Әліппе атауынан неге жерідік

Жаңа оқу жылынан бастап 1-сынып оқушылары жаңартылған бағдарлама бойынша білім алуға көшті. Бұл бағдарлама негізінде бес күндік оқу аптасы да бар. Яғни, биылдан бастап бірінші сыныптар бес күн ғана білім алады. Жаңа бағдарламаның тағы бір жаңалығы - биыл мектеп табалдырығын аттаған бүлдіршіндер оқу жылын «Әліппемен» емес, «Сауат ашумен» бастады. Ұзақ жылдар бойы балаларды оқу мен жазуға үйреткен «Әліппе» неге қолданыстан шығып қалды, деген мәселе көтерді «Айқын» газеті.

Сөзіміздің әлқиссасын «Әліп­пе­нің» тарихынан бастасақ. Жал­пы «Әліппе» сөзінің қайдан шық­қанын, оның түбірі не екенін көп­шілік біле бермейді. О баста араб алфавитінің бірінші әрпі «алиб» пен содан кейінгі әрпі «би»-ден құралған. Екеуінің қо­сындысынан әліппе сөзі пайда болады. Бұл сөз тілімізге араб жазуы арқылы ертерек енді. Кейі­нірек 1929 жылы латын, ал 1940 жылдан баспа, кирилл алфавитіне көшті. 

Қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулығының атасы - Ахмет Бай­тұрсынұлы. Ол қазақ әліппесін жазуды 1910 жылы қолға алған екен. «Әліппемен» бірге қазақ графикасын да жасауға кіріскен. Оның негізінде қазақтың мәдени дүниетанымында бар көп ғасыр­лық дәстүрлі, өзге түркі халық­тарына ортақ, туыстық сипаты бар араб таңбаларын алған екен. Сол таңбаларды Алаш қайраткері қазақ фонетикасына икемдеген. Сөйтіп, 24 таңбадан тұратын қазақ жазуын қалыптастырады. Мұны кейінірек «Байтұрсынов жазуы» деп те ата­ған. Қазақтың ұлттық графи­касының атасы деуіміз сондықтан. Ғалым қазақ графикасын түзген соң, осы жазуды үйрететін әліппені жазып шығады. Сол кезден бастап әрбір зиялы азамат халыққа қара танытып, сауат ашу үшін әліппе жазудан бастауды мақсат етті. Байтұрсынұлының әліппесі «Оқу құралы» деген атпен 1912-1925 жылдар аралығында 7 рет басылып шыққан екен. Ал 1926 жылы «Әліп­бидің» жаңа түрі жазылды.

Алғашқы «Әліппе» 1912 жылы Орынборда басылып шығады. Автор «Балалар, бұл жол басы даналыққа» деп басталатын «Тар­ту» өлеңін оқулықтың беташары ретінде пайдаланады. Кітаптың әріп үйрететін бірінші бетінің үстіңгі жағында Құран сөзі жазы­лып қойылған екен. Онда: «Бис­смиллаһи-рахмани-рахим» деген жазу бар. Оқулықта қазақ әріптері төте жазу ретімен беріліп отырған. Әрбір әріптің төменгі жағына қысқа әрі нұсқа мәтіндер топтас­тырылған.

Бұл оқулықтан соң, 1926 жылы әліппе қайта басылып шықты. Бұл бұрынғы әліппенің жалғасы деп атауымызға да негіз бар. Кітап 14 жылдан соң қайта өңделіп, Қызылорда баспасынан жарық көреді. Ғалымдар 1926-1928 жылы шыққан оқулықтардың арасында еш айырма жоқ екенін айтады. 1926 жылғы нұсқада әр тақырыпқа керекті суреттер қоса беріліп отыр­ған. Ұйымдастырушылар су­реттердің сабақ оқытуда баланың ұғымына тез қонымды болатынын негізге алған екен. 

Бұл - қазақ әліппесінің та­рихы. Қазаққа бір ғасырға жуық азық болған әліппе биылдан бас­тап сауат ашу пәніне өзгерді. Мектеп табалдырығын аттаған 380 мыңға жуық оқушы алғашқы оқу білім парағын «Әліппемен» емес, «Сауат ашумен» бастады. Қазақ баласы талай замандар бойы жи­на­ған білімінің асыл қазынасына алғаш жол ашатын оқу құралы деп ерекше қадірлеген «Әліппфенің» соңғы парағы жабылды. Министр­ліктегілер «Сауат ашу» пәнінің «Әліппеден» айырмасы жоқ екенін, екеуінің де оқу мен жазуға үйрететінін айтады. Алайда 1912 жылы Ахмет Байтұрсынұлы құрас­тырған тұңғыш «Әліппе» оқулы­ғының бір ғасырдан астам уақыт­тан соң атауының «Сауат ашу» боп өзгергенінің себебін түсіне алмай әлекпіз. Министрлік жаңартылған бағдарламаны сылтау етіп, қазақты байырғы құндылығынан айыр­ғысы келе ме? Бізді алаңдататыны да осы. Бір ғасырлық тарихы бар құнды оқулық атауынан неге жеріндік? «Әліппе» атауының өзі жүрекке жылы, көңілге қонымды еді ғой. Жыл сайын 1-сынып оқушылары «Әліппемен» қоштасу өткізетін. Сонда биылдан бастап оқушылар «Сауат ашумен» қош­тасу жасамақ па? Көңілде сауал көп. Бұған өзгелер не дейді?

Гүлзина ӘБЕНҚЫЗЫ, жоғары санаттағы бастауыш сынып мұғалімі, ҚР Білім беру ісінің үздігі:

— Бүгінге дейін білім ордала­рының табалдырығын аттаған кез келген оқушының алғашқы таны­ғаны «Әліппе» болды. Сол себепті де «Әліппенің» әр адамға ыстық көрінетіні жасырын емес. Десек те, жаңартылған оқу бағдар­лама­сына, жаңа мазмұнға сәйкес «Сауат ашу» «Әліппені» алмас­ты­рып отыр. Бұған дейін сауат ашуды пән есебінде жүргізіп келсек, биыл­дан бастап оқулық атауы ре­тінде енгізілді. Бүгінде балалардың мектепке даярлығы түрлі деңгейде. Әртүрлі мектепке дайындау орта­лық­тары мен жеке даярлайтын оқытушылардың (репититор) қаптап кетуі белгілі деңгейде білім жүйесіне өз кедергісін келтіруде. Білім ошағына қызу дайындықпен келген бала үшін әліппе тым жеңіл. Жалпы «Әліппені» қолына ұстаған кез келген бала ондағы мәтінді оқып, тақпағын жаттауға еш қиналмайды. Себебі, «Әліп­педе» барлық сөз, сөйлем буын-буынға бөлініп беріледі. Оның үстіне, бұл оқулық жаттанды оқуға үйретеді.

Сауат ашудың жаңалығы мен өзгешелігі көп. Жаңа оқу жылынан бастап білім жүйесіне енгізілген кітапты көрген ата-аналар бұл оқулық 1-сынып оқушысы үшін аса ауыр деуі әбден мүмкін. Себебі, «Сауат ашуда» бір әріпті үйренуге төрт-бес сабақ арналады да, сол уақытта баланы өздігінен ізденуге үйрететін түрлі тапсырмалар бері­леді. Яғни, баланы жаттанды бі­лім­ге бағыттау емес, бір дүниені үйренуге өзінше талпыну, іздену, керекті білімді игеруге өзі күш салып барып қабылдауға баулиды. Тағы бір ерекшелігі - сауат ашу тыңдалым, жазылым, оқылым және айтылым сынды деңгей­лерден тұрады. «Әліппенің» кезін­де балалар:

— Сенің атың кім?
— Менің есімім Әдия.
— Сенің жасың нешеде?
— Мен жеті жастамын, -  дейтін қарапайым диалогты үшінші сы­ныпқа жеткенде құрып үйренетін. Себебі, бұл кітап әріпке байла­нысты әңгіме мәтіндер беріледі де, балалар оны толық түсіне алма­ғандықтан, мәтінді жаттап алады. Ал сауат ашуда бір әріпті үйрену жаңа­ғы аталған төрт деңгей бойын­ша жан-жақты қарасты­рылған. Қарапайым диалогты оқу­шылар тыңдалым арқылы бірінші сыныпта-ақ меңгеруіне мүмкіндік береді. 
Бұл оқулықтың «Әліппені» ал­мас­тырғаны жөнінде түрлі пікірлер бар. Десек те, мәселенің мән-жайын екі жақты қарастыру керек. Ата-ана ретінде біршама қиын болуы мүмкін. Бірақ маман ретінде сауат ашудың әлдеқайда тиімді деп айтуға болады. Жалпы бұл оқу­лықтың беталысы, алдына қойып отырған мақсаты жаман емес. 

Ғани БЕЙСЕНБАЙҰЛЫ, Edtech.kz халықаралық білім орталығының директоры: 

— Бұл сұрақтың жауабын идея­ның негізгі авторларының бергені дұрыс болар еді. Оларға елдің ғана емес, талай білікті мамандардың да қояр сұрақтары көп. Енгізіп отыр­ған бағдарламаларының мық­­тылығына сенімділіктері күш­ті болса, қорықпай елдің ал­дына шыққандары дұрыс. Ең өкі­ніштісі, олардың айтар дәйектері, кері­сінше сұрақты одан әрі кө­бей­туге алып келе ме деп қауіптенемін. Мә­селен, «Әліппемен» емес, «Сауат ашумен» қоштасатынымыз, ол бер жағы ғана. Әрине, сөздің парқын түсінетін адам үшін мұның өзі жеткілікті екенін білемін. Ке­зінде Ұлттық бірыңғай тестілеуді «БҰТ» деп қысқартып министр­ліктің елді бір шулатқаны естен кетпесе керек. Атауда тұрған не бар дейсіз, ол ештеңе емес. Мені шошытатыны, су жаңа бағдар­ламаның қарапайым елге беймәлім тұстары. Өрімталдай қазақ бала­сының білімін ағылшын мен орыс тілдері арқылы өсіреміз деу педа­гогика ғылымында болмаған құ­былыс. Баланың жан-жақты да­муына тікелей ықпал беретін оқушының ең сүйікті еңбек пен сурет пәндерін біріктіріп, «Көркем еңбек» ету себебі тағы да ойлан­ды­ра­ды. «Әліппе» атауын ауыстырып, оны біріктірумен шектелген болса, бірсәрі, елді көкейін мазалаған осындай сауалдар өте көп. 

Ұлжалғас АҒЫБАЕВА,  ұстаз:

— «Сауат ашу» деген ұғым сонау ХІХ ғасырда халықтың басым бөлігі әріп танымайтын, балалар балабақша түгілі мектепке бармаған заматта қолданылды және сол кезеңнің сипатына мән-мағынасы жағынан толық сай. Ыбырай Алтынсариннің халық сауатын ашып, балалардың білім алу жолында күрескен тұсы да сол заман. Ал бүгінде әр қазақтың баласы балабақшадан сауатын ашып келіп жатқан тұста мұндай ұғымды оқулық ретінде мектеп бағдарламасына енгізу қаншалық­ты дұрыс? «Әліппенің» тарихы тым тереңде. «Әліппе» қолданысқа енгізілген кезеңнен бастап, осы кітаппен әріп таныған оқушы­лардан қаншама қазақ зиялысы шықты. Ахмет Байтұрсыновтың мұрасы деп бағалап келген қадірлі кітаптың атауын ауыстыру арқылы не ұтамыз? Бәлкім, осы жобаға жауапты тұлғалар мәселенің мән-жайын оқулық мазмұнының өзге­ше­лігімен түсіндірер. Десек те, егемендігін алған уақыттан бері сауатты әрі сапалы білім алуына мейлінше жағдай жасалып келе жатқан мемлекет жастарының «сауатын ашу» қажет емес. Әр қазақ баласы «Әліппемен-ақ» әріп танып, білімін жетілдіруге қау­қарлы.

Бағдат БАТЫҚҰЛЫ, «Балабек» журналының бас редакторы:

— Бір есептен, ең алғашқы оқу­лықтың жүйеге келтіріліп жатқа­нына қуануға да болар еді. Себебі, соңғы жылдары әр баспа өзінше «Әліппе» шығарып жүрді. Ұстаздар қауымы «Атамұраның» оқулығын дұрыс қабылдайды. Ал «Сауат ашу» оқулығы сол баспадан шы­ғып отыр. Сапасы да жақсы, жеңіл, ұғынықты деген пікірлерді естідім. Бұған қуануға болады. Дегенмен министрліктің оқулықтың атауын былайша өзгерткені көңілге кірбің ұялатады. Өйткені «Әліппе» қа­зақы түсінікте қастерлі атауға айна­лып кетті. «Әліппеге» арна­лып талай ән-жыр, тақпақ жазыл­ды. Осының бәрі бір сәтте керексіз болып қалғаны ма? Қынжыласың, әрине! «Әліппемен қоштасу» деген әдемі дәстүріміз бар еді. Біз қазір жаңару дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Сондықтан әр салаға, соның ішініде ағарту саласына да реформа қажет. Дегенмен «Дәстүр­дің озығы бар, тозығы бар» дегенді ұмытуға болмас. Реформаның жөні осы екен деп, ұлттық құнды­лықтардан бас тартуға болмайды. Ал «Әліппе» деген атаудың өзі ме­нің түсінігімде - ұлттық құндылық. Қалай дегенде, бұл асығыстау, ша­лағайлау шешім деп ойлаймын.

Сөз соңы

Министр о баста «1988 жылдан бастап, ЭЫДҰ елдері бірінен соң бірі мектептерде жаңартылған білім беруге көше бастады. Бұл үдеріс 90-жылдардың ортасына қарай аяқталды. 1997 жылы жоғарыда айтылған елдер жаңартылған мазмұнды өлшеудің бірыңғай стандарты туралы шешім қабылдады, ол - PISA деп аталады. Осылайша, Қазақстан аталмыш стандартпен 2009, 2012 және 2015 жылдары еліміздегі кейбір мектептерде білім сапасын анықтауға кіріскен болатын. Ал биылғы жылы Қазақстанда 1 қыркүйектен бастап, барлық мектептерде 1-сыныптан осы стандарт жүйесі енгізіле бастайды. Оған толық көшуге төрт жыл жобаланып отыр» деген болатын. Жаңартылған жүйеге «Әліппе» оқулығы енбей қалған сыңайлы. Мың ғасыр бойы балаларға білім беруге азық болған «Әліппеден» неге жерінгенімізді ұқпадық. «Әліппемен» де жаңа стандартты енгізуге болар еді. Ғасырда, яғни білім ғасырында адамзат баласы тек біліммен ғана биіктерді бағындыра алады. Сол биікте Ахаңның, Ахмет Байтұрсынұлының «Әліппесі» де қатар тұруы заңдылық еді ғой...

Гүл БЕКЗАТ, Асыл ТҰМАР

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: