Байырғы қазақ метрологиясы

Байырғы қазақ метрологиясы кәсіптік қажеттілікке байланысты қалыптасты.

Жылқыға байланысты:

Жылқы байлам

Ат шаптырым жер

Бие сауым уақыт

Ұзындық, уақытқа байланысты:

Бір қыдыру жер

Түстік жер

Айлық жол

Күндік жер

Арпа өлшемі:   

Шығыс елдері бойынша ең кіші салмақ және ұзындық өлшемі ретінде қолданған.

1 арпа = 45мг

6 арпа = 1 бармақ өлшеміне тең

Табан өлшемі - орташа ұзындық өлшемі. Адымның бестен бір бөлігіне және адам бойының алтыдан бір бөлігіне тең болған. Ағылшындар  «футы»- деп атайды.

Аршын – шынтақтан саусақ ұшына дейінгі ұзындық. Аршын – ежелден бері қолданып келе жатқан, адамның шынтағы мен саусақ ұшының арақашықтығына негізделген өлшем бірлік. Вавилонда локоть атаумен пайда болған.

1 шынтақ = 45см тең

Бармақ өлшемі 

Адам саусағының ортаншы буынының еніне негізделген. Ағылшындар тілдерде «дюйм» деп атайды. Аударғанда «бас бармақ» дегенді білдіреді.

1 бармақ=25 мм

Ұзындық өлшемдері

Тұтам – бес саусақты жұмғандағы көлденең ұзындық.

Сүйем – бас бармақ пен сұқ саусақты жазғандағы аралық.

Сынық сүйем – бас бармақ пен сұқ саусақтың екі буыны бүгілгендегі аралық, бір сүйемнің төрттен үш бөлігі.

Қарыс сүйем-бармақ пен ортаңғы саусақ аралығын қамтиды.

«Бір қарыс» – шамамен ересек адамның қолын жазғанда бас бармағының ұшынан шынашағының ұшына дейінгі  ұзындыққа тең бірлік. Шамамен 15-18 см.

Салмақ өлшемдері

Қадақ – 200 грамм (кейбір әдебиетте 400 гр.).литр
Бір шелек (су, сүт) – 10 литр.
Бір торсық (айран) – 6-7 литр.

Бір көнек -6-7 литр
Бір саба (қымыз) – 10-15 литр.
Бір қап (ұн, қант) – 50-60 кг.
Бір арқа (жүк) – 45-50 кг.
Найза қап, қанар – 70-80 кг. 
Пұт – 16 кг, жуық.
Бір құлақ су – 3- 4- текше метр.
Батпан - әр елдің өлшемі әр түрлі. Балуан Шолақ көтерген 51 пұттық таразының тасы да бір батпан.

Көлем өлшемдері

Уыс – қол саусақтарын жымдастыра бүккенде шұңқырайған алақан аясының іші, алақанға сиярлық мөлшер.

Құшақ – қауышқан екі қолдың ішкі жағын қамтитын адамның алдыңғы иіні, қойын.

Ұлтарақтай – адам табанының көлемі.

Тулақтай – мал терісінің көлемі.

Үй орнындай – киіз үйдің ішкі көлеміндей.

Бір танап жер – гектардың алтыдан бір бөлігі.

Бір мойын жер – жарты гектар.

Бір айдам жер – бір гектар.

Көлдей – өте көлемді, кең.

---