бұл процеске сутектің қатысы бар екенін көрсеткен.

Ренийді электролиз арқылы таза металл түрінде алуға болады. С. И. Скляренко жұмыстарында электролизбен рений металын танталды катодта және ренийдің басқа металдармен (мыс, хром, никель т.б.) құймаларын алу туралы айтылған.

Рений металын анодтық поляризацияланғанда рений диоксиді түзіледі (30%-ті күкірт қышқылды ортада), потенциал мәні жоғарылау болса (+1,6 В) ренийдің жоғары оксидтері түзіледі, олар оңай еріп перренаттар түзеді.

Электролизбен калий перренатынан ренийдің төменгі валентті қосыластарын (мысалы үш валентті) алуға болады.

Табиғатта кездесуі

Реннийдің өз минералдары жоққа тең. Табиғатта сульфидті минералдармен бірге кездеседі: пиритте FeS₂(0,3г/т), халькопиритте CuFeS (0,6г/т), молибденитте MoS₂ (114г/т).

1961 жылы Қазақстанда (Жезқазған) ренийдің өз минералдары ашылып джезказганит деп аталған, бұл минералдың құрамы – ренийдің және мыстың сульфидтері, формуласы – CuReS₄.

Джезказганиттің орта құрамы (%):

  Re             40-77%

  Cu              8-26%

  Mo             9-12%

  S                13-20%

  Pb               0-10%

Ренийдің ең көп мөлшерімолибдениттерде кездеседі, осы жағдай рений мен молибденнің атомдық радиустары бірдейлігіне («диагональды қатар» заңы) және халькофильді қасиетіне байланысты. Ренийдің кларкі 1•10^-7 (9 декада).

Әр түрлі жерде молибдениттерде ренийдің мөлшері (г/т) келесідей:

Боливия                           0,05 

Лир, Норвегия                  2,0

Мосс, Норвегия                0,6                    

Драммен, Норвегия          7,5

Кнабен, Норвегия             1,4

Жапония                           9,8

Колорадо                          1,8

Телемаркен, Норвегия  21,0

Ренийдің көп мөлшері (0,007-0,07%) уранның кендерінде (Коконино, штат Аризона) кездеседі. Рений осы кендерде, авторлар атағандай, суда жақсы еритін уранның және молибденнің минералдары түрінде кездеседі.

Әдебиеттер тізімі:

1. Ферсман А.Е. Редкие металлы. 1932, № 4-5.
2. Сажин Н.П., Меерсон Г.А. Редкие элементы в новой технике // Хим. наука и пром., 1956. Т.І, № 5.
3. Меерсон Г.А. и Зеликман А.Н. Металлургия редких металлов. Метиаллургиздат, 1954.
4. Зеликман А.Н., Самсонов Г.В., Крейн О.Е. Металлургия редких металлов. Металлургиздат, 1954.
5. Тронов В.Г. Кклад русских ученых в химию редких элементов. Изд. Знание, 1952.
6. Виноградов А.П. Геохимия редких и рассеянных химических элементов в почвах. Изд. АН СССР, 1950.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: