Бәріне мұрным кінәлі

Шыр етіп жерге түскеннен жарқырап қабағы күліп, аузы ашылмаған байғұспын. Жо-жоқ, күлмеңіз! Күлкі емес, ол ойыма түскенде ішкенім ірің, жегенім желім болып, бірнеше күн тамақ ішпеген артында, жортқанда жолы, мизер ойнағанда қолы ашылатын адамдарға менің қызыл иті қырын кеткен өмірім күлкі көрінетін шығар. Менің тіпті де күлкім келмейді, басымдағы бұл бір жағдайым есіме түскенде Қожанәсірдің моласын көрсетсеңіз де, екі бүйірімнен он саусағыңызбен қытықтасаңыз да күлмеймін. Тіпті кейде осымның өзі жақсы ма деп те қаламын. Өйткені бүгін көп күліп қойып, ертең жылап отырмасымды кім біліпті?!

Тіпті де менің басымдағы жағдай күлкілі емес. Өзіңіз ойлаңызшы, жиырма бес жыл «Өркен» заводында шеберлік қызмет атқарамын. «О, жақсы ғой» дейсіз бе? Жоқ. «Жаман істейтін шығарсың» дейсіз бе? Олай демеңіз, жағыңызға жылан жұмыртқаласын. Мен бір станокта жиырма бес жыл тұрып, техникалық бақылау бөлімінен немесе әлгі қазір ең сәнді, ең мәнді қызмет — мемлекеттік қабылдау өкілдерінен жонған бір болтым қайтып көрген емес. Осы жақсы жұмысым үшін де, шекесін шеруен аттыратын шеберлігім үшін де бір жерден қозғалмаймын. Әйтеуір, бастықтарым мақтағанда, зеңгір көк аспанның жеті қаты болмаса да, бір бесеу-алтауына барғанмын-ау деп қаламын. Әсіресе завод директорының орынбасары Көсеубай мені кесіле бір мақтағанда көрсеңіз, тура төстен қашқан түлкіге қосылған тазыдай зымырайды, аузы-аузына тимей сөйлегенде аузыңызды ашып, көзіңізді жұмасыз. Мен де ондайда лепіре түсіп, «Жақсы сөз жарым ырыс» деймін. Кім біледі, қазіргідей кәсіпорын директорлары сайланып қойылып жатқан заманда Көсеубай сияқты дуалы ауыздан шығып, ертең барып директор креслосына қонжия түспесімді кім біледі. «Үмітсіз сайтан-дағы».

Нақ сондай күндердің, мақтауды көп естіген сәттің бірінде үйіме кіре салып, шешінбестен, жуынбастан қойныма сыймаған қуанышымды әйеліме жеткізетінімді қайтерсіз. Сөйтсем, менің әлгі баз ауыз бәйбішем кергіп:

— Естіп келе жатырмыз, өсіп келе жатырмыз ғой,— дейді. Мұндайда жігеріңіз құм болмай көрсінші, қане! Мойныма су құйылғандай, сүмірейіп дастарқан басына зорға келемін.

Бір күні есек дәмелі болғанымды қайтерсіз. Әлгі мен істейтін цех бастығының орынбасары Төзімтай аяқ астынан үлкейіп, көрші цехқа бастық болып тағайындалды. Сонан соң оған кіріп жаңа орнымен құттықтайын деп барғанмын. Цехтың кішкентай кеңсесінің төріндегі майлы күйе баттасқан, бір кезде қызыл болған, бұл шақта түрі қандай екені белгісіз, үсті темір бөлшекке толы бұжыр үстелдің арғы жағынан бір бас керінді. Шынын айтсам, анық көргенім — екі қалқан құлақ. Қалқандай, жұп-жұқа құлақтардың ортасында балалар доп ойнап, ортасын тақырлап тастаған аладай, қасқаланған басты артынан зорға байқадым. Сөйтсем, әлгі бейтаныс қасқамыз өзіміздің Төзімтай болып шықты. Оның басының қандай екенін кім байқапты. Цех ішінде үнемі тақия киіп, тайтаңдап жүретін Текеңнің басында қанша қыл бар екенін жұмысбасты мен байғұс санап көріппін бе, кезді жұмып өте беріппін ғой. Сонымен Төкеңді құттықтап, қолын алы, қайтып кеттім. Несін айтасыз, шыны, сол күні тамаққа қолымды жумай отырдым, ешкімге қол беріп амандаспадым да. Өйткені жолы болғыш Төкеңнен қолыма жұққан бірдеме болса, ең болмаса атқа мінген кісінің есегі тие ме дегенім ғой.

Нақ сол күні цехқа келген Кесебай менің істеген ісімнің мінсіздігін мақтамасы бар ма.

— Жұмысты Балбақтай істеу керек. Ештеңеге қарайламайды да, алаңдамайды да, мәнсап та оған мәнсіз.

Шынын айту керек, «әй, осы жолы іліндім-ау деймін» дедім әйеліме. Баз ауыз бәйбіше:

— Сары майдан дәметкен...— деп әндетіп келе жатыр. Ол аяғын айтпағанымен, «кеудең құрсын» дегенді өзім іштей біліп тұрдым. Амал нешік, есек дәмеленіп атқа мінген Текеңнің есегі тие ме деп жүрсем, есек тұрмақ күрә де, күрә тұрмақ көдек те жоқ болып шықты. Ер болсаңыз, будан кейін күліп көріңіз. Күлу түгіл ыржия алар ма екенсіз. Қабағымның қарс жабылып кеткенін көрген ежелгі досым Орекеңе бәрін ақтарып салайын. Әншейінде жұртқа сыпайы көрінетін ол, менімен сөйлескенде еркіндеу, сайқымазақтау болып кететін:

— Сен бөркіңді алшы,— деді ол. Ойымда ештеме жоқ, мен байқұс бөркімді жұлып алдым.

— Сен әзір бастық болмайсың,— деді Орекең.

— Неге?— деймін мен сасып қалып.

—«Бақыт таздың басына, пұшықтың мұрнына қонады» деген. Сенің қара шашыңнан шаншыған ине өтетін емес, сен әлі аман болсаң, менің жанымда ұзақ істейтін боласың,— деді. Сеніңіз, сенбеңіз, нақ осы жерде көзіме кеше ғана цех бастығы болған Төзімтайдың, кесіле сөйлеп, кептіре мақтап, бос сөзбен бүйрек-бетекемді бүтіндеп беріп жүрген Көсеубайдың бастары елестеп-ақ кеткені. Сонымен қабақ құрғыр қалай ашылсын, күлкі күмірем қапқыр қалай келсін, барлық кінәлі өзім, өзім емес-ау тікендей қапты, жаңбырлы жылғы бәйектей кебе, қалың қара шашым кінәлі екен. Не қылсам екен, оны? Жұлар ма еді, бір-бір талдап. Сөйдемегенде не дейін?! Бір кезде мақтаныш тұтатын қап-қара қалың шаштың енді мансап деген найсапқа қарама-қарсы жаратылған пәле екенін білгенде, не істерімді білмей сандалдым. «Басқа пәле тілден» деуші еді, шаштан ондай сұмдық келеді деп кім ойлаған?! Не істесем екен?

Бала кезінде менің құдам Қалекең аяқ астынан басына бөрткен түсіп, бір күні ауылға дәрігерлер келіп балаларды қарағанда, оны Қарақыстаққа алды да кетті. Содан он-он бес күннен кейін Қалекең келді. Шашы аттың екі бүйіріндегі қоржынның екі басындай екі самайында қалыпты. Басқа жерінің бәрін жидітіп түсіріпті. Оған кәдімгі токтың пайдасы тисе керек. Мен де солай басымды электр қуатымен жидітін, шашымды түсірсем бе екем деп бір ойға еттім. Бірақ нақ осы жерде араға үш ай салғанда Қалекеңнің шашы киіздей қалыңдап өсіп, қыздар қызығатандай бұп-бұйра болғаны да есіме түсе кетті. Демек, электр тоғынан қайран болмады. Маған келгенде бәрінің де қисыны кетіп тұратын әдеті. Әдетте қазекем «ей осы неменің маңдайы тым тайқы, басына бақ орнамас неме болар ма» деуші еді, ешкім жоқта бас киімімді жұлып тастап, айна алдында ұзақ тұрып маңдайымды да зерттегенім бар. Маңдайым тайқы да емес, қайқы да емес, кәдімгі ырысқа лайық-ақ ақпа маңдай сияқты. Дегенмен сол халық айтса бекер болмайды, пәле шаштан келіп тұр деген қорытындыға ақыры бекіне түстім.

Сонымен шебер деген атым күннен күнге дүрілдеп шыққанымен, ең болмаса екі кісіге бастық болмай кетіп барамын. Жатсам да, тұрсам да сайлайтыным осы болды. Бастық адамдардың басына да, аяғына да қарап қоямын, тіпті көбінің-ақ онша ерекше туған ештемесін көре алмадым. Мүмкін, о баста жаратылысы артық па деп те қоямын. Бірақ айналып соғып, басыма орнап алған «таздың басына» деген мақалға келіп айналып соға беретін болдым. Тым көп ойлағандықтан басым ауырып, миым аузыма түсе жаздағандай да болды, кейде тіпті айран құйып ашытқан нандай басым қазандай болып бара жатқанын да байқадым. Осыдан ба, кім білсін, әлде басыма бақыт ұялап қолы ашық бағыныштыларым болып, олар ептеп есебін келтіріп, байлықты басымнан асырып жібереріне көрінді ме, қайдам, әйтеуір, қалың қара шаш басымнан құйылып түсе бастады. Басыма қолым тисе бітті, бір уыс болып қолыма келеді де тұрады. Қайызғағы төгіліп, құйқам сөгіліп, басымды жара басып кәдімгі таз болмағанмен, бір күндері шаштың азайып, қолым құйқама тарс-тарс тие бастағанын анық сездім. Құдайекең бізде о бастан жоқ, сондықтан оған қой айтпағанмен, әлгі басы тақырайып, алпысқа келгенде алпыс кісіге бастық болған Құрекеңді қуып жететін болдым-ау деп қарап жүріп, ісініп-кебініп мақтана бастадым.

Қуанышта шек жоқ. Профессор болдым, доцент болдым деп мақтанғанды әр жерден-ақ көрген шығарсыз. Ал таз болдым деп мақтанғанды қайдан көрдіңіз? Көрмесеңіз көрдіңіз! Ол қасқаңыз, жо-жоқ, ғапу етіңіз, қасқаңыз емес, төбеліңіз (таз дегенді қосуға аузым бармай тұр) біз боламыз. Қане, енді әлгі қолға қонбай, ақылға аялдамай, шеберлікке шерттірмей кеткен бақ деген бақыр басыңыз басқа келіп өзі қонатын болды емес пе! Жалынсам да жанына торсық байлатпай қойған бақытыңызды енді жүгендемей, ноқталап, есек қылып мініп алмаймын ба! Міне, сөйтіп оны бөрікпен ұрып алатын болдым.

Төбем тақырайып, аз күнде отаудың ортасына от жаққан жердей тап-тақыр болды да шықты. Тіпті осы заманның ұшқыр самолетін. қондыратын аэродром дейсіз бе, әлде ат байлаған ақыр дейсіз бе, бие байлап, желі тартқан тақыр дейсіз бе, енді маған бәрібір, әйтеуір, бақ дегеніңіз біздің басқа келіп орнады білем...

Сонымен бақ дегеніңіз әне келеді, міне келеді, келіп қалды, орнап қалды деп жүргенде біраз уақыт өтіп кетті. Мен баяғы шебермін. Мансап та жоқ, баста шаш та жоқ. Бір жаман жері — әркімнің «таз бас» дегенін естіп ренжіп, тақыр бас дегенін естіп қуанатын жағдайға жеттік.

Өстіп әркімге үңіліп, үміттен түңіліп жүргенде Орекеңе кездесе қалмасым бар ма?! Екі шекесі шодырайып, төбесі жүнін алған мес жасайтын серке терісіндей тақырайып қалыпты.

— Ой, Ореке-ау!— дей беріп едім, ол қолын сілтеді:

— Мұрынды қайтесің, мұрынды!

— Ойбұй, әлі сол пәлесі бар ма еді. «Пұшықтың мұрнына...» Енді не істеймін? Өз мұрыныңды өзің қалай кесерсің?! Бірақ мұрыны жоққа мәнсап келер болса, бізді ауылдағы Сенсенбайға келмес пе еді. Ол байғұс мұрын орнына өмір бақи екі елі қара шүберек тартып өтпеп пе еді. Япыр-ай, ә! Бұл мәнсабы құрғырдың мен білмейтін әлі де сыры көп болар. Не деп болмайды. Әлгі завод директоры Қамқорбай орнынан босағаннан кейін Көсеубай мен Төзімтай да бастарындағы шашын саусақпен санап аларлық болса да, кетіп тынды ғой. Сонда бұл мансабы құрғырдың ырым-жырымы да, ілік-шатысы да жетерлік пе, қалай? Бәрінен де әлгі мұрынды айтсаңызшы. Ол бар болғыр менде қоңқиып, бетімнің бәрін алып тұр емес пе?! Егер халық мақалына қарасам, бәріне мұрным кінәлі болса керек-ті. Қалай етсем екен? Кесіп тастап, пұшық бастық атансам қалай болады, ә? Қамқорымен бірге кетер мәнсабын сол, «таздың басып, пұшықтық мұрнына-ақ» берсін дағы деп қоямын ба? Осы жағына әлі ақылым жетіңкіремей тұр.

Қап, пәлі! Қоңқақ мұрын!

1987