Польша мен Литвадағы түркі тайпаларының тарихы, мәдениеті мен этногенезі

Муратов Бекмухамед Куатұлы

Магистратура студенті. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің тарих, археология және этнология факультеті.

Аңдатпа. Мақалада Шығыс Еуропада түркі этносының пайда болу тарихы, олардың поляктармен және Литвалықтармен өзара әсері, әлемдік тарихтағы рөлі туралы шолу берілген.

Мақаланың өзектілігі мен жаңалығы Польша мен Литва аумағында түркі этносының пайда болу тарихын, мәдениетін, этногенезін, түркілердің Польша мен Литваның дамуына әсерін пәнаралық, терең зерттеумен анықталады.

Зерттеу әдістері

Мақалада этносаяси тарихты, Шығыс және Батыс өркениеттерінің қарым-қатынасы контекстіндегі Еуропа түріктерінің тарихын зерттеу бойынша пәнаралық деңгейдегі жаңа әдіснамалық тәсілдер ұсынылған.

Түйінді сөздер: Липка, тарих, мемлекет, дәстүрлер, сабақтастық, мәдениет, түріктер, этникалық даму тарихы, Литва, Польша.

Аннотация. В статье представлен обзор истории возникновения в восточной Европе тюркского этноса, их взаимовлияние с поляками и литовцами, роль в мировой истории.

Актуальность и новизна статьи определяется междисциплинарным, углубленным изучением истории возникновения тюркского этноса на территории Польши и Литвы, культуры, этногенеза, влияния тюрков на развития Польши и Литвы.

Методы исследования

В статье представлены новые методологические подходы на междисциплинарном уровне по изучению этнополитической истории, истории тюрков Европы в контексте взаимоотношений восточной и западной цивилизаций.

Ключевые слова: Липка, история, государство, традиции, преемственность, культура, тюрки, история этнического развития, Литва, Польша.

Abstract. The article provides an overview of the history of the emergence of the Turkic ethnic group in eastern Europe, their mutual influence with Poles and Lithuanians, and their role in world history.

The relevance and novelty of the article is determined by an interdisciplinary, in-depth study of the history of the emergence of the Turkic ethnic group in Poland and Lithuania, culture, ethnogenesis, and the influence of the Turks on the development of Poland and Lithuania.

Research methods

The article presents new methodological approaches at the interdisciplinary level for the study of ethnopolitical history, the history of the Turks of Europe in the context of the relationship between Eastern and Western civilizations.

Keywords: Lipka, history, state, traditions, continuity, culture, Turks, history of ethnic development, Lithuania, Poland.

Кіріспе

Географиялық пен әлеуметтік ортамен өзара қарым-қатынас пен өзара іс-қимылдың тарихи процестерін, тарихи-лингвистикалық байланыстарды, Польша, Литваның түркі халықтарының саяси-мемлекеттік және тарихи-мәдени дамуын өзара зерттеу, сондай-ақ олардың әлеуметтік-мәдени өзара іс-қимылын талдау аймақта XIII-XIV ғасырлардан бастап қазіргі кезеңге дейінгі синкреттік мәдени бірлікті анықтауға мүмкіндік береді.

Поляк-литва татарлары Липкалар - XIII-XV ғасырларда Шығыс Еуропада Алтын Орданың үстемдігі кезінде қалыптасқан татарлардың этнотерриториялық қауымдастығы. Тарихи тұрғыдан олар Литва және Польшада, содан кейін Речь Посполитаяда біртұтас этникалық топ болды; қазіргі уақытта олар Беларуссияда, Литвада және Польшада этникалық топтар болып табылады. Бүгінгі таңда жалпы саны-15 мың адам. Алтын Орда мен Қырым хандығынан шыққандары — Литва татарлары 620 жылдан астам уақыт бойы үш мемлекеттің аумағында — Беларуссия, Литва және Польша, Литвада тарихи жерлерінде өмір сүрді.

Кезеңдеу шеңберінде Литва мен Польша түркілерінің тарихындағы сабақтастық, дәйектілік және өзгерістер тарихын зерттеу түріктердің саяси туындыларын тарихтың жаһандық және жан-жақты көзқарасына біріктіруге мүмкіндік береді. Бұл өзгерістер жергілікті және аймақтық, сондай-ақ кең географиялық масштабта болды. Этногенетикалық процестің бастауларын, этногенез мәселелерін тұтастай зерттеу, орта ғасырларда Шығыс Еуропаға келген аймақтағы түріктер мен қазіргі поляк-литва түріктерінің мәдени сабақтастығына баса назар аудара отырып, біріншіден, поляк-литва түріктерінің этникалық тарихы Жошы ұлысының аумағынан келген халықтар мен тайпалардың тарихы деп түсініледі. XIII ғасырдан бастап бүгінгі күнге дейінгі аймаққа Алтын Орда аумақтары; екіншіден, Литва мен Польша түркі халқының этногенезі қазіргі "Липка" түріктерінің қалыптасуына қатысқан тайпалар мен халықтардың тарихын білдіреді; үшіншіден, қазірдің өзінде қалыптасқан липка түркі халқының этникалық даму тарихын этномәдени, табиғи, әлеуметтік-мәдени және этносаралық өзара әрекеттесу тарихы ретінде зерттеу керек.

Хан Батудың Польша мен Литваны жаулап алуы

Моңғолдардың Батыс жорығы 1236-1242 жылдары Шыңғыс Бату мен әскери қолбасшы Субедей бастаған Моңғол империясы әскерлерінің Шығыс және Орталық Еуропаға жорығы болып табылады. Ресейге басып кіргеннен кейін 1241 жылы моңғолдар Польша мен Венгрияға басып кірген. Легниц шайқасы кезінде поляктар моңғолдардан жеңіліске ұшырады. Польша королі Генрих Діндар өлтірілді. Содан кейін Моңғолдар оңтүстікке бұрылып, Венгрияға Батумен қосылуға барды, жол бойында Моравияны басып алды.

Салықтар мен алымдарды жинау мақсатында жаулап алынған жерлерде Бату хан аздаған баскак алушыларын қалдырды, алайда Бату шығысқа қарай кеткеннен кейін баскаки отбасыларымен бірге "Липка" Тарихи аймағын қоныстандыра бастады, көшпенділер арасында дәстүрлі түрде де алымдар жинау ешқашан жүзеге асырылмады. Алайда, бұл шабуыл Польшада үлкен қиратулар мен шығындарға әкелді.

"Липка" атауы туралы

Липка татарлары — бастапқыда Литваға XIII-XIV ғасырларда қоныстанған түркі этникалық тобы. Бату ханмен бірге келген алғашқы татар қоныстанушылары өздерінің тәңірлік дінін сақтауға тырысып, литвалықтар мен христиан емес поляктар, шаманистер мен ескі нанымдарды ұстанушылар арасында пана іздеді. XIV ғасырдың аяғында татарлардың тағы бір толқыны-бұл жолы Тоқтамыс хан мұсылмандарын Ұлы Витаутас Ұлы Княздікке шақырды. Бұл татарлар алдымен Литваның өзіне Вильнюс, Тракай, Гродно және Каунастың айналасында қоныстанды, содан кейін Литва мен Польша Ұлы Герцогтігінің басқа бөліктеріне тарады. Бұл аумақтарға Қазіргі Литва, Беларуссия және Польша аймақтары кіреді. Литвада қоныстанудың басынан бастап олар Липка атауы ретінде белгілі болды. Бұл атау оларға түріктер Литваны "Липка" деп атағандықтан берілді. Сондықтан түріктер қоныстанған аумақ Липка деп аталды. Липка провинциясы Беларуссияның Гроден облысының қазіргі аумақтарын және Польша мен Литваның шекара аумақтарын қамтыды. Түркі липка өзінің жеке басын сақтай отырып, өз тағдырын Достастық Достастығымен байланыстырды.

Алғашқы татарлар Литваға XIV ғасырдың аяғында Алтын Ордадан, Литва Ұлы герцогтігіне қашып кеткен Тоқтамыш ханмен бірге келді. Тоқтамыш — 1380-1395 жылдары болған Алтын Орда ханы. Әмір Мавераннахр Тамерланнан жеңілгеннен кейін Тоқтамыс оның бір бөлігімен Литвадан көмек сұрады. Литва княздігі Орданың саяси оқиғаларға белсенді қатысып, Шыңғыс хан руының заңды билеушісі Тоқтамысты қолдады. 1397-1399 жылдардағы Алтын Орда ханы мен Витовттың жергілікті билікті басып алушыларға қарсы бірлескен жорықтары, өкінішке орай, айтарлықтай нәтиже бермеді. Тоқтамыстың жеңіліске ұшыраған әскері XV ғасырдың басында Тракайдың айналасына қоныстанды. Тоқтамыс Лидск сарайынан кетіп, Алтын Орданың тұтастығын сақтау үшін күресуге мәжбүр болды. Тоқтамыс жеңіліп, Едігеймен соғысып қаза тапты. Тоқтамыстың ұлы Джелал ад-Дин Литвада қалған ордалықтарды басқарып, Литва князі Витовтқа қызмет ете бастады.

Сонымен, XIII-XIV ғасырлардан бастап Польша мен Литва аумағында біртұтас мәдени қауымдастық қалыптасып келеді, ол түркі қауымдастығының идеяларының бірлігіне негізделген жалпы дүниетанымдық модель жасайды.

Поляк-литва патшаларының түріктермен алғашқы өзара әрекеті

Татар халқының тәуелсіз этникалық тобы ретінде XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың басында Литва Ұлы герцогтігіне қызметке кірген Алтын Ордадан, кейінірек Үлкен Орда мен Қырым хандығынан, оның ішінде Тоқтамыс, Мамай хандарының ұрпақтары мен олардың жауынгерлерінен құрылды. Олар негізінен Беларуссия жерлерінің солтүстік-батыс бөлігінде (қазіргі Гродно облысы) және көршілес Литвада қоныстанды. Литва князі Витовт татарларға Литва аумағында қоныстануға рұқсат берді, ал XV ғасырдан бастап татарлар Қазіргі Литва мен Беларуссияда қатты қоныстанды. Бір кездері Тоқтамыстың ірі армиясының жауынгерлері Литва Ұлы Княздігінің ірі орталықтарына қоныстанды. Новогрудок, Крево, Вильно, Лида, Тракай және Ковно татар жылқы отрядтарының негізгі орналасуына айналды.

Түркілерді Польша мен Литваның азаматтығына қабылдау

Татар халқының жаппай қоныс аударуы Литваның ұлы князі Витовттың (1392-1430) тұсында болды. Витовт татарлардың әскери күшін көріп, оларды өзінің азаматтығына қабылдады. Татарларға жер, автономия берілді, олардың діни рәсімдері тоқтатылмады. Тәжден артықшылықтар мен жер алғаннан кейін (дала дворяндарының жерлерін ұлы князь немесе патша өз иеліктерінен бөліп алды), Орда элитасы монархтың қарамағына өтті: олар күзетші, курьер, аудармашы, хабаршы болды. Біріккен мемлекеттің билеушісі татар рулары арасында туындаған барлық даулы мәселелерді шешті. Дегенмен, тайпалық дәстүрлерге негізделген өзін-өзі ұйымдастырудың түрлері болды. Поляк тілінде олар хоругви деп аталды және олардың басқару жүйесі болды. Хоругви алтыға бөлінді болды: Ұлан, Найман, Қонырат, Ұшын, Барғын және Жалайырлар. Олар түркі-моңғол дворяндарының руларынан шыққан. "Ұландар" тайпалары воеводалары болды. Бұл атау Шыңғыс хан тұқымдасына жататындығын көрсетті. Татарлар Литваны немістердің, Реседің және Алтын Орданың ықтимал шабуылдарынан қорғаумен қамтамасыз етті. Татарлардың арқасында Новогородецтің бір кездері қираған жері мен Вильна (Гроден облысы) қоныстана бастады.

Еголдай Ордасы және Мансұр княздігі

XV ғасырдың бірінші жартысында Литва княздігінің Ұлы княздігі — Еголдай Ордасы пен Мансур княздігінің вассалдары құрылды. Еголдай Ордасы -Литва құрамындағы, Ресейдің қазіргі Курск және Белгород облыстарының аумағындағы құрылым болған. Оны 1438-1440 жылдар шамасында Еголдай Сараевич құрды. XV ғасырдың аяғына дейін Ордасы Литваның ұлы князьдерінің вассалдары болған феодалдық құқықта болған. 1429-1430 жылдары Үлкен Ордадағы жағдай күрделі болды: халық шексіз қақтығыстардан қирады, сонымен қатар оба көптеген адамдарды алып кетті. Бұл ордалықтарды көрші аймақтарға қоныс аударуға итермеледі. Осы жылдары Литва мен Ресейде татарлар саны едәуір өсті. 1437 жылы Үлкен Орда ханды Ұлы-Мұхаммедті қарсыластары хан тағынан қуып жіберді, Ал Оның әмірі Еголдай бастаған әскерінің бір бөлігі Литваның оңтүстік-шығыс шетінде князьдің рұқсатымен қоныстанды. Берілген жерлердің орнына Еголдай Литва шекараларын басқа татарлардың шабуылынан қорғауға мәжбүр болды. Оның алып жатқан аумағы Оскола, Северский Донец және Псла өзендерінің жоғарғы ағысын қамтыды. Еголдай Ордасының құрамына қалалар осы кірді: Мужиц, Милолюбль және Оскол. 1500-1503 жылдардағы орыс-литва соғысы кезінде бұрынғы Еголдай Ордасының аумағы Мәскеуге өтеді.

Глинский (Мансұрлық) княздігі — Украинаның қазіргі Полтава және Сумы облыстарының бір бөлігін алып жатқан XIV—XVI ғасырлардағы феодалдық бірлестік. 1380 жылы құрылған, оның негізін қалаушы Қият руынан шыққан Мамайдың ұлы Мансур болды. 1380 жылы Мәскеу князі Дмитрий Донскойдың әскерімен болған Куликово шайқасында Мамай жеңіс тапты. 1381 жылы Мамайды генуялықтар өлтірілді. Осыдан кейін Мамайдың ұлдарының бірі Мансұр-Кият жаңа ханның қуғын-сүргінінен қашып, Қырымнан кетіп, Қыпшақ даласына, Қара теңіздің солтүстік бөлігі мен Азов аймағына барды, сол жерден әскер жинап, өзінің жаңа княздігін құру үшін солтүстікке қарай жылжыды. Қазіргі Сумы және Полтава облыстарының аумағында Мансур бірнеше қалаларды қалпына келтірді, солардан Глинск, Глинница, Полтава және бұл жерлерді көрші мемлекеттерден тәуелсіз меншігі деп жариялады. 1392 жылы екі ірі жауынгер мемлекеттің: Алтын Орда мен Литваның шабуылынан кейін Мансұр Литвалық Витовттың билігін мойындауға шешім қабылдады.  Сол жылы өзінің сузеренмен саяси байланыстарды нығайту үшін Александр Глинский есімін алып, христиандыққа өтті. Осылайша, Витовт Александрды Украинаның сол жағалауының едәуір бөлігін басқаруға берді. Маңсұрлық-Глинскийдің иеліктері бүкіл жарты Сума мен Полтава аумағының бір бөлігін қамтыды. Князьдердің өздері Литва Ұлы Герцогтігінің ең қуатты феодалдарына айналды. Александр мен оның ұрпақтары бұл жерлерді жауларынан қорғап, Литва князьдерінің соғыстарына қатысты. Сонымен, 1399 жылы князь Александрдың әскерлері Витовттың Алтын Ордаға қарсы жорығына қатысты.

Поляк-литвалық Речь Посполитая құрамындағы түркі ақсүйектерінің жағдайы

Литва татарлары Литва Ұлы Герцогтігінің қызметшілер тобы ретінде XIV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басында құрылды. поляк шежірешісі Ян Длугош және XV – XVII ғасырлардағы Литваның тарихи жазбалары Литвада татарлардың пайда болуын Ұлы князь Витовттың 1397 жылғы жорығымен байланыстырды. Витовт тұтқындаған татарлары Вильно маңында қоныстандырды, оларға әскери қызмет міндеті бар жерлер берді. Сол шарттарда көптеген ерікті қоныс аударушылар (ханзадалар, князьдер және қарапайым жауынгер-ордандықтар) жер алды. Оларға діни сенім бостандығы қамтамасыз етіліп, мешіттер салуға рұқсат етілді. Қызметші татарлардың маңызды артықшылығы басыбайлықтарға иелік ету құқығы болды. Өзінің артықшылықты мәртебесінің арқасында ұлы князьдікке қоныстанған татарлар оның халқы тобының құрамына кірді, оның негізінде шляхталық тобы құрылды және оның құрамдас бөлігі болды, бірақ діни сенімге байланысты олар ешқашан шляхтардың саяси артықшылықтарын, сеймдіктер мен сеймдерге, патшаларды сайлауға қатысу құқығын ала алмады. 

XV ғасырдың ортасында тағы бір ірі татар қожайыны Еголдай Сараевичтің ордасына көшу жүріп жатты, оның жерлері Қазіргі Белгород облысында орналасқан. Олар Еголдай Ордасы деп аталды және кейіннен Литва Ұлы Герцогтігінің автономды бөлігі ретінде қарастырылды, сонымен қатар Еголдай христиандықты қабылдағаннан кейін Глинский Ордасының иеліктері болды. Литваның байырғы территорияларында қоныстанған татарларды есептемегенде, өздерінің вассалды татар княздіктері көптеп пайда болады. Мысалы, 1455 жылы Сейд-Ахмедті мен оның тоғыз ұлын тұтқындағаннан кейін оны Литваға апарады. Басқа тұтқынға алынған татарлар да Тоқтамыс әскерлерінен шыққан алғашқы қоныстанған халықты толықтырады. Олар шамамен Литва шляхтасына теңестірілген құқықтарды алады, бірақ олардың мүлкін сату құқығынсыз (олар қызметтік жылжымайтын мүлік ретінде сақталды) және сайланбалы лауазымдарға орналасу және сайлауға қатысу мүмкіндігі жоқ. Олар шляхттік құқықтарға ие болды, басыбайлықтарға иелік етуге құқылы болды, христиандарға үйленді, бірақ бүгінгі күні Липкалықтар исламды сақтап қалды. Витовт кезінде татар князьдері иеліктер мен Литва қалаларын өз қарамағында ұстай алды. Мәселен, Ұрыстай Минский, яғни Минск ұстаушысы туралы айтылады, ал Қажы-Керей Қырым ханы болғанға дейін Солтүстік Беларуссиядағы Лида қаласының иесі болған. Кейінірек Литвада татарлардың ықпалы төмендейді. Егер Глинский (Еголдай) әлі де жоғары дворяндардың қатарында болса, Еголдай ұрпақтары дворяндарға кірді, бірақ Литвада өз ордасынан айырылды. Татар-Литва дворяндарына келетін болсақ, олар бірте-бірте жоғары мәртебесін жоғалтып, бірақ өзінің артықшылықтарын және Литва қызметіндегі мұсылмандардың ерекше жағдайын осы мемлекеттің соңына дейін сақтай отырып, дворяндардың толыққанды бөлігі болып табылатын қызметші мүлік ретінде сақталды. XVI ғасырдың аяғынан бастап олар татар тілінен батыс орыс немесе поляк тілдеріне ауысады.

Польша мен Литваның амбициясындағы Липка түріктерінің рөлі

Ғасырлар бойы әскери қызмет поляк-литва татарларының негізгі кәсібі болды. Татарлар Литва Ұлы Герцогтігінің атты әскерлерінің едәуір бөлігін құрады. Татар әскерлері Грунвальд шайқасына қатысты. Грунвальд шайқасы-1410 жылы 15 шілдеде болған 1409-1411 жылдардағы Ұлы соғыстың шешуші шайқасы. Король Владислав II Ягайло мен Литва ұлы князі Витовттың басшылығымен поляк Корольдігі мен Литва Ұлы Герцогтігінің одағы Тевтон орденінің әскерін қиратты. Литва Ұлы Герцогтігінің әскері сонымен қатар Тоқтамыстың ұлы Джелал ад-Дин басқарған 3 мыңдық одақтас татарлардың көмегіне жүгінген еді. XVIII ғасырда Речь Пополитая әскери қатарында көптеп татар бөлімдері болды.

Бастапқыда татар әскерлері Речь Посполитая әскерінде бөлімдер болды, олар кейінірек Литва гвардиясының полктерін құрды. Литва Ұлы Герцогтігіндегі татарлар шекараны қорғауда маңызды рөл атқарды. Олар шекара, елшілік және қамал қызметін атқарды.

Татарлар мен бектері күшті түркі мемлекеттерімен дипломатиялық қатынастар орнату үшін маңызды миссияларға жіберілді. Глинскийлер Украина шекарасын қырымдардың шабуылынан қорғауда маңызды рөл атқарды. Бұл тұқымның өкілдері Үлкен Ордаға дипломатиялық миссияларға аттанды.

Татар атты әскері - XIV ғасырда Литва князі Гедиминнің әскерінде Алтын Орда хандарының, атап айтқанда Исламды енгізген Өзбек ханының ішкі соғыстары кезінде Литва Ұлы Герцогтігінің аумағына қоныс аударған татарлардан пайда болды. Татарлардың едәуір ағыны Витовт кезінде болған. Одан олар кавалериялық хоругвидегі әскери қызмет міндетіне айырбас ретінде алынған жерлерге иелік ету құқығы мен діни сенім бостандығы үшін артықшылыққа ие болды. Осылайша, 1410 жылы Литва әскері құрамындағы Грунвальд шайқасына татар әскербасшысы Джелал ад-Дин қатысты. 1630 жылдары Король Владислав IV Ваза армияны қайта құрған кезде татар атты әскері халық авторамент құрамына кірді.  XVII ғасырдан бастап татарлардан жеңіл татар атты әскерлерінің құрамында тартылған поляктар, литвалықтар мен руссиндер қызмет етті. Мұндай хоругвилер Днепрдің төменгі және төменгі магнаттарының жеке әскерлерінде таратылды. Барлау, күзету, жауды қудалау үшін пайдаланылды. Атты әскерлерде қорғаныс құралдары болмады және садақтар мен қылыштармен, 1676 жылдан бастап қысқа найзалармен қаруланды. XVIII ғасырдың басында Ұлы Солтүстік соғыстан кейін, қазіргі әскерлерге қарсы тиімсіздіктен, татар хоругвилері құлдырады, бірақ олар Ұлан деген жеңіл атты әскердің жаңа түріне негіз болды. Осы атаумен олар саксондық Август II Фредерик армиясында қолданыла бастады, сол жерден олар Франция армиясына кірді.

Липка түріктерінің поляктармен және Литвалықтармен өзара әсері

Литва Ұлы герцогтігінде татарлар өздерін мұсылман деп атады. Поляктар мен Литвалықтар татарлардың дінің басурман діні, ал халықты басурмандар деп атаған. XVII ғасырдағы беларуссиялық татарлардың құжаттарында мұндай анықтама бірнеше рет кездеседі, мысалы, "біздің басурмандық рәсіміміз бойынша", "басурмандық татар дінінде болу" және т.б. Алайда, Осман түріктермен соғыстардан кейін "басурман" сөзі христиандардың аузында менсінбейтін реңкке ие болды және осы сөзді татарлар өз халқының атауы ретінде қолдануды тоқтатты. Литва Ұлы Герцогтігінің татар халқы пайда болған ерекше саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар поляк-литва татарларының мәдениеті мен тілінде ерекше белгілерді қалыптастыруда басты рөл атқарды. Мұсылман әйелдердің болмауы тез тілдік ассимиляцияға ықпал ететін некеге мәжбүр етті. XVI ғасырдың аяғында олар беларусь тіліне көшті, кейінірек поляк және орыс тілдеріне көшті. Діни әдебиеттер үшін Беларусь татарлары араб алфавиті қолданылды.

Татарларға қызмет етудің маңызды артықшылығы серфтерге (және берілген және сатып алынған жерлерге) иелік ету құқығы болды. Бастапқыда христиандармен неке қиюға да рұқсат етілді (мұсылман татарларының христиандарға үйленуі, ұрпақтары әдетте әкелердің сенімін сақтайды); бұл некелер, әдетте, Литва татарларының ана тілінің тез жоғалуымен түсіндіріледі. Литвада қоныстанған татарлар өздерінің артықшылықты мәртебесінің арқасында дворяндық халқы тобына кірді, оның негізінде шляхталық тобы құрылды және татарлар оның құрамдас бөлігі болды.  Литвада татар дворяндары негізінен ауылдарда немесе шекараларда өмір сүрді. Татарлар әскери қызметке міндетті болды және кейбір қосымша міндеттерге ие болды. Олар сондай-ақ курьерлер, пошташылар, күзетшілер және жол жұмысшылары ретінде қызмет етті. Татарлар, боярлар сияқты, жер иелену құқығына ие болды, бірақ сыртқы саясатта құқықтары болмады. Татарлар мемлекеттік салықтардан босатылды, өйткені олар өздеріне тиесілі жерлерг үшін әскери қызмет атқарды. Әскери қызмет өткермегендер салық төледі, мемлекетке қажет болған кезде басқа салықтарды да беру мәжбүр болды. Жер мен жылжымайтын мүлік жеке адамдарға жақсы қызметі үшін берілді. Литва Ұлы герцогтігінде татарлардың негізгі қызметі әскери және дипломатиялық қызметтегі қызмет болды. Татар қауымдастығының әкімшілік-аумақтық және салық бірлігі болды. Оны Ұлан басқарды. Татарлар өздерінің жеке басын Беларуссия мен Литвада, сондай-ақ Волынияда қоныстанған жерлерде сақтай алды. Алайда, Литва Ұлы Герцогтігінде жер алған көптеген татарлар этникалық және діни ерекшеліктерін тез жоғалтты.

Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау

XIII - XIV ғасырлардан бастап Польша мен Литва аумағында түркілердің біртұтас мәдени бірлестігі қалыптасты, ол түркі қауымдастығының идеяларының бірлігіне негізделген жалпы дүниетанымдық модель жасайды. Бұл, ең алдымен, аймақты мекендейтін халықтың тарихи, географиялық, мәдени және тілдік бірлігі. Польша мен Литва түркі халқының материалдық және рухани мәдениетінің кеңістіктік-хронологиялық сабақтастығы археологиялық материалдармен, жазбаша дереккөздермен де, шежіремен де бекітілген. Этногенез және этникалық тарих, липка ұлтының қалыптасуы, қалыптасқан сәйкестілік - бұл 800 жылға жуық этногенетикалық, көші-қон процестерінің нәтижесі, ең алдымен Орталық Азиямен және Шығыс Еуропа аймағымен тығыз байланысты. XIII-XV ғасырларда түркілердің Польша мен Литвамен қарым-қатынасының тарихын зерттеуге, сондай-ақ XVI ғасырда поляк-литвалық Речь Посполитая көтерілу сәтіне, түріктер Шығыс Еуропаның тарихи өзгерістерінің өте қуатты ақсүйектеріне, әскери қозғалтқышына айналған кезде басты назар аударылды. Польша мен Литва аумағындағы түркі және славян халықтарының тарихи-мәдени өзара іс-қимылы түркілерге тарихшылар, географтар, саяхатшылар, дипломаттар құрастырған жазбаша Тарихи дереккөздерде із қалдыруға мүмкіндік берді.

Түркі-липка мәдени бірегейлігінің қалыптасуына әкелетін реттелген табиғи процесс ретінде мәдени-тарихи оқиғаларды зерттеу маңызды. Бұл тұрғыда этногенездің және мәдени бірегейліктің негізгі кезеңдерін – Шығыс Еуропа аймағында түркі этномәдени бірегейлігін қалыптастыру процесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде Еуропаға, Алтын Ордаға, Польша мен Литваға Батыс жорығының тарихын зерделеу бойынша жаңа әдіснамалық тәсілдерді қолдану өзекті болып көрінеді. Қазіргі уақытта мұрағаттар мен кітапханаларда этникалық карталар, отбасылық ағаштар, Орталық Азия және Шығыс Еуропа аймағымен тығыз байланысты этногенетикалық процестердің дәлелі болып табылатын тарихи дереккөздер сақталған. Түркі және славян мәдениеттерінің өзара әрекеттесу процесі болды. Тарихи оқиғалар туралы жазбаша дәлелдер тарихшылардың, географтардың, саяхатшылардың, дипломаттардың жазбаларында, сипаттамаларында сақталған. Липка түріктері тұратын Шығыс Еуропа облыстарында болып жатқан мәдени процестердің алуан түрлілігімен мәдени бірегейлікті жандандыру және дамыту бірдей маңызды. Соңғы мәліметтер бойынша Польша мен Литвада 15 мыңға жуық түркі мәдениетінің өкілдері бар, олар біртіндеп автохтонды халық арасында ассимиляцияланады.

Қорытынды

Қорытындылай келе, түркі және славян өркениеттерінің өзара байланысы Шығыс Еуропаның тарихи-мәдени қабаттары арқылы айқын байқалады. Қазіргі уақытта этникалық өзін-өзі тануды өзектендіру және сонымен бірге түркі халықтарының байланыстарын дамыту идеяларына байланысты тарих ғылымындағы маңызды және қажетті зерттеу бағыты болып табылады.

Гуманитарлық салалардағы қатынастар саяси және экономикалық мәселелермен салыстырғанда Шығыс–Батыс диалогын құруда үлкен маңызға ие. Осыған байланысты Шығыс және Батыс өркениеттерінің қарым-қатынасы контекстінде поляк-литва липка түріктерінің тарихына қатысты аз зерттелген тарихи зерттеулер ерекше маңызға ие.

Әдебиеттер тізімі:

1. Зайцев И. Польско-литовские татары-липка в XIV—XIX вв. // История татар с древнейших времён. — Т. IV. Татарские государства XV—XVIII вв. — Казань, 2014. – С. 763—771.

2. Krakowski Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, Warsza wa 1956. – 305 s.

3. Tyszkiewicz J. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. – Warszawa: Bellona, 1989. – 343 s.

4. Миргалеев И. М. Войны Токтамыш-хана с Аксак Тимуром. — Казань: Институт истории АН РТ, 2003. — 88 с

5. Канапацкая З.И. Мечети татар Беларуси, Литвы и Польши: история и современность // Мечети в духовной культуре татарского народа (XVIII в. – 1917 г.). Материалы Всероссийской научно-практической конференции (25 апреля 2006 г., г. Казань). Казань: Институт истории АН РТ, 2006. – С. 6–24.

6. Leszek P. Tatarzy. Od Czyngis-chana do XX wieku. – Warszawa: Bellona, 2010. – 240 s.

7. Warmińska K. Tatarzy Polscy. Tożsamość religijna i etniczna.  Kraków: Universitas, 1999. – 238 s.

8. Dariusz K. The Crimean Khanate and Poland-Lithuania. Boston: Brill, 2011. – 1135 s.

9. Piotr B. Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej. – Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1986. – 317 s.

10. Гришин, Я.Я. Польско-литовские татары (Наследники Золотой Орды). Казань: Татарское книжное издательство, 1995 г. – 195 с.

11. Borawski P. Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej (польск.). — Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1986. — С. 66.

12. Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и её падение. М.–Л.: Изд-во АН СССР, 1950. – 505 с.

13. Шенников А.А. Червленый яр. Исследование по истории и географии Среднего Подонья в 14-16 вв. Л. Наука 1987г. 139 с.

14. Шенников А. А. Княжество потомков Мамая. Л.: ИНИОН., 1981. — № 7380. 20—22 С.

15. Adas J., Galim S., Stanislav D. Lietuvos totoriai istorijoje ir kultūroje. – Kaunas: Antrasis, pataisytas ir papildytas leidimas, 2012. – 307p.

16. А. Мухлинский. Исследование о происхождении и состоянии литовских татар. — Санкт-Петербург, 1857. — С. 15-16

17. Plewczyński M. Żołnierz jazdy obrona potoczna za panowania Zygmunta Augusta. — Warszawa, 1985. 311 s.

18. Гришин Я.Я. Польско-литовские татары: взгляд через века: Ист. очерки. — Казань: Тат. кн. изд-во, 2000.

19. Гришин Я.Я. Татарский след в истории Литвы и Польши (XIV-XIX вв.) — Казань: Казанский гос. ун-т, 2005.

20. Tyszkiewicz J. Z historii tatarów polskich 1794-1944: zbiór szkiców z aneksami źródłowymi – Pułtusku, 2002. – 188 s.

21. Антонович, В.Б. Монографии по истории Западной и Юго-Западной России. Т.1: Монография / В.Б. Антонович : Издательские архивы, 1885. – 359 с.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: