Алғашқы таныстар

Торғайда әкімдер бар сарыала шен,
Параңды бара қалсаң, ала бар сен,
Ел өлеңі

Бүгін таң ең бірінші күнді көрген
Ноғай шал мұз тиеген көк өзеннен.
Қызыл нар, жалпақ табан ауыр шана,
Асықпай ыңырана жылжиды ермен...
Күн сеуіп сирек салқын сәулелерін
Жайнатты биік үйлер сән, бедерін.
Қалқыған аспанда алтын қарлығаштай
Шіркеудің крестері әрледі өңін...
Бір кезде қала оянды ұйқысынан,
Тіршілік шығып әрбір үй тұсынан.
Сықырлап қыраулы есік, мұзды қақпа
Матадай айырылған жыртысынан.
Есікті жатып алып ашпай бір жан,
Әдейі мына сорға қастай қылған,
Қанаты қырауытқан жатыр тауық
Айрылып екі бірдей башпайынан.
Жылы үйден шыкқан буға тығылады,
Оған да қымбат екен шыбын жаны.
Ойбайлап жатыр соған ноғай кемпір,
Қайтсын-ай осы емес пе мұның малы!?
Қаланың көшелерін сықыр басты.
Көк аспан жұтып жатыр түтінді ащы.
Шіркеудің жаңғырығып қоңыраулары,
Ұзақ түн ұялаған ұйқыны ашты.
Шығып ап кексе әйел бір қорадан,
Шамасы үйінде бар бір қора жан,
Аспанға ақшыл буын бұрқыратып,
Қаптатып кірін жайып жүр манадан...
Аулақта көлігіне қамшы басты,
Жолаушы мұнда ішпекке ыстық асты.
Шанасы шелек толы қатырған сүт –
Ақ сүйгіш ағайынға ықыласы.
Күркілдеп бір қария - қазақ шалы,
Басынан көшіп кеткен жаз аспаны,
Қайқайып қайыс етік, жыртық байпақ,
Келеді жолаушыға қақпа ашқалы.
Саудагер қорасынан мал айдады,
Жалақтап жалбыр тоңды малайлары.
Ырымшыл қожасына қыңыршыл боп,
Бір әтеш жаңа ғана айғайлады.
Күші ме «тамыр» берген бозасының,
Карта ойнап, тартты ма әлде аздап шығын.
Көшемен қара күйме тұра қашты
Бұрқ еткен ашуындай қожасының.
...Бір үй тұр қаланың дәл омырауында,
Бар байлық бір өзінің қойнауында.
Ұстаған қонақ үйді он бөлмеден,
Қазақтан қыр да мұнда, ой да мұнда.
Әйгілі Әлтап ноғай бай да өзі,
Сан дүкен - сауда ұясы, пайда көзі.
Жатыр ол тұтас алып бір көшені,
Кетпейді ауыз ашса жайға сөзі.
Өзіне біреу күйеу, біреу құда,
Мызғымас алып арқа, тіреу бұ да.
Сары алтын сапты аяқта ұйып тұрған
Жеті жұт, қырық қырсық, жүдеу жылда.
...Осында бізге таныс жолаушылар,
Бұл мезгіл, бәлкім, олар ояу шығар.
Қашан да ала бұртсаң ұйқы қашып,
Кеуде де жүрек тулап, ой асығар...
Сан бөлме саңғырлайды дыбыс шықса,
Малынған терезелер күміс шыққа.
Темірден жүз бүктеген өрнекті есік
Ол дағы баспалдақтай ырыс, құтқа.
* * *
Шағын үй, салтанатсыз, аз бөлмелі,
Ауызда жегін аттың әбзелдері.
Үш бөлме бір-бірінен есік алған.
Осылай тұрар жұрттың кез келгені.
Ортада кең бөлмесі кісі келер,
Образ толып жатқан іші нелер,
Бұрышта бассыз қара әулие тұр
Адамның ұйықтаса түсіне енер.
Қаз қатар үш терезе күн жақтағы,
Әйнектің еріп жатыр мұздақ қары.
Сәске түс. Біраз болды сап-сары күн
Аспанның кеудесіне нұр жапқалы.
Аумақты емен стол, жуан сирақ,
Шамасы, түзетілген неше қирап.
Бір кезде үстін жапқан қызыл шұға
Әр тамшы әр сыядан алған жинап.
Бұл күнде түсін оның жан білмейді.
Қаншама назарыңды салдың мейлі.
Тек қана шынтақтасаң, шиқ-шиқ етіп,
Арғы бір әкімдерден қалдым, - дейді.
Ал қазір енді осының ернеуінде
Отырған үш адам бар. Белбеуінде
Бірінің бұлғақтайды ауыр қылыш,
Суырылып сұс көрсеткен елге күнде.
Уездің кеңседегі әкімдері,
Кәсібі, бәлкім, осы әр күндегі.
Ортада үш стакан, қызыл шарап,
Шығады ауыздардан шалқып лебі.
Жирен шаш үшеуі де бір туғандай,
Күзеліп, бір мезетте қырқылғандай.
Жебелі жез мұрттары талай рет
Шарапқа бәсекемен ұмтылғандай.
Жөтеліп алды бірі төр жақтағы,
Әйнектің селк еткендей жел қақпағы.
Оязды қуып шыққан өзіміз - деп,
Ауырлап отыр бүгін салмақтары:
− Терісін айналдырдық тым-ақ жақсы!
− Бұл тордан енді ол оңай шыға алмас-ты.
− Өзі де бір тықырды сезген болар,
Қамалдан хабар келе шыға қашты.
− Ол да бір сайтан еді бірақтағы,
Қанжардай қауіпті еді қынаптағы!
Басынды дер кезінде тарта алмасаң,
Ақиқат - шімірікпей туратпағы!
− Ол рас, ашуының зәрі жаман,
Түбі сол өкіметке кәдік адам.
Келе сап, біз неғылдық өшіккендей,
Деп жүрді ісіміздің бәрі жаман...
Бұл кезде сықыр етіп ауызғы есік,
Біреулер кіріп жатты аяқ шешіп.
Мыналар енді кенет тына қалды,
Кетіп ед біраз жерге кеу-кеулесіп.
Қағылды есік сырттан тынық шақта,
Сұраған белгі болып рұқсатқа.
«Да» деген дауыс іштен даңғыр етіп,
Ашылды жарма есік екі жаққа.
Ал, міне, келді кіріп екі қонақ,
Жағалап, сәлемдесіп өтті қол ап.
Орысша бірі сәнді киім киген,
Жас балғын екеуі де өндір қазақ.
«Қырғызда өзі надан, халқы шағын,
Япыр-ау, мынау орыс салтынша кім?» −
Дегендей қарасыпты бір-біріне,
Қол берді ол, - Ибрагим Алтынсарин.
Әкімдер ығыспады орын беріп,
Отырды бос орынға өзі келіп.
Мұртына жұқа тұрған боз қырауы
Сыпайы жымиғанда түсті еріп.
Сөйткенше және есіктен біреу кірді,
Столға тақай беріп, сәл кідірді.
Апарып оң жақ қолын шекесіне,
Алдында әкімдердің түзу тұрды.
− Еш қандай өзгеріс жоқ. Қамал тыныш!
Бұл сөзде тұрды тәртіп, қатал тыныс.
Біреуі әлгі үшеудің ұшып тұрып,
Қабылдап алды рапорт: - күзет дұрыс!
Көк құрыш биік тұстан балқып аққан,
Жеріне жеткен кезде тас боп қатқан.
Сондай-ақ жоғарыдан шыққан заң да
Төменде тегеурінді күшін тапқан.
Атқарып мойындағы бір міндетін,
Жас солдат қонақтарға бұрды бетін.
«Сотник Соколов» деп таныстырды
Ол өзін, қалпыменен жөн білетін.
Құптасып, алма-кезек танысты да,
Қарасып бір-біріне алысты да –
Жаңағы рапорт алған сөз бастады:
− Әкелген сізді бастап қай іс мұнда?
− Білуге болар ма екен? Кешіріңіз!
Келгендей алыс жолдан кескініңіз.
Уездің начальнигі жүріп кеткен,
Мұндағы бастық емес еш біріміз.
Мен ғана орынбасар, бұл кеңсеміз.
Хош алам, бір ілтипат білдірсеңіз!
Бүгінді дем алысқа арнап едік,
Жараспақ компания сіз кірсеңіз.
Адамға тіпті жақсы жолдан келген,
Аялдап, достарменен алған бір дем,
Далада кездесетін сирек сусын,
Келіңіз кеттік тастап кәне, бірден!
− Рақмет, алмаушы едім мұндай сусын.
− Жас адам мұны ішпеген күні құрсын
Амал жоқ ішпесеңіз. Сонда дағы
«Мөлдіреп алдыңызда тұра тұрсын!»
Деді ол, өзгелері бас изесті:
«Сау болсын, жомарт болсын ас иесі!»
Күржиіп жұтып жатты орынбасар,
Бүлкілдеп шықшыты мен май шүйдесі.
Сол кезде есіктен бір әйел кірді,
Барлық жан үй ішінде мойын бұрды,
− Ә, Маша, танысып қой, Алтынсарин,
Жұбайым, ықласыңыз түссін нұрлы!
Басынан кешіп кеткен жас базарын,
Сонда да аздырмаған жақсы ажарын,
Саркідір бәйбіше екен, амандасты
Білдіріп меймандостық қас-қабағын.
− Кешіңіз, келгенсіз ғой алыс жолдан,
− Я, ханым, келген бетім Орынбордан!
− Ә, бәсе... өте жақсы, білем, білем
Бір кезде Орынборда өзім болғам!
Жарықтық Перовский Орынбордан
Кетерде татып едім қолынан дәм.
Ол біздің әкейменен жолдас еді
Генерал атақтарын қатар алған.
Таңғалтқан сонда берген біздің балды,
Дейтұғын Людмила қызы бар-ды.
Өзі де тәңірімнің періштесі ед,
Некесін бір офицер бұзып, алды.
Жә, жақсы, сәтті болсын сапарыңыз,
Далаңыз, біздің осы жапанымыз.
Қауымнан, қатар өскен құрбылардан
Айында хат ала алмай қапалымыз.
Біз үшін өте жақсы келгеніңіз,
Баяғы ескі әңгіме ермегіміз.
Сіз үшін тіпті жақсы, туған орта
Елде ет, елде қызық, елде қымыз.
Серпіліп қалды сөзге үйдегілер,
«Қатын ғой қаршығадай түйдек ілер»
Деп қойды Мықтыбай да іштей ойлап,
Бұл емес орыс тілін түгел білер...
− Мырзалар, жөн сұрастық, болдық таныс,
Қонақжай ортаңызға бізден алғыс.
Қыдырыс емес бірақ бұл сапарым,
Жетелеп келді мені арман алыс.
Білесіз. Ол ақиқат - елім надан,
Саусақпен санағандай білімді адам.
Шөлейтке көктен түссе он-ақ тамшы,
Болмай ма тіршіліктің күні қараң.
Қазақтың жері де бар, жұрты бар,
Кең пейіл, досты силар ғұрпы да бар.
Құшағы қатты қысса айрылмайтын
Күн - көңіл, қапаланса, - бұлты да бар.
Табылды ізгі ойлы азаматтар,
«Білімнің босағасын қазақ аттар,
Еліңді қалың ұйқы құшпай тұрып,
Қалғыған мезетінде мазалап қал!»
Десті де, рұқсат алып Ұлы ағзамнан,
Жол тауып, үлес қамтып, сұрап заңнан,
Қазақта мектеп ашу ізін қозғап,
Қолыма әперді үкім - оңғарды аллам!
Сұраймын енді көмек сіз тараптан,
Білімге сіздер де ортақ біз таратқан.
Басына бітер істің жақсы келсін,
Оянсын, байғұс қазақ түзде жатқан! –
Деді ол, тебіреніп бір тоқтады,
Елестеп алда тұрған күн соқ дағы.
Қараған көп үмітпен төңірегіне
Жанары тым өткір ед бұл шақтағы.
Ашылып ақ көйлектің омырауы,
Өскендей ойдың шыңы, көңіл тауы,
Естіліп өтті ме әлде, балалардың
Күлкісі, жас мектептің қоңырауы.
Тандана ұққаны да, ұқпасы да,
Қарады оның мына тұлғасына.
«Кім еді - деді, бәлкім, ақ бәйбіше, −
Арманды тиеп алған бір басына?!»
Қарады ол ақылды әсем көздерімен,
Адамға сөз үстінде өзгерілген.
− Бұл келген, дос мырзалар, етпе айып,
Ниетім ақылдаспақ өздеріңмен!
Күрсініп алды сол кез жалқын сарың,
− Әрине, бұл дұрыс қой, Алтынсарин!
Қисыны қиын келер іс екен бір,
Тілейміз, алай дағы сәтті шағын.
Өйткенмен, көңілдегі ой бола бермес,
Көп істер кездеседі қолдан келмес.
Молданың құранына құлақ сіңген,
Сол қазақ шын білімге бала бермес.
− Іс қой бұл азабы көп, әуре сарсаң,
Шарт сынар әкімдікке, белге салсаң.
Жанашыр жақсылықты ұғар, бәлкім,
Өзің біл, еліңменен, тілдесе алсаң.
Аяймын, көп кетеді қажыр қайрат,
Тұрғанмен бар мүмкіндік қазір сайрап.
Бір жөнін келтірерсіз. Ал, тілегім,
Қонақ бол, отырайық картаны ойнап.
Сол сәтте түрегелді ақ бәйбіше,
− Ризамын, үмітті ел ақтай білсе!
Шынымен, құттықтаймын, Алтынсарин,
Қабылдау, кешіріңіз, жақпай жүрсе!
«Қашанда мақсат биік, талап абзал, −
Дейтұғын әкем марқұм оны қарсы ал!
Тайсақтап, қарай алмас үлкен іске
Бұл біздің жігіттердің міні бар сәл!»
Деді де, күлімсіреп қолын алды,
Түрегеп-қайталады соны бәрі.
Тең адам терезесі табылған соң,
Шенқұмар сыйлап өтер оны мәңгі
Соны істеп, орынбасар төрден тайып, −
Қонақсыз, мынау орын сізге лайық, −
Деді де, басын изеп, жылмаң қақты –
Кешіңіз, тартып қалдық біз бір айып! –
...Жарты сый, жарты ықлас көріп мұнан,
Қонақтар сыртқа шықты түске таман.
Жалғыз күн жазық аспан айнасында
Алыстан тұрды нұрын сеуіп сараң...
Осы үйдің алдындағы жалғыз терек,
Түседі анадайдан көзге бөлек.
Олжадай ну орманнан ала қашып,
Деп біреу қойғандай-ақ «бізге керек!»
Қозының құлағындай cap жапырақ,
Сидиған бұтағында тұр қалтырап.
Көңілінде Ыбырайдың жалғыз сұрау
− «Не демек, не айтпақ ертең бұл атырап...?

---