Біздің ауылдың қызы

Гүлжанға

От қанатты ой тербеген айым көп,
Көкірегімнен көре алмадым дайын шоқ.
Геройымсыз жарқ еттім де, жандым деп
Ешбір жанға мақтанатын жайым жоқ.
Колхозыңнан әсте сағым сынбаған,
Өмірің бар өлеңіме сыймаған.
– Қаламыңды қолына алып, толған, - деп,
Достарыңмен күнде келдің сен маған.
Сенсіз жерде мүлде жоқ қой бұл жалын,
Сен деп жанған ақыныңның біл жанын.
Өзің болып жүрегімнің жауабы,
Шықшы кәне, жұрт алдына, Гүлжаным!

1. Кестелі орамал
Бір дастанды демегейсің жай ұқтым,
Қарамайды жерді алдына жайып кім?..
Географша үңіліп ал картаға,
«Май» колхозы - батыс жағы Жайықтың.
Қырқыншы жыл. «Май» колхозы қой бағып,
Колхозшы әйел құрт қайнатты қи жағып.
Түсте Нарын жиегінде үйлердің
Шатырларын тұрды аңызақ жел қатып.
Қой шетінде таң атқанша әндеткен
Шопандарға қарап өтті ай көктен.
Етікші мен ұстаның да үні ояу –
Түнде майшам сығалады әйнектен.
Сабағынан қайтқан сайын топтала,
Бірде жүріп, бірде тіпті тоқтала.
Күнге күйген көбелекті сөз етті,
Әліппесін құшақтаған көп бала.
Күнде ауылдың көріп мұндай мал-жанын,
Тіршілігін, ел әдетін - ел заңын,
Былтырғыдай жіптен жиі секірмей,
Осы ортада өсті биыл Гүлжаным.
Осы ортада кітап бетін жаппады,
Өсімдіктің түрлеріне тоқтады,
Жетіншінің бар есебін шығарып,
Жетіншінің бар өлеңін жаттады.
Осы ортада журнал бетін ақтарды,
Өзендердің суреттерін мақтады.
Қағаздағы жас еменнің кескінін
Қызыққаннан қиып алып сақтады.
Осы ортадан әкесіне ілесіп,
Барып еді тұрған жерге гүл өсіп,
Бұл әкелді көп жапырақ Волгадан
Оны ешкім алған емес үлесіп.
Оның бәрі өз қолында құрғайды.
Оны саған ұстатпайды, қорғайды.
Көрсең қазір, неше түрлі жапырақ
Дәптерінің арасында сарғайды.
Он жыл бұрын сынық қалам теретін,
Бүгін берсең, бір дүние көретін,
Жата қалып қағазына кәмпиттің
Ат-жөні жоқ ирек сала беретін.
Он жыл бұрын дейтұғын ол:
бестемін –
Күндіз ойнап, алатұғын кеш демін;
Енді ғана бойын тарап қыз болып,
Бірінші рет киді мауыт костюмін.
Бірінші рет желпілдеді қос бұрым,
Бірінші рет ұқты Гүлжан өз сырын.
Қолына ұстап ақ қалайы шелегін,
Бірінші рет суға барды кешқұрым.
Шайқап тұрып судың көкшіл қаймағын,
Бақа даусын деді Гүлжан:
«Қайдағы үн?»
Ұқпады ол әлі судың басы деп,
Аяғы деп атайтынын қай жағын.
Тынық кеште шықты Гүлжан су алып,
Түтін ғана шақырды оны шұбалып.
Волгадағы зәулім ағаш мұнда жоқ,
Кешкі бұта кетті кезден жоғалып.
Жазық дала сулап жатыр аулаққа,
Жылғалары ұқсамайды бұлаққа;
Көк шашағын жел әкеткен жыңғылдар
Бір сыбдырын берер емес құлаққа.
Ақселеу түр желсіз түнде желбіреп,
Кемпірлердің шаштарындай селдіреп.
Жаңбыр түгіл, оның әсте басына
Шық моншағы төгілмейді мөлдіреп.
Сұр табиғат еш рақым демеді,
Бұған қайтып жастың жаны көнеді?
Қыздың басқан тақасының ізін де
Таң атқанша қосаяқтар көмеді.
Бәрін Гүлжан ұға кірді үйіне,
Көз жіберді қиялына сүйіне;
«Құс сайраған жасыл орман» дейтұғын
Үңілді өз жүрегінің күйіне...
Үңілді қыз ақ жібектің бетіне,
Батты оймақ саусағының етіне;
Кестеледің жасыл орман, өзендер,
Орамалдың ортасына, шетіне.
Ирек, ирек барлығы да дәл ирек,
Бұл баяғы секілді емес бала ирек,
Кестеленді өзі көкте құлдырап,
Көлеңкесі көлде жүзген ала үйрек.
Сол кестемен тындырмады түнгі ісін,
Маған десе таң атсын да күн күлсін...
Сырт жағынан нешінші рет ұрланып,
Апасының қарағанын кім білсін...

2. Алыстағы түтін
Орман, үйрек, су - өрнегі үш түрлі,
Гүлжан оны шар айнаға қыстырды.
Сол орында сол әдемі орамал
Неше көктем, неше күз бен қыс тұрды.
Әркім оған көп қарады, зер салды,
Саусақтың ол кірлерімен қоршалды.
Оныншыны бітірген қыз тойын да
Сол орамал сол орында қарсы алды.
Жаңа костюм мезгілінде жарады,
Ескі түйме кебежеден қарады;
Жалғыз ғана осы орамал ескірмей,
Бірден-бірге ыстық тартып барады.
«Кестенің де бар екен деп астары»,
Оның сырын ұқты талай жас-кәрі;
Осы орамал бетінде тұр Гүлжанның
Оқылмаған оқуының жоспары.
Бостан-босқа сипаған жоқ бірде оны
Етікші мен ұстаның да кір қолы.
Гүлжанымның жаз да,
қыс та гүл жайнап,
Орамалда өмірінің тұр жолы.
Өз апасы шын-ақ жақсы көрсе де,
Бұл кестені мақтан етіп келсе де,
Биыл жаңа әңгімелесіп бастапты
Кемпірлердің үйлерінде, кеңседе:
– Сұрқия жау таяу жерге келіпті,
Таяу өзен жағасында өліпті.
Бұл секілді бұлағайдың кезінде
Сол балаға кім берді екен желікті?..
Кеш десем де, шалы түскір кешпейді,
Шөп машина үстінен ол түспейді.
Жалғыз барма десем, мүлде тұнжырап,
Жаным балам тамағын да ішпейді.
Ертелі-кеш апасының осы еді
Қайда барса айтатыны, - деседі
Енді нені тағдыр оған сөйлетер?..
Енді кемпір қандай күйге түседі?..
Ондай жайды ойлай берсе түбі жоқ,
Ондай жайдың ойлайтын да түгі жоқ;
Ана деген белгілі ғой қашаннан,
Оның тіпті тыныш ұйықтар түні жоқ...
Белгілі ғой Нарын жақта күн қалай...
Ұйтқып үйге кіретұғын құм талай.
Сол кезде де осы кемпір, Гүлжанның
Ұйықтамайтын білегін бір қымтамай.
Оған салса, сол күнімді құнттамақ,
Оқудан да әлі келсе қымтамақ...
Айтты да ол: - Менсіз жерде, балам-ау,
Ерте тұрып береді, - деп, - кім тамақ!..
...Кету керек, кету керек қалаға,
Қала жөні мүлде бөлек балаға:
Онда өмірге жолдама бар, білім бар, –
Сол ана да, сол әке де, сол аға.
Қыздың ойы осыған кеп тыйылды,
Айна - тарақ сандығы на жиылды;
Үйде тұрған әтірлердің қалдығы
Ақырғы рет жағасына құйылды.
Жұрттың сөзі: –
Сағатыңды бұрап ал,
Соңғы тіккен камзолыңды орап ал...
Бізге таныс кесте жайлы сөз де жоқ,
Өз орнында тұрып қалды орамал.
Дос қыздары –
қызыл-жасыл тізіліп,
Жас жігіттер көз алмады сүзіліп;
Қаршығадай қонды Гүлжан арбаға,
Апасының құшағынан үзіліп.
Тегершіктер бір шаңдатып жапанын,
Басып өтті ескі ауылдың апанын;
Будақтаған таныс түтін астында
Ақ жаулығы елі де тұр апаның.
...Үнсіз қала... ыстық дала қиырсыз:
Ақсақ киік жолдан қашты үйірсіз.
Бұйырғынның бүршігі де қалмаған,
Кең дүние неге мұнша түйірсіз?..
Айнала бір сағым өзен атады,
Ортасында қыз жүрегі соғады...
Зор денесі дем ала алмай от болып,
Осы дала қызға мұңын шағады...
Осы жерден осыншама алып сыр,
Қарап еді қара көзі талып бір.
Апасының ақ жаулығы секілді
Таныс түтін көз ұшында әлі тұр.

3. Сенбейтін от
Одан бері бүрсең қағып өтті күз,
Тізілді де, әлдеқайда кетті құс;
Басқан жерін сықырлатып, баяғы
Бабам айтқан ақ сақалды жетті қыс.
Күндіз боран талдың басын жұлады,
Кешке қарай ішке демін жымады;
Жаудың түтін бомбасынан сақтанып,
Қараңғыда қала көзін жұмады.
Түнде кеше түнереді, қатады;
Ай ақырын бұлтқа оранып батады;
Адамдардың миларында ой балқып,
Зауыттарда темір балқып жатады.
Сол қалада, шеткі кеше басында
(Қаласы да, даласы да қасында)
Бөренеден салынған бір ағаш үй...
Түн жамылып кіргенің жөн осында.
Ол ағаш үй тұнжырайды, мүлгиді,
Тек аулақта прожектор шұлғиды.
Жайығымның маған таныс үйлері
Білмеуші еді кеше ғана бұл күйді.
Мен соны ойлап, соғыс күшін асырып,
Тұр ма десем үй еңсесі басылып,
Тұр екен ғой өмір бойы сөнбейтін
Өз сәулесін жат көзінен жасырып.
Немене бұл ұйқы көрмей томсарып
Тұрған емей, соғыс түнін қақ жарып:
Оның іші - жатақхана бөлмесі,
Ойшыл адам кеудесіндей жап-жарық.
Ойламайды осы жарық өшерін,
Ойлайды ол жас еменнің өсерін;
Өмір жайлы айтып жатыр асықпай
Әр үстелде Докучаев, Мичурин.
Тыңдалмайды сықырлары мұздардың,
Терезеде лебі де жоқ ызғардың.
Дем береді жүрегіне жып-жылы
Бір кісілік төсектері қыздардың.
Үй сыртында түнін көзін қызыл шоқ,
Ысқырсын да безілдесін мейлі оқ,
Келешекті жасайтұғын ұрпақтың
Соған бола селт ететін жаны жоқ;
Бір қыз отыр кітабына тесіліп,
Бір көйлектер енді жатыр шешіліп.
Сырласына құпиясын сыбырлап,
Бір қыз жатыр төсегінде көсіліп.
Тағы бір қыз алдында отыр көзімнің,
Тағы да бір ұшты оты сезімнің;
Өлеңімнің қанатындай жаны бар
Қарындасым осы екен ғой өзімнің.
Өзгеше екен бұрынғыдан бұл әйтеуір,
Бір кездегі сәби мінез - енді ауыр;
Үйдегі ұзын жеңі бүгін тартылып,
Бұрымдары ұзарыпты eдәyip.
Қастарының алшақ тартып арасы,
Екі бетон таралғанын қарашы!
Кеп-кешегі бала мұрын қырланып,
Көздерінің үлкейіпті шарасы.
Жүруші еді суреті де жадымда,
Жаза бердім бірден тани қалдым да:
Оң көзінің астындағы жалғыз мен,
Баяғы бір қара тамшы қалпында.
Кейде кенеп құс дауысты тамағын,
Кейде жазып, кейде түйіп қабағын,
Маңдайына қолын қойып, ол ұзақ
Неге бұлай оқымасын сабағын?..
Жыңғыл, селеу, сулық жатқан құла тұз
Не дегенін білесіз ғой өзіңіз:
Ұғылмаған жүрегіне жүк етіп,
Дала мұңын алып келді осы қыз.
Мелиоратор болмайынша соңғы аты,
Табылатын емес, сірә, тағаты;
Сол мақсатқа асықтырып, түнде де
Соғып жатыр қарсы алдында сағаты.
Қай құралды қалайша деп атайды?
Қайтпегенде солар жүдеп-жадайды?
Қаратайға қандай азық ұсынып,
Тал шыбықты қандай жерге қадайды?
Төбелерді нендей күшпен бұзады?
Жаңа өзенді қазса, қалай қазады?
Жапан түздің картасына орманды
Қай боямен әдемілеп жазады?
Ақын оңай айта салды. Ол - заңды:
Өлең болып жарқ етті де, ол жанды...
Сол ғылымның картасы мен кітабы
Ұзақ-ұзақ отырғызды Гүлжанды.
Көп отырса құйылады бойға құт,
Тілгені - бір келешек, бір бақыт
Көзі оқып, көңілі тоқып, сабағын
Еріндері сыбырлайды бейуақыт.
Кейде үстелге ақ білегін артады,
Жүйрік қалам жол бойында жортады.
Демін тиген мамықтайын қалтырап,
Қыз тырнағы көзіңді ылғи тартады.
Елес беріп, қонды түзге қарлығаш,
Егіндерге босатты орын қалың тас;
Соның үшін жас көңілі жай тауып,
Бұл орыннан тұрды бір кез қарындас.
Үні естілді түнгі сағат үштің де,
Бағзы қыздар құшағында түстің де...
Көрді Гүлжан ашық жатқан бір хатты
Көрші қыздың кеудесінің үстінде.
Әлде солдат, әлде бір жас лейтенант
Жазған шығар:
басында тұр махаббат...
Гүлжанымның айтылмаған жүрегі
Мұндай хаттар, дей алмады, маған жат.
Кете ме деп, әлдеқандай кез қарып,
Көрпесіне жасырынды қыз барып;
Ұшып түсті көкірекке ұшқын от,
Лебі бетте қалып қойды қызарып...
Осы-ақ шығар осы өмірге кіргелі
От сезімінің соңына бір ергені;
Енді ғана секілденді ұғымды
Кешегі бір көшедегі көргені.
Таныс жандай бірге өткен көп жылы,
Бірақ қазір сөйлесуге жоқ тілі, –
Бір жас жігіт күтіп алып бұрыштан,
Бұған сонша қарап еді жып-жылы.
...Адам деген қызық екен, түрлі екен:
Рұқсатсыз неге сырттан көрді екен?..
Деңгейінен бұл еткенде ол тұрып
Өз жолдасын неге түрте берді екен?..
Біздің қыздың қос бұрымы баяғы,
Ботысына тура түскен аяғы,
Ақындардың көп айтатын жерлері –
Кеудесінің ояғы мен бұяғы...
Алды ма екен арбап кезіп жігіттің?
Соншалықты кез тұтқыны - жігіт кім?
Бес ай бойы ұрлап оқып қыз жанын,
Әлде тұр ма енді соған жібін тым?..
Деді ме елде бір жолдасы - жалын шаш,
Тым болмаса, алғашқы отын жағып қаш.
Ол сағатта қыз ойына келген жоқ
Бұл секілді бұлтағы көп жаңылтпаш.
Енді ойласа, басқа жаннан қызғанып
Оқитын бір елестейді қызға еріп.
Ұшып түсті көкірекке ұшқын от,
Лебі бетте қалып қойды қызарып...

4. Боран оятты
Білесіз ғой, топырақтың тектерін
Зерттейтұғын ВУЗ-дың студенттерін.
Қағаздарды тартпасында қалдырып,
Оқиды олар кейде жердің беттерін.
Боранда да аялдатпай қалаға,
Арғы шегі паналатпай молаға,
Апта сайын азықтарын алғызып,
Ақырғы жыл апарады далаға.
Қазады олар елсіз жердің тондарын,
Шөлдесе жеп жаңа жылдың тың қарын.
Отты көзбен ақ күртіктің астынан
Оқиды олар табиғаттың томдарын.
Студенттер жүрді солай;
Сауысқан
Сол далада безініпті сол қыстан;
Бұл да майдан, қанары еш кем емес
Өткен жазда аяқталған соғыстан.
Таң атқалы кім төбеде, кім сайда...
Нәзік сезім жатады ұйықтап мұндайда...
Баяғыша жылы көрпе астынан
Махабатты сығалайтын күн қайда?!
Қайда жігіт сырғанаққа жүр дейтін?
Қайда әңгіме күнделікке тіркейтін?..
Қайда дейсің баяғы түн, ұйықтасаң
Жас төсіңді жылы хатпен бүркейсің!
Бір қыз отыр бір төбені қаза алмай,
Бір қыз отыр тоңғандықтан жаза алмай.
Біреуі жүр құмды көріп, аузына
Минералдан басқа, сірә, сөз алмай.
Кейбір қыздар тондарыңды ырғытып,
Бұталарда пальтолары тұр күтіп;
Кімнен ұрлап алғанын да байқатпай,
Кей тарақты жел әкетті сырғытып.
...Күннің көзі алтын табақ аумаған!
Төбе бар ма соның нұры жаумаған?
Алтын табақ жаңа ғана мында еді,
Дем арада қалай алыс аунаған?
Кешкірген күн кетті бәрін жиғызып,
Күндіз шешкен пальтоларын кигізіп,
Өз көзімен қыздың қолын аязға
Қолғабының сыртынан бір сүйгізіп.
...Гүлжан бүгін құрғатпады қолдарын,
Білген де жоқ өз қасында кім барын;
Бұл жерден де танып, теріп алды ол
Өз аулының саздары мен құмдарын.
Осы саз да, құм да білгіш етеді,
Сол біліммен елге ертең кетеді;
Оны ойласа, алыстағы ауылға
Қыздың көзі бұл жерден де жетеді.
– Сонау үйде, өлі судың басында,
Қазіргідей ұстазым жоқ қасымда,
Жастай күткен жапырағым жая алмай,
Оқудан соң дал болатын басым ба?!..
Құмның да мен құпиясын білемін,
Сазды да мен бауырдайын тілемін.
Өзім еккен ағашыма сүйеніп,
Өміріме тура қарап күлемін!..
Студентке оқитұғын аз-ақ күн
Біле - білсе, осы жолдың өзі-ақ тың.
Бүгінгі бір тоңғаным да пайдалы
Анам кешкен «отбасынан» қазақтың. –
Ұзақты күн осыны ойлап Гүлжаным,
Қыр соңында жүріп әлгі олжаның,
Жас денесін қайта-қайта толқытқан
Елемепті желдің ерсі қылжаңын.
Енді көрсе жоғалыпты түз желі,
Кеткен шығар басқа жақты кезгелі..
Енді ғана шаршағанын ұқтырып,
Кеште нәзік бұраңдайды қыз белі.
Сонда да ол дейді, - «әдейі түз бардым,
Демі қатты тие берсін ызғардың», -
Оған қызық орамалын көтеріп,
Сонау қырдан шақырғаны қыздардың.
Күні бойы Гулжанымша бұраңдап,
Енді қыздар қыр басында тұр аңдап.
Уа, өмірдің шаттық әні, сен бізді
Елсізде де кеткенің жоқ бір алдап.
Менің жақсы достарымның қымбатты
Әніменен жалынданып күн батты;
Шаттық өмір сол биіктің басынан
Далаға да «ха! ха!.. ха!..» ны тыңдатты.
Елсіз дала бейне үйдің нақ қасы,
Биледі олар қырау шалып ақ қасы;
Еденге емес, төбесіне жапанның
Қатты тиді қыз баланың тақасы.
Біздің Гүлжан отырмай-ақ тынықты,
Ол ұтты ма, жел ұтты ма, кім ұтты?
Айналғанда құйын шалқып маңынан,
Ұзақты күн шаршатынын ұмытты.
Олар күтіп кеш келетін пар атты,
Жұмбақты да керегіне жаратты;
Басқалардың беріп қойып, бір кезек
Ақын жайлы әңгімені боратты.
Ақын жайлы әңгімеде қызық бар:
(Тым елеусіз даладағы болды ызғар...)
Жиналғанда поэманы тәптештеп,
Кей ақынды сынайды екен бұл қыздар.
Айтқандары:
– Мына дастан - жалын-ау!..
Ал, мынаның несі мақтан жаным-ау?..
Іші де жоқ, сырты да жоқ, аты бар
Мұндай қызға, олда-белде, жаным жау.
– Мына ақынның жігіті бір баққұмар,
Сөйлеп кетсе, сөзі мүлде шұп-шұбар;
Мақтағаны күлуді де білмейді,
Кеудесінде жүрек емес, тас шығар.
– Аха...ха!..
Да
– Аха...ха!
Да
– Аха...ха!
Бұл шатақ қой кейбір ақын ағаға;
Бәрімізге айтатыны осы екен
Салындыдай ыққан күйі жағаға.
...Олар шын-ақ ақын деген ұқты атты,
Оны бәлкім сүйгеніне ұқсатты;
Жақсы ақынның лирикасы түзде де
Сол қыздарды жылытты да ұйықтатты.
Нәзік сезім талғайды деп көп сәтті,
Оған бекер айтқан екем бек қатты;
Көрдіңіз ғой, ол түзде де өзгермей
Сол қыздарды жылытты да ұйықтатты.
Арбакеш те қыр басына таяпты,
Ауыздықпен алыстырып кей атты;
Одан бұрын қызғанышты қыз бетін
Суық қолмен боран сипап оятты.

5. Үнсіз ұсыныс
Бұл баяғы бастан таныс жер саған;
Қойлар жатыр жусан жұлып шаршаған;
Басқарманың кеңсесінде ондық шам,
Айналасын адам кезі қоршаған.
Әдеті ғой құмартатын, ортадан
Бір қажетін жылт еткенің көрсе адам:
Шам түбінде келешектің картасы,
Барлық кездер от алғандай бір содан...
Тақыр төбе, Қызыл төбе, Сар төбе,
Пәленшенің құлпытасы бар төбе,
Түк пайдасы болмаса да әйтеуір
Туған жердің белгісі еді ер төбе.
Ескі апанның секілді еді қонағы
Жылда ауылдың қозысы мен лағы,
Шалшықтағы құрбақаға әркімнің
Үйреніп-ақ қалып еді құлағы...
Көктем сайын ебелегін күйретіп,
Сайға тайды тұсайтын бас үйретіп.
Сол жылғадан шығушы еді кешқұрым
Бота, бұзау арқандарын сүйретіп.
Баба құдық оңтүстікте, арқада
Жаңа құдық жатушы еді ортада;
Өзі тұрмақ, барлығының ізі жоқ
Шам түбіне жаңа келген картада.
Сол себепті картаны бір көне кез.
Жақтырмады, мейлің төзбе, мейлің төз.
Оған қарсы қозып талай арқалар,
Таусылмады көкейтесті айтар сөз.
– Мен айтайын, сөзімді алшы құп, аға,
Мынау өзен келіп-ақ тұр жобаға.
Ол Жайықтың балығынан, суынан
Күнде саған әкеледі сыбаға.
– Байғұс бала, малға берер шөбін айт,
Қияры ма, сәбізі ме - көгін айт.
Шіркін оның шамы менен қуаты!..
Сондай өңшең берекесі көбін айт.
– Кел той мынау үйрек ұшып жататын,
Мынау орман долы желді тұтатын.
Осы орман ғой саясына бізді алып,
Қара құмның отты демін жұтатын.
– Осы орман ғой қоян барып туатын
Көжектердің шықпен үстін жуатын;
Осы орман ғой қаңбағы мен селеуін
Қағып-сілкіп, құмды алысқа қуатын.
– Бәрекелді, бәрі жақсы керемет!
Баба қоныс баяғыдан керең ед...
Енді оның да жапырағын жайнатып,
Жолаушыға дейтін болдық: «Көре кет!..»
– Өте шебер істеліпті бар амал,
Секілді екен өзі тіккен орамал.
– Бәсе!.. Бәсе... Сол баланын өзінде
Титтейінен бар екен ғой жорамал...
– Сабыр!.. Сабыр... Өйтіп мезгіл ұтпалық,
Мақтау үшін жіберді деп ұқпалық:
Қисық жерін суреттеліп те, турасын
Әкеміздің атыменен құпталық.
– Ал, ендеше, қыңыр тартып мен кеттім,
Орман үшін берілмесін еңбеккүн;
Жанымменен мақұлдаймын өзенін;
Керегі жоқ бұдан басқа міндетің.
– Ал, ендеше керегі жоқ орманның,
Керегі жоқ сағым қуған арманның;
Бола ма екен құйындардан қалқалап
Молаларын Бақтыбайдың, Шорманның.
– Өзен келсе, ескі апанды алады,
Шалшық кел де, жаман сай да толады.
Бота, бұзау үркіп шығып баяғы
Кәрі қазық су түбінде қалады.
– Сабыр!.. Сабыр!.. Мезгіл текке жылады.
Көрдіңіз бе, шығысты таң жалады...
Тоқ етерін айт дедім бе, айт дедім:
Өз арнасын өзен қайдан алады?
– Арғы сай да, бергі сай да толады,
Сайсыз жерде неге жанын талады!
Жапан түзде жана арнасын ол өзен
Осы ауылдың адамынан алады.
– Бәрекелде, бізге керек осы еді,
Бұдан артық ешкімнің не шегі?..
Қол қойыңдар, шақыр бері құптасын,
Қой ферманың Жәмиласы, Көшегі.
Жаз Гүлжанға: аман болсын, өлмесін!
Жігіттерге онша көңіл бөлмесін!
Жаңа өзеннің үстінен бір баттитып,
Дөкейіне қол қойдырмай келмесін!
Осылайша құптап қалам түртілді,
Орман ептеп басбармақпен сүртілді.
Қол қоюмен таңды солар атқызды,
Қол қоюмен салды ұзатып бір түнді.
...Елге барып, сөйткен карта - ол карта,
Тозағына жетпеп еді ол жорта.
Басшы орындар құптамайды неге тез?
Қыздың көңілі бір сол үшін болды орта.
Бас инженер кетті дейді көруге,
Жерді көріп, өз бағасын беруге;
Мүшелердің өзі болып біреуі,
Гүлжан оған жарамас па еруге!..
– Өз аулымның зерттеп-ақ ем әр тасын,
Жаңылмай-ақ жасап елім картасын, –
Таң атқалы қыз досына соны айтып,
Бір мысықтың отыр сипап арқасын.
Есікке де жан біткен бе дәл бүгін,
Әңгіменің айтқызбады ол қалдығын.
Әлде рұқсат сұрап тұр ма күзетші,
Тілеп еді бүгін сол бір шалды кімді?
Сөйтсе-дағы жауап қатпай өзгеге,
Топастарша тәртіп бұзсын ол неге:
«Можно» деген жалғыз ауыз қыз сөзі
Бір жігіт алып кірді бөлмеге.
Бұл жігітке бұл келгені ұнады,
Қарашығы тыным таппай аунады;
Езу тартса, мойны дереу қисайып,
Қыз баланың күлгенінен аумады.
Етігін кеп сықырлатпай тоқтады,
Бұйра шашын сонша олақ баптады.
Етсіз аппақ саусақтарын ұсынып:
– Жақсымысыз? - деуден басқа таппады.
Басшы орыннан келген адам осы еді,
Бас инженер жас болғаны несі еді?
Бір кезде бұл бұрыштан да қараған,
Оның сол бір кінәсін кім кешеді?..
Есінде жоқ қанша сырттан көргені,
Досын қанша түртіп қала бергені;
Жігітің де сырттан емес, бетпе-бет
Осы-ақ еді жөндеп қызды көргені.
Көз алдында сол қыз ба, әлде құйын ба?
Соған деген не бар еді миыңда?..
Амандықты айтып қойды жас жігіт,
Басқа сөздер жатты мүлде қиында.
Неге сөзге одан бұрын қыз барды,
Әлде жігіт сыйламай ма қыздарды?..
Олай болса, жігіт неден қысылып,
Не себепті құлақтары қызарды?..
Неге сонша күлімсіреп төнді екен,
Үн жоқ, түн жоқ - осынысы жөн бе екен
Жана ғана қыз алдында қолбырап,
Енді ширап, неменеге сенді екен?..
Уа, оқушым, сен әуелі заманды ұқ!..
Тапшы бұдан ынжықтық пен жамандық?..
Шіркін, саған не жетуші еді, өмірге
Жас адаммен бірге келген мамандық!
Жігіт мұндай көп керген жоқ ортаны,
Деді ол бәлкім: Осындаймен жар таны –
Қызға бақыт өз қолынан бергендей,
Жайып салды сметаны, картаны.
«Бекіттім» деп қолын өзі қойыпты,
Ол жанадан бip Teбeнi ойыпты.
Өзеннен де артық ирек табылып,
Өшіргішпен соны ақырын жойыпты.
Белгілі еді, әншейінде жігіт кім...
Оныменен тілге келді жібін кім?..
Енді қызды картасына үңілткен
Қолы қандай ыстық еді жігіттің!
Қыз қарады, қыздың бейне көзі шоқ,
Нәзік жанға кірпігіңнің өзі оқ.
Қайран жігіт күлімсірей береді,
Айтар еді-ay, аузында бір сөзі жоқ...

6. Ашуланған адамдар
Ауылдастар күндіз тізе бүкпеді,
Бір төбені бір ай қазды – бітпеді
Ашуына кеп булыққан біреулер
Күректерді жерге соғып бүктеді.
Ашуланбай қайтушы едің, кеште сен
«Күндіз еткен еңбегің еш» десең;
Зорыққаннан өліп кейбір аттарың,
Бармағыңды өзің қатты тістесең.
Ауыл жақта семірмесе қойларың
Жөнделмесе қысқы қора-жайларын,
Күнде текке бір шұңқырда күйбеңдеп,
Түнде босқа сырқыраса бойларың.
Көрші совхоз өз жұмысын қимаса;
ЗИС-ті беріп жанармайын құймаса,
Жер қазатын машиналар, мамандар
Күткенінде саған келе қоймаса?..
Кейімес пе ең көзің дүкен көрмесе,
Он бес күнде он көйлегін кірлесе,
«Социалистік Қазақстан» газеті
Көптен бері түсіне де кірмесе?..
Талай сабаз дәл осындай күйінді,
Талай рет кетемін деп киінді.
Гүлжан, cipә, ойлаған ба мұндайды?..
Өмір қалай соқтырады құйынды!..
Сұлу еді, аппақ еді қыз кеше,
Бүгін көрсең екі беті өзгеше:
Кір емес ол, күйгені ғой терінің,
Оны сумен жуа алмайсың жүз кесе.
Гүлжан оған болар ед-ау разы,
Жеңге келсе ашулының біразы.
Кеше түсте жыламасын қыз қалай?
Жәмила мен Көшек болды наразы.
Әншейінде жуас еді Көшегі,
Қандай жаман дүңк еткені кешегі:
«Шорту» деп ол лақтырғанда,
бір қапшық
Арпа болды алыс кеткен кесегі..
Ұшып кетті - аттың жемі шашылды,
Түстен ашу кешке қарай басылды;
Биік төбе үнсіз - тілсіз қазылып,
Топырақтар бөтен жаққа тасылды.
Жәмила ғой, екі жеңін түрініп,
Жүретұғын болды дедім ұрынып;
Бастап келген қыз кінәлі соған да,
Ол жығылса бір бұтаға сүрініп.
«Адыра қалғыр едірейген бұтасы,
Адыра қалғыр топырағы, бұл тасы!..»
Сөздің шеті Гүлжанға кеп тиеді,
Боздаса да «жетім қалғыр» ботасы.
Мейлің сен бол сәл төзімді сәл кіші,
Бірақ істі басқартпайды әлгісі.
Білсін мұны секретары обкомның,
Бәлкім айтар жылы сөзін сол кісі.
Рацияны кезек бұрап бес адам,
Обкомды қыз сұрай берді Тосядан;
Көздің жасы кейде мүлде жоғалып,
Кейде тамшы шыға келді тасадан.
Сұрай-сұрай тапты іздеген дауысты,
Байыптап бір айта алмады дау істі:
«Анау жоқ» та «мынау жоқ» деп булығып,
Сөйлемдерің аяқтамай тауысты.
Сөкті Гүлжан адамдардың барлығын –
Тыңдамаған өз бұйрығын, жарлығын.
Сол халықты жақтап, бірақ, секретарь,
Бір жылы сөз әкелмеді барлық үн.
Көздің. жасы бұрынғыдан, молайды,
Мөлдір тамшы көрсетпеді маңайды;
Секретарьдың «шикі қауын» дегенің
Гүлжан тыңдап, Гүлжан ғана мұңайды.
Ол күн өтті солайша бір түнеріп,
Көңілді өмір келе қалды түнге еріп;
Сай-саладан жарқылдатты оттарын
Маржан таққан сұлу қыздай түн-көрік.
Совхоз жақтан салдырлатып арбасын,
Келген халық меншіктейді қыр басын;
Секретарьдың сөзі батқан директор
Бүгін тіпті ақтамады бір басын.
– Бізден болды, - дей береді
– бар айып, –
Қыз отырды кешегіден зорайып.
Жана келген талай экскаватор
Сайға қонды мойындары сорайып.
Келді әлгіде газет-журнал тасушы,
Концерт беріп көңіліңді ашушы,
Келді неше сортын тиеп сыраның
Ыстық күнде сусыныңды басушы.
Гүлжан тіккен бес қанат үй - орталық,
Әлі ұйықтамай маңайында жүр халық.
Айтқандары: – Оқып жақсы мақала,
Нашарларын темекіге жырталық.
– Ай батқанша аттың жемін қапталық.
Күбілерге сыра құйып бапталық;
Әнімізді айта жүріп, кешегі
Күректерді бүгін қайта сапталық.
...Түн солайша өте берді әндетіп –
Ойда-қырда аттар қалды, аң кетіп.
«Питомникті күтіңдер» деп бұл түнде
Колхозына хат жазды қыз менің енді.
Мал жайлы да талай сөздер тізілді,
Талай пікір ұнамады, бұзылды;
Үйге кіріп Көшек ағай, Жәмила,
Соңғы сөйлем ортасынан үзілді.
Жәмила кеп қаламсаптан ұстады,
Көшек күліп, сыра құя бастады;
«Ішпеймінді» тыңдайтұғын олар жоқ.
Қағаздарды жинап кейін тастады.
Жәміш сөзін кешегіге таяды –
Жылады деп қызды бүгін аяды;
Жас ботаның боздағанын дәріптеп,
Бұталарды жақсы отынға саяды.
Бар керекті жоғарыдан жеткізген,
Жоғарыға сөзін түгел өткізген,
Гүлжан бүгін Жәмилаша, дана қыз,
Бола ма екен тіл мен жаққа өйткізген?!
Кетік тісін мұрт астынан көрсетіп,
Көшек отыр оқта-текте мырс етіп;
Өмір бойы дүңк етпеген секілді,
Күлсе езуі құлағына тұр жетіп.
Оған айтсаң өкпе яки кекесін,
Сен өзіңе ыза болады екенсің:
Бір тіл қатпай күледі де ыржиып,
Дәу қолымен қасиды екен желкесін...
– Маған емес, обкомға алғыс айтыңдар,
Демалыңдар, қостарыңа қайтыңдар. –
Осы болды барлық сөзі Гүлжанның,
Әңгіме жоқ, жай отырып, жай тыңдар.
Жәмила апай озып сөйлемесе де,
Он бес рет: «Ие... иә...» - десе де,
Гүлжан артық еш әңгіме айтпады,
Ақбас сыра сарғайды да, кеседе.
Көшек қана еріндерін түреді,
Сыраның ол тұнық бетін үреді.
Дәл өзінің ашуындай ақ көбік
Қайда кеткен? Жаңа ғана тұр еді...

7. Талқыдағы жігіт
Колхозшы кім, жұмысшы кім, бастық кім
Байқатпайды шаң, топырақ, ыстық күн.
Жаңа арнаға құм әкеліп құяды
Отты желі күншығыстың, түстіктің.
Сусылдаған, тұрлауы жоқ сұйық құм,
Ащы сораң, құмалағы киіктің
Қопарылып қалып жатыр астында
Жағадағы тау секілді биіктің.
Қабат-қабат көк балшық пен көк сазды,
Күрегі де, моторы да көп қазды.
Бес ай бойы кеппей тері арқаның,
Үлес еріп еркім қосты көпті-азды.
Қазған арна үш кеш жерге созылды,
Шынықтырды талай босаң қыз, ұлды;
Көк өгіздер скреперді сүйрелеп,
Талай жерде мойынтұрық үзілді.
Жұмысшылар талай көпір жасады,
Борлы төбе жандауларын қашады;
Сонымен де біте қойған арна жоқ,
Жұмыс шіркін әлі бастан асады.
Соны ойлаған Жәмила мен Көшекең
Қоста кеңес құрған еді кеше кең.
Гүлжанға да бұл екеуі деп еді.
– Қазушылар жаңа әдіске көшсе екен.
Бүгін ешкім кешегі ізін баспасын,
– Жаңа норма белгілене бастасын;
Тас деген жер шықты, - дейді құм болып...
Гүлжан неге бұған құлақ аспасын?..
Кеше кеште бір сағатын өлтірді,
Жаза - жаза бес қағазға толтырды;
Баяғы бас инженерді шақыртып,
Штабына жаңа ғана келтірді...
Жаңа ғана бас инженер жолықты,
Өзгерісті қыз бетінен ол ұқты;
Ыстық қолды уысынан босатпай,
Бұрынғыдан асырды бір қылықты.
Гүлжан түкті ұқпағансып түледі:
Норма жайлы үлкен ақыл тіледі;
– Норма қашып құтылмас-ау, - дейді де,
Оған жігіт баяғыша күледі.
– Жұмысшылар сонау сайдың ішінде, - дейді
Гүлжан бір өзгертпей түсін де:
Одан келер тыйым бар ма күлкіге?!
Жігіт шіркін баяғы бір мүсінде.
Енді екеуі жұмыс жаққа жөнелді,
Жарғақ құлақ не тыңдаса – көнеді.
Жүрек деген құлақ емес, мазасыз,
Жігіт соған қасақана төнеді.
Осы батыр сөзге бұрын жоқ еді,
Кеше қыздың кірпігі де оқ еді;
Енді, міне, алажаздай сағынған
Жанның сырын ақтарады, төгеді!
– Мен-ақ дейді - ынтығыммен
дем алдым.
Өз кеудемнің түкпіріне қамалдым;
Маған біткен тыныштықтың барлығын
Бұйыртпадың, сұрамай-ақ сен алдың.
Тілесеңші жазылмаған хатымды,
Ұқсаңшы бір менің махаббатымды;
Бір кездерде көлеңкемнен қызғандым
Оңашада атауға да атыңды.
Енді, міне, бетін аштым жан сырдың,
Қолдарыңды уысыма жасырдым.
Қатты қыстым, сүйер едім - батпадым,
Не қылсаң да, тағдырыңа бас ұрдым.
– Қызық екен! - деді сырды қызу ғып,
Күлімсіреп, басын төмен қыз бұғып;
Көз жанарын оқытпады жігітке,
Отыз рет қараса да қызығып.
Жігіт байғұс еш қабағын шытпады,
Мұнша жүріп бір ауыз сөз ұтпады;
Алыс еді сайдың бойы әлгіде,
Қалайша тез келіп қалды?.. Ұқпады.
Звеноға бір звено іргелес,
Әйтсе-дағы аралары бірге емес.
Қазып жатыр, қазып жатыр сонша адам:
Кейін қапты бүгін тағы бір белес.
Бір топ әйел ойда балшық төгеді,
Бір топ еркек қырда шылым шегеді.
Бір төбеде: «Бүлдірдің» - деп механик,
Көмекшісін ашуланып сөгеді.
Одан әрі барсаң тағы қаптаған
Адам.
Шеті көрінбейді-ау қап, саған!..
Бәлкім шарлап шығар едің, аяғын
Кешке дейін болса тыным таппаған.
...Қыз аралап экскаваторларын,
Тыңдап зауыт жастарының сырларын.
Бас инженер көрді барып Көшектің
Бүгін қазған балшықтарын, борларын.
Міне, Көшек звеносы, міне, өзi;
Қонағына жат та шығар мінезі.
Танымайтын инженерге сәлем жоқ,
Аларып тек бір қарады, бұ несі?..
Балшықты ол сыбап алыс лақтырды,
Басқаның да сондай ісін жақтырды.
Сөз сұрасаң, тек қарайды аларып,
Көшек тіпті «Кет!» деуге де шақ тұрды.
Жиырма минут елемеді кісіңді,
Қоңыраудан кейін ғана түсінді;
Балшық еді қолдарының бастары,
Инженерге оң білегін ұсынды.
– Әкел, - деді,темекіңді, жігітім,
Жеңіл емес ағаңыздың жүгі тым;
Жәмиладан озбайтұғын жайым жоқ,
Ұйқыны да ұмытамыз бүгін түн.
– Жәмила кім?
– Жәмила ма? Стахан!
Бел күректі ортасынан ұстаған.
Көрмеп пе едің газеттен суретін,
Бешпеті бар батсайымен тыстаған.
Оны білмей сеніп өзің кім едің?..
Қайдан шығып, бүгін қайда түнедің?
Гүлжан көрсе жүргеніңді шықиып,
Пар өгізбен су тартуға жөнедің...
Шын айтамын, даяр сенің үлесің,
Неменеге ыржыясың, күлесің?..
Костюміңді былғап берсе өгіздер,
Сен алдымен жыларыңды білесің...
...Жәмила кеп, бұдан жаман қағыта,
Тыншымады оның мен жағы да:
Бас инженер өзін зорға танытып,
Үлкен шатақ тілеп алды тағы да.
Екеуі де ұзақ айтсаң көнбейді,
Бір сөзіңді бес-алты рет жөндейді;
Оларменен норма жайлы талассаң,
«Сіз» дегенін қоя тұрып, «сен» дейді.
Сөйлейді де еріндерін жалайды,
Сенің тыңдап тұрғаныңды қалайды.
Нормативті бекітілген кеп-кеше
Ескі етіктің ұлтанына балайды.
Кейде, тіпті, одан әрі тастайды,
Сырт жағынан адамдары қостайды.
Шкаланың цифрларын жамандап,
Жұмыстарын беттеріне ұстайды.
Сөйтеді де, бола бермей тұрпайы,
«Ciз» дегенін қайта айтады сыпайы;
Күлімсіреп тағы саған қарайды,
Сенде бардай алынбаған ұпайы.

8. Қадірлі қонақ
– Әлди-әлди, ұйықта жаным, айнашым,
Апаң жоқта бұзау еміп қоймасын;
От салайын қара қазан астына,
Әкететін ежегейі қайнасын.
– Әлди-әлди, ұйықта жаным, бөпешім,
Жылдағыдай үйде жоқ қой көкешің.
Өзім барып емдемесем болмайды,
Кешегі бір ақсап жүрген текесін.
Ұйықта жаным, қоспақ қырдан түседі,
Қайтармасам шалшық судан ішеді, –
Кемпірлердің әр үйдегі балаға
Ала жаздай айтқан сөзі осы еді.
Әлсін-әлсін соғып алып көжеңді
Осы әнді айтқан осал деме әжеңді.
Осы әнменен жапанды да оятып,
Ауылға да жақындатты өзенді.
Өзен бойы бүгін қандай өзгеше,
Кім нанады жатқан жері түз десе?..
Ондағылар бүгінгідей әңгіме
Әншейінде таппас еді-ау іздесе.
– Өзен қандай көңілді еді, жақсы еді
Аттам жері еңбек еді, ақша еді..
Ертең кеште жарға шашып көбігін,
Жаңа арнамен толқын тулап ақса еді!
– Өзен қандай көңілді еді жақсы еді,
Ертең кеште құмды толқын жапса еді
Су бетінде ай мен жұлдыз аунақшып,
Таң атқанша аспан жерде жатса еді!
– Осындағы совхоз, зауыт жастары,
Осы отырған өзіміздің жас, кәрі –
Ертең түнде бас қосады қай жерде,
Біздің қыздың қандай екен жоспары!.. –
Бұл сырды айтып, босаған соң қолдары,
Құм үстіне қарғыс салып шалбары,
Жаңа арнаны қыр астына ап келіп,
«Майдың» барлық отыз жігіт, шалдары,
Қайнаса да таң атқалы шай талай,
Торсықтардан шұбат ішті шайқамай;
Гүлжанды олар неғып көре қалды екен?
Отырсашы сол күйінде байқамай.
Бір cәрі еді-ау маман құрбы келді деп,
Қолын қысса жас алақан көлбіреп.
Амалын не, қызға тәжім етті шал
Аппақ шашы, ақсақалы желбіреп...
Керек еді оған сонша кім қолы?..
Әлі өзгерген жоқ еді ғой камзолы...
Тым болмаса ақтық рет бала боп,
Еркелесем деген еді бұл жолы.
Екі жылдай қазылды ғой мұнша құм;
Бір күнгідей өте шықты мың сағым;
Енді шалдар баласынып өз қызын
Оның неге сипамайды моншағын?
Олай сыйлау ойында жоқ өңгенің,
Осы деп-ақ ұйғарыпты ең жөнін;
Шал алдында бота көзін төңкеріп,
Еркелейтін еш қақы жоқ енді оның.
Балалықтың бола қалды не шегі?
Ұқты ауылдың Жәмиласы, Көшері, –
Қыз аузында басшы адамның сөзі бар,
Күлкісі де күлкісі емес кешегі.
Шалға да оның қажет болып әр сөзі,
Соған бола сығырайып тұр көзі;
Шалдың-дағы бүгін қайтып келгендей
Әкесіне еркелеген бір кезі...
Шал да ақырын қыз алдына келеді.
– Шаршадық, - деп мыжырайып күледі.
Құрбылар да ынтық болып, қаумалап,
Бүгін содан бір әңгіме тіледі.
– Ағайындар, шаршадыңдар, білемін,
Мен де өзімше шаршадым деп келемін,
Дем аламыз ертең өзен басында,
Осы ауылдың жайып тастап кетеді.
Өзенді кеш!..
Ұмтылтпады ол кімді?..
Ертең кеште қарсы аламыз сол күнді.
Ай астында суға тоқаш лақтырып,
Жігіттерге қудырамыз толқынды.
Ертең кеште сый жібегін жыртамыз,
Жетпіс жерден от жағады ортамыз.
Балаларға кәмпиттерді ұстатып,
Сый табақты қартымызға тартамыз.
Ақын, күйші самғасыншы бір кеңіп,
Келген шығар жаңа күн мен жыр төніп,
Ошақты да терең етіп қазамыз,
Жылда жатсын жапырағын бүркеніп.
Бастаңыздар, мезгіл текке етпесін,
Соңғы жұмыс сарғаймасын, күтпесін!
Жер бетіне қолымыздан қоялық
Өшпейтұғын үлкен жазу нүктесін!
Ауылдастар енді ойланып жатпады,
Маманы мен машинасын топтады;
Күндегіше кең даланы шулатып,
Күректерді төске қойып таптады.
Жегіп жатқан ат та жақсы оттады!
Жүгін сүйреп атан алшақ аттады;
Осылардың ортасынан жол алып,
Бір «Победа» қыз қасына тоқтады.
Керегі не бұ арада ат-жөннің?
Жүзі таныс бауырындай әпкеңнің.
Қаладағы мінбелерден көп көрген,
Осы еді ғой секретары обкомның.
Қыз таниды-ау... қызды білмейді ол бірақ,
Қайда өспеген бұл секілді балқұрақ?..
Өз аузынан Гүлжан едім демесе,
Ұялтар-ау сол ауылға жол сұрап?..
Өйту қайда?
Өзін бұрын білгізіп,
Айтқызбай-ақ танығаны бір қызық;
Және қызық - орамалын көргені,
Қарсы алдында өз қызындай тұрғызып.
Ол сөйлесе, сен тыңдайсың жай үнді,
Еске аласын еткен күн мен айдынды.
Өзіңменен он жыл бірге оқыған
Досын ондай біле бермес жайынды.
Қайдан білдің ол қыздың құмды тергенін,
Өткен қыста шаңғы теуіп жүргені?
Қайдан білсін ол осы қызға горкомның
Партбилеті жаңбыр күні бергенін?..
Қайдан білді ол, күйіп-жанып қыз eді,
Көктемеде ауырғанын бір жеті?..
Оны емдеген докторды да біледі,
Қандай қызық үлкен адам қызметі?!
Белін алып сөздерінің арасын,
Апаңның да денсаулығын сұрасын...
Еркін кетпей ондай адам алдында,
Қалай ғана өзіңді іркіп тұрасың?..
– Мынау бізді кесіп өткен қырымыз,
Достарыммен танысыңыз, жүріңіз;
Жиналғанбыз колхоз бенен совхоздан,
Қаладағы зауыттанбыз бәріміз. –
Осыны айтып, сайдан төмен сырғанай
Ертіп оны жұрт алдына барғаны-ай!
Жұмысшылар тани кетіп қонағын,
Біздің қыздың аң-таң қалып тұрғаны-ай!..
Бұл қонақтың машинистке күлгені-ай,
Машинаны жасаушыдай білгені-ай.
Бухгалтермен өздерінше сөйлесті,
Бұл не деген адам еді тілге бай?!
Қызық екен нық - нық басып жүргені,
Күректің де жүзін ұстап көргені!..
Қызық екен cap жапырақ шылымды
Жұрт ұсынса, будақтата бергені...
Керек еді-ау қонақасы жегені,
Бітпес еді-ау одан ауыл көгені...
Бұзып кетті: «Қош әзірге, ертең кеп,
Бір толқынды мен де қуам», дегені...
Беріп кетті ол жаңа жұмыс ырғағын,
Сол себепті оныменен бір қанын.
Ондай адам сенен ұзап кетсе де,
Қызық сенің соған қарап тұрғаның?..
Ә дегенше тозаңдатып іргені,
Көкжиекке машинаның кіргені,
Сол кезде де қыз көзшең кетпеді
Жақсы адамның жаңағы бір жүргені.

9. Асау толқын
Ерке өзенім, шабытымдай байып тым,
Тербетеді-ау желкендерін қайықтың!..
Қарлығаштың қанатына су шашпай,
Тыныш жатқан күш бар ма Жайықтың?..
Жайық сырын айта берсем - байтақ ән.
Жайықты мен бала күннен байқағам;
Дәл осы бір мендей тентек толқынға
Мамам менің жөргегімді шайқаған.
Бірақ, бұл су толқын күйде, жас күйде
Бармаушы еді біздің үйге, басқа үйге.
Қармағымды тартып алып қолымнан,
Шулап асып кетуші еді Каспийге.
Осы иінде есіп жалғыз терегім,
Жар басынан алушы еді қорегін,
Асау толқын оны да ұрлап әкетіп,
Іздесем де, таппап едім дерегін.
Енді, міне толқын бетін жөндеді,
Баяғысын бүгін өзі күндеді,
Ағытқанда
Жаңа арнаның түбінен
Басқа сырын құлағыма үндеді.
Кетті, кетті өзен түзге асығып,
Қарсы алдында дала жатыр ашынып.
Енді риза болар едім ап кетсе,
Өлеңімді толқынынын басы қып!..
Асау ағын жарға басын ұрады,
Құм қомағай жас көбікті сорады;
Жұмысшыдан қалған талай нәрсені
Қақпақылдай қағып толқын барады.
Көп емес қой толқындардың шапшаңы,
Көрдім судан мойынұрық, жақшаны.
Көріп қалдым сарғыш тартқан газет пен
Көктемдегі шал жоғалтқан шақшаны.
Көріп қалдым ескі камзол астарын,
Ботинканың қайқаңдаған бастарын;
Тауып алдым құла толқын үстінен
Осы өлеңнің алғашқы бір жоспарын.
Арманым жоқ, ескісіндей халықтың
Алдын бастап толқындардың, балықтың,
Менің де бір ескім суда жүр екен.
Ойда жоқта соған аң-таң қалыппын...
...Өзен тасып, кетті түзге шұбалып,
Дала мұны қайда қалды жоғалып?..
Ерте кезде бір келмеген өзеннің
Жұртпен бірге едің алдынан шығалық.
Өзен тасып, күркірейді далада,
Шортан ойнап жатыр жай мен салада.
Әттең ғана құлағы жоқ, әйтпесе,
Бір-бір тыңдап қалар еді мола да...
Қайта-қайта үркіп тайлақ желеді,
Ит пен бала ойындарын бөледі,
Кешке жақын шу көтеріп толқындар
Баяғы бір сағым жақтан келеді.
Қарап соған ойда, қырда тұр халық,
Қыз, жігіттер билеп те жүр ырғалып.
Кемпірлер де неге жатсын үйіңде,
Дәл бүгінгі шашулардан құр қалып?!
Осы өмірге өзен жүйткіп ағады;
Қарсы алдында қыз жүрегі соғады;
Отты өзегі салқындаған кең дала
Енді не деп қызға мұңын шағады?..
...Алғашында парторг сөз сөйледі
Оркестр де аспаптарын күйледі;
Жұрттың қалың ортасында, жағада
Гүлжаным бір ғажайып би биледі.
Қосылды оған елу жеңге, елу қыз,
Біз де артында тепеңдеген елуміз.
Біздің қойшы – аяғымыз дөрекі,
Біздің онша толқымайды беліміз.
Ұмытпаймыз ол суретті, ол күшті;
Ондай кезде тани қойсын ел кімді?! –
Өңшең көкшіл көйлегі бар әйелдер
Жанай берді жарға соққан толқынды.
Айғай-шуды аулақта тұр төл тыңдап,
Балалар да тайдан түсіп тоқымды ап,
Көбік қайсы, көйлек қайсы - білмейміз,
Көз алдымыз кетті тегіс толқындап.
Би соңынан өзен ақты сарқырап,
Бақа түнде ен салмады шұрқырап;
Бірінші рет түзде түнеп айдын көл,
Жатты күндіз бетінде күн жарқырап.
Сол күні жұрт бір сүйсініп қарады,
Көл мен өзен шомылуға жарады;
Той соңынан совхоз, зауыт жастары
Қош айтысып, жай-жайына тарады.
...Содан бері күн соңынан күн өтті,
Су бойына жұрт үйрегін түлетті;
«Май» колхозы тәртіптерін өзгертіп,
Арықтардан қойды алысқа түнетіп.
Бөгелектеп қақпайды да ат түйін,
Бүгін өмір таңдануға татиды;
Қалайша тез әкелді екен бұл ауыл
Бағана мен дизельдерда, НАТИ-ды?..
Ұнталсын деп өздерінің кешегі –
Қасқырларға кеп лақтырған кесегі,
Культиваторды алып барды далаға
Осы ауылдың Жәмиласы, Көшегі.
Қайтадан бір төңірекке қаралық:
Жатыр бейне жер өзгеше жаралып.
Асау толқын енді көрсең тіл алғыш,
Шымырлайды мың тамырға таралып.

10. Еріксіз күлкі
Ойыншық қой жердің бұған дөңесі,
Томар бояу, шымның нелер көнесі, –
Кең далаға шықты, міне, ең алғаш
«Эс-80-нің» үйдей үлкен денесі.
Даламызға жаңа келген алыптың
Шалқымайды зор денесін танып кім?!
Жаудың талай жатқан жерін таптаған
Бұл кешегі темірі ғой танктің.
Үлкен дене бүкіл жұрттың көзінде,
Қасиет бар лемішінің жүзінде;
Балаларша ұзақ өмір сүреді –
Жас шыбықтар қалып соның ізінде.
Осал ма онда құмды илеп, тасты үгіп,
Осы алыпты жүргізетін жас жігіт?..
Қыз көзіне түсу керек осымен,
Бұл тұрғанда керек емес басқа үгіт.
Осыны ойлап, рулімен қозғала,
Шықты, міне, тракторшы бозбала;
Келіп жатыр айтқан оның әуені
Ыққа, желге «айнам» деген сөзді ала.
Белгілі ғой, - адам қалай өсері,
Қай уақытта осы әуенге көшеді.
Кеше ғана әліппесін құшақтап,
Көбелекті есіркеген осы еді.
Жүрегінде лапылдаған, құлпырған
Мұндай ыстық емес еді былтыр қан.
Аттанарда Гүлжан сонау қалаға,
Бос қобалжып, өзін ұқпай бұл тұрған.
Содан қайтып қыз дидарын көрмеген,
Толқыннан бұл тоғашты да термеген;
Бір жыл бойы оқыса да алыста,
Ауыл жақтан хабар алмай жүрмеген.
Біледі өзі, өзгертпей-ақ шырайды,
Сол қыз мұны бұрандадай бұрайды;
Қысылғанда бұл сабаздың өзі де
Ертең әлі қыздан ақыл сұрайды.
Іс бітпесе жігіт қасып шекесін,
Ертең оған қыз айтады кекесін;
Графикті сыйламаса бұл жігіт,
Сол қыз мұның танытар да көкесін.
Болмаса да ешкім бөгет жастыққа,
Бір сөз айту қиын ондай бастыққа.
Сөйтсе-дағы қыз агроном екен деп,
Жігіт жаны қайтіп көнер «бас бухқа?..»
Күн болар ма қыз күлкісін тең бөлер?
Ол күлкіге қандай сағат тең келер?.. –
Жұмыс жақсы істелгенде, осы қыз
Қолды қатты қысад, - деуші ед жеңгелер.
Осыны ойлап, рулімен қозғала,
Келді өзенге тракторшы бозбала.
Звенолар шыбықтарын жүр қадап,
Жапырағын жатыр өлшеп түз - дала.
Еніп қапты жаңаша бір түзге өмір,
Құм Нарыннан мүлде босқа бергі өңір;
Көбігіне көп оранған толқынды
Жұта - жұта тартқан екен жер қоңыр.
Екі бұта желге дәнін төктіріп
Болған екен, қысы-жазы тек тұрып;
Селеудің де мекенінде қоңыр зябь
Жатыр бүгін жерді буға бөктіріп.
Қалған тыңды көтереді «Эс-80»,
Тотығасын мұнда жұмыс істеп сен;
Машинаңды қабаққа да саласың,
Құшырланып, ерніңді тістеп сен.
Бұл бұйрықты өзіне айтып, қозғала,
Келді өзенге тракторшы бозбала;
Звенолар жас ағашты жүр қадап,
Жапырағын жатыр тілеп түз - дала.
Сүйсіндіріп әр жеңгені, әр шалды,
Алып дене «мен келдім» деп жар салды;
МТС жақтан ұзақ күткен моторын
Достарымен Гүлжан барып қарсы алды.
Қыз баяғы қалпында емес доп ойнар,
Оны ғажап өзгертіпті күн, айлар;
Оның мына толықсыған денесі
Кеше жіптен секірді деп кім ойлар?..
Зябьте қалып терең - терең іздері,
Тым асығыс келе қалды қыз бәрі.
Тұрды жігіт солдаттарша сіресіп,
Қыздың тура қарағанда кездері.
– Амансыз ба? Білесіз бе міндетті? –
Жұмыс бабы қызды солай үндетіп.
Басқа Гүлжан жаралған ба япырым-ау,
Соңғы жылдар дауысын да өңдепті.
Сөзі мүлде қалған дерсің азайып,
Оған зады артық айтқан сөз айып.
Сөйлерінде көз жіберіп қияға,
Көпке дейін ойланғаны ғажайып.
Сезе қалып жұрттың бетін бұрғанын,
Ол сөйледі болашақтың бір қамын.
(Білген де жоқ орамалдың ұшымен
Маңдайына жел сабалап тұрғанын.)
– Білесіз бе, жақсы жігіт, міндетті?..
Түнде қосқа түнемейтін күн жетті;
Таң ұйқысын аяғаннан сақтасын,
Жек көреміз біздер ондай «індетті».
Кеше бір дос орманыңды сүймеген,
Питомникке ешкі түссе тимеген;
Бүгін қаулы шығарттырды партия,
Жеңсіз енді орман үшін күймеген.
Жасырмаймыз, күнге мықтап пісесіз
Демалуға бір-ақ рет түсесіз;
Сорпаңызды трактордың үстінде
Шоқалаққа шайқаттырып ішесіз.
Айтпасам да күндіз оңай көресіз,
Түн ішіне фонарь болып кіресіз;
Звенолар тура тартқан меженің
Ycтіменен қателеспей жүресіз.
Керек емес шоқалақтан семірген,
Керек емес өз қадірін кетірген;
Ізін ізге қатты ұялып қарайсыз,
Тайыз болса отыз сантиметрден.
Желге беріп топырақтың ылғалын,
Кімге қажет менің мұнда қалғаным;
Бәрімізге ортақ талап - сол талап,
Түсіндіңіз орманшының бұл халін.
Көріңізші титтей мына шыбықты,
Дәл біздердей кім осыны шын ұқты?
Топырақты құштарланып уқалап,
Біздің ғана саусағымыз шынықты.
Түсінеміз, біз тоқсаннан асқанда,
Жер анамыз бізге қойнын ашқанда,
Өлмейтұғын ісімізді растап,
Бұл тұрады шу көтеріп аспанға.
Кешіріңіз, қиялды алыс жүрегім,
Сізді-дағы болашаққа үңілттім, –
Осыны айтып кейіпкерім оң қолын
Қойды апарып иығына жігіттің.
Мұндай кезде жоқ қой қарап тұрмағын,
Өзің түгіл тыншымайтын тымағын.
Бас киімін жігіт кейін жылжытып,
Қайта-қайта кеней берді тамағын.
Бұл орыннан жігіт жанын аяр ма?..
Бұл орында бір күн тұрса тояр ма?..
Оның жайын сезе қойған әйелдер
Қалжыңдарын ақы берсең қояр ма?..
Шулап кетті қаумалаған жеңгелер,
Жеңгелерге мұндай жалғыз жем келер;
Айтқандары: –
сырқат екен тамағын!..
Тың көтеріп, тер шығарсаң жөнделер.
Қатты қалжың тағы - тағы төгілсін,
Бозбаланың бар шылымы шегілсін.
Аузы-мұрнын орамалмен қымтап ап,
Гүлжан бұған күлмегенде не қылсын?
Қадап жұрт, қайың терек, шегіршін?
Қалжыңдағыш не Жәмила, не Гүлсім,
Жігіт болып тамақтарын кенесіп...
Гүлжан бұған күлмегенде не қылсын?
Мен бергіш ол мұндай көңіл-күйге ерек,
Жас басынан жан емес-ті күйгелек;
Түске дейін тұнжыраса амалсыз,
Түстен кейін осы күлкі тым керек...

11. Тағы да жүректен...
Жас тамырын ылғалына кең салып,
Бұтақтарын, бүршіктерін күн шалып,
Қайыңдардың екі ай бойы теп-тегіс
Көктегені сүйкімді еді-ay соншалық!..
Кей ағаштар неден бүгін улады?..
Не себепті желге төзбей құлады?..
Мұңды бала маңдайындай сарғайып,
Кей жапырақ неге мұнша солады?
Гүлжан мұны ойлағалы бір апта,
Көрді талай жұрттың басын қурап та.
Ертелі-кеш қызбен бірге жүреді
Жәмила да, Көшекең де, мұрап та.
Талай азот жерге дереу шашылды,
Талай көңдер қойлы ауылдан тасылды,
Сауықпайтын кей ағаштың науқасы
Ұлғайды да себептері ашылды.
Ағаш түбін сұрапыл жел үрледі
Құрт та жеді - себеп деген түрлі еді
Сәтсіз күнді баян етіп, екі рет
Партбюроның алдында қыз төрледі.
Парторг пен председатель сынады,
Не десе де Гүлжан үнсіз тұнады.
Одан жұрттың тілегені - уәдесі,
Қыз уәдесі партбюроға ұнады.
Содан бері олар орман ішінде,
Аяған жоқ ат, трактор күшін де –
Мұндай кезде, сірә тыным таба ма
Ауылдағы үлкенің де,кішің де?
Содан бері қыз қабағы түюлі,
Күнге беті бұрынғыдан күюлі;
Қосқа келсе, үңіледі қағазға,
Ішер асы көп турады құюлы...
Сонымен-ақ өте шықты бір апта,
Жүрді Гүлжан жұрттың басын қурап та,
Бүгін ғана көңілдерін бірледі
Жәмила да, Көшекең де, мұрап та.
Бүгін ғана Гүлжан біздің көшенің;
Кей орынға жаңа шыбық көмілді;
Бала бүршік түнде шыққа бөленіп,
Күндіз күннің сәулесіне шомылды.
Көрсін халық жас ағашты сұқтанып,
Сөйлеу керек партбюрода мақтанып,
Еске түсті таза көйлек, орамал,
Қос бұрым да қайта өрілді шоқтанып.
Тез киінді, (тез киінсін кім одан?..)
Мың сом алды текшеленген сомадан,
Әйелдердің алаң-ашық қосында
Кілттеусіз-ақ қала берді чемодан.
– Өз ақшама, - деді, –
сыйлық ап келем,
Бәрімізге не табылса қақ бөлем.
Сол себепті «Жайдары қыз» дейтұғын
Сол сағатта шығарыла қапты өлең.
Жайдары қыз колхозыма жөнеді;
Ақбоз аттың жортағы тым өнеді.
Қостағылар қалмап па еді алыста,
– Тоқта! - деген қайдан шыққан үн еді?..
Селк етті де, қыз қарады, іркілді:
– Зәре-құтым қалмады, - деп бір күлді,
Сілтеп қалды тракторшы Шапайға
Ат жалынан жұлып алып бір қылды.
Шапай біраз өз атымен алысты,
Аттар дереу жымыңдаса қалысты.
Шапай атын тістеп алды қыз аты,
Жасыл көбік бола қалды жал үсті.
Оны елемей Шапай бірге жөнеді,
Жарғақ құлақ не тыңдаса көнеді.
Жүрек деген құлақ емес - мазасыз,
Шапай соған қасақана теңеді.
– Мен-ақ, - деді, - сүйген адам өзіңді,
Мен қашанғы бола берем төзімді?..
Қолыңдамын - сүйген үшін жазғырсаң,
Айттым, міне, жұмдым-дағы көзімді.
Жасырмаймын, жиырма беске таяндым,
Дәуренім бар, енді неден аяндым?..
Қызғалдақтар жылдағыдай тағы өсті,
Солар ғұрлы ұйықтамадым, ояндым.
– Қызық екен, - деді, сырды қыз ұғып,
Күлімсіреп, басын төмен қыз бұғып:
Көз жанарын оқытпады жігітке,
Отыз рет қараса да қызығып.
Шапай байғұс қабағын да шытпады,
Мұнша жүріп бір ауыз сөз ұтпады.
«Май» колхозы алыс еді әлі де,
Қалайша тез келіп қалды? Ұқпады...

12. Табиғат сыры
«Майдың» осы бастамасы ұласып,
Елге тегіс еніп алды бұл кәсіп.
Бір ауылға бір ауылдың орманы
Қайда барсаң жатыр бүгін жалғасып.
Ойда жоқта одан-бұдан топталып,
Талай қонақ жүрді мұнда кеп қалып;
Көрші ауылдың звеносы Гүлжанның
Дәптерін де әлденеше кетті алып.
Сол дәптер-ақ жотаға тал еккізіп,
Жүрді дерсің минералын жегізіп;
Кімдер оны оқымайды ерте-кеш,
Қос басында қолдан-қолға өткізіп??!
Кейде мүлдем қашық жерден ат салып,
Қызымызды тыңдау үшін кепті алып;
Болды қазір бір Гүлжанның есімі
Талай жанның жүрегінде жатталып.
Жаңа туған сәбиіне талайлар
Әлде болса Гүлжан атын қолайлар;
Жиырма Гүлжан былтыр келді бесікке,
Ескірсе де ұмытылмас ол айлар.
Есте қалды маман қыздың келгені,
Ауылдардан шыға беріп желгені;
Есте қалды күле сөйлеп мінбеден,
Клубтарда жұрт көңілін бөлгені.
Айтып ел де соған алғыс, сый барын,
Әркім соның арлады да үйде арын...
Сол Гүлжанның көрсең бүгін кызметін,
Көрсей соның жұртқа таныс дидарын!..
Жатыр, міне, түнеп бүгін қосында,
(Колхозының өзінде емес, қасында),
Қыз тынышын алып болды түн бойы
Ұйқының бір келмегені осында.
Ұйқы байғұс келер eді-ay сыйласаң,
Төнбекшуге түн мезгілін қимасаң.
Ұйқы қайдан келуші еді әр жаққа
Ала қашқан қиялыңды тыймасаң?..
Кейде еске бас инженер түседі,
Тракторшы кейде күйіп-піседі
Екеуі де бұған өлең жазады –
Бұл соншалық кімнен артық кісі еді?..
Түбінде бұл кімге мойын бұрады?
Тұрмыс жайлы кіммен кеңес құрады
Сүйгенімен қай сағатта кездесіп,
Кім біледі, қай орында тұрады?..
...Жүйрік қиял қызды алысқа ұшырды,
Кейде қырға, кейде сайға түсірді...
Ыстық көрпе қымтап оны бостан-бос,
Көздердің еттерін де ісірді...
Тіл қатпайды қатар жатқан апай да,
Сөйлеспейді сыртта Көшек, Шапай да;
Қорылдаған Жәмиланың тынысын
Түні бойы тыңдағаннан не пайда?..
Тыңдап тірі жапырақты жандайын,
Байқал оның ондайы мен мұндайын.
Тым болмаса, тосып түнгі самалға,
Салқындатса несі кетті маңдайын?..
Босағадан аттай беріп, күйбеңдеп
Жөтелгенін ойларсың бір күлген деп;
Қостан ұзап шықты Гүлжан аулаққа,
Бос жамылған кең халаты көлбеңдеп.
Биыл салған ГЭС-тің үні ырғалып,
Бүгін сенен тілегендей ырзалық;
Етікші мен ұстаның да үйі ояу,
Жарықжұлдыз қорасында тұр жанып.
Гүлжан тегіс көріп болмай соны әлі,
Тағы тоқтап, тағы жүрді шамалы;
Әлдеқайдан шопан әнін әкелген
Түннің қандай сүйкімді еді самалы?!.
Қыз оңаша өз қиялын шертеді,
Тақалары тыныш түнді түртеді;
Биыл еккен жоңышқаның бастары
Қыз аяғын күтушіңдей сүртеді.
Келді, міне орманға да таянып,
Оған деген қиял анық, ой анық;
Ұйқыдағы жас қайыңға жұғысса,
О да бейне шошынады оянып.
Бала бұтақ шықтан моншақ тағады,
Арықта су ұрланады, ағады;
Қыздың шашын кейде сипап жапырақ,
Кейде ақырын арқасынан қағады.
Бұтаққа қыз кейде қолын артады,
Кейде соның шырмауығын жыртады;
Қараңғыда тәртібі жоқ тікенек
Кейде қыздың етегінен тартады.
Залалы көп, пайдасы жоқ тікенек
Ұрынды екен қызға неге тікелеп?
Құриды ғой тамыры да таңертең,
Басындағы кірпіленген түк емек.
Бұл араның желі дәйім тынады,
Табан тисе жері майда сынады;
Қыздың басқан тақасының ізіне
Таң атқанша су мөлдіреп тұнады.
Тағы жүрді түнгі орманды аралап,
Өздерінше сыбырлайды әр алап;
Тыңдап еді күптеген бір тықырды,
Қоян жатыр жас ағашты жаралап.
Болмаса да еш қылығы баянды,
Жас шағынан cүймеуші еді қоянды.
Cүюші еді зиянсыз 6ip баладай,
Енді кенет басқа сезім оянды.
Жатыр, міне, жас жөкені кеміріп,
Жүрмек екен өмірін жеп семіріп;
Көз алдында көбейтеді қылмысын,
Ол немені жібермесең сен ұрып.
Ашуланып атты Гүлжан кесегін,
Дегендейін - бекер екен кешегім...
Әлдеқайда безді қоян. Тас кесек.
Ескі достың талқандады төсегін.
Болды қоян ұрлық істеп, тал аулап,
Түн пердесі тартты көзден сәл аулақ;
Қасиетін таңның қызыл сәулелі
Қонды, міне, жапыраққа алаулап.
Артық емес,
Таңды қайын сезіне
Сыбырлады - десем - қыздың өзіне;
Түндегіден алақанын кең жайып,
Ода күннің ынтығады көзіне...
Кең аспанның төңкерілген күмбезі
Ыстық тартты, көрінгенде күн көзі,
Көкке сайрап көтерілді бұлбұл құс,
Білер ме едің, мадақтады кімді өзі?!..

13. Қаладағы кездесу
– Алло!.. Алло!
Тыңдап тұрған сол колхоз;
Мен Гүлжанмын, - дейді біздің қара көз
Апаның да денсаулығын сұрайды
Телефонда таныс дауыс, таныс сөз.
Әңгімеге Гүлжан ұйып мән беріп,
Телефонның бауын босқа болды еріп;
Ұйықтамаған кездерін де сүртеді,
Кірпіктерін тұрғандай-ақ сол көріп.
– Ағаштар ма?.. Өсіп қалды теп-тегіс,
Электр де істеп жатыр ептеп іс.
Шай дейсіз бе?.. Алдық бүгін арзанға,
Колхозшы ма?.. Іргесіне екті егіс.
Алмаймыз ғой көз шығарып, бас жұлып,
Сөйтсе-дағы қиын екен басшылық.
Ол дұрыс қой... Жатпайды ғой жеріміз
Баяғыдай қыс та сұлық, жаз сұлық,
Мәслихатқа ертіп барам апайды,
Ертіп барам тракторшы Шапайды;
Көшек кетсе, ағаштарды қоян жеп,
Жонышқаны саяқ аттар тапайды.
Сау болыңыз... Трубканы ілді қыз,
– Тыңдадыңыз, апа, нені білдіңіз?
Бұл сөйлескен секретары обкомның,
Сіз де соның қалаулысы болдыңыз.
Бұдан әрі үйде шыбын ұшпады,
Шар айнаны қыз ақырын ұстады.
Байқамапты, баяғы бір орамал
Нешінші рет сол орында қыстады?..
Бір заманда қызық еді тек сол-ақ;
Енді көрсе, кестелері тіпті олақ;
Ескі арманның кірлегенін қайтерсің, –
Гардеробқа жасырды да, кетті аулақ.
Сапарының алдында қыз шаттанды,
Ұшқын шашып, көз жанары оттанды;
Бұл жолы ол көп түйінбей, қалаға
Баяғыдан басқашалау аттанды.
Жол-жөнекей күймеді қыз күнге де,
Қазір Гүлжан қаладағы мінбеде.
Бас инженер залдағылар ішінде,
Көп ойлайды, сөйтуші еді күнде де,
Гүлжан елі жұрт алдында мінбеде,
Өзгеше бір ұшқын бардай үнде де;
Тракторшы орындықта тыншымай
Теңселеді
Сөйтуші еді күнде де.
Қыз шашының толқынданып ұштары,
Маңдайына тұр төгіліп үш талы;
Мінбеде ол құс секілді – қанатын
Жая берген енді ғана ұшқалы.
– Көрсем, - деді ол, –
Докучаев орманын4,
Осы еді ғой жеткізбеген арманым;
Ертелі-кеш серіктерім айтады
Тас даланың біл деп маған бар менің.
Әр бұтағы куәсіндей зор істің,
Аралайын кәрі орманын орыстың;
Көрейінші - ұлы халық қалайша
Өзгертін екен өзі туған жер үстін!..
Тілегі оның залда қабыл алынды;
«Барсын» деген үн құлаққа шалынды;
Сезер ме едің сол кездеп шаттықты,
Көрер ме едің көзден ұшқан жалынды!
Сөз соңында көп шапалақ дулады,
Көкіректе қанша жүрек тулады,
Келер күннің шексіз байтақ орманы
Қанша жанның құлағында шулады?!
...Шықты халық тыныш түнде кешеге,
Бүгінгі түн ұқсамайды кешеге;
Қала көзі қараңғыда тұр қарап
Зауыттарға, асханаға, кеңсеге.
Біреу кетті әңгіме айтып, жә күліп,
Кеше көрген көшесінен жаңылып;
Жолда тұрды неше күлкі, сыбырлар,
Жас теректің жапырағын жамылып.
Көп қарадық бір орында біз қағып,
Тас көшеде қалған да жоқ із жатып;
Бірте-бірте алыстады Гүлжаным,
Кім болды екен оны әкеткен ұзатып?..
Кім болды екен жылдар бойы тынбаған,
Оның жайын бүгін кеште тыңдаған?
Кешір, достым жақсы қыздың жігітін
Тілесем де көрсетпеді түн маған.
Бас инженер?
Тракторшы ендеше ол?
Мен бұл жерден кім десем де көнбес ол –
Бәрібір ғой...
Әттең, бірақ білмедім,
Айтылмаған сөзін айтты кімге сол?

14. Орыс даласына сапар
Көк жүзінде бұлт та бүгін шамалы ед,
Ыстық күнде бола қалды самал от;
Қыздың қолын төбемізден көрсетіп,
Аңызақтың үстінде жүр самолет.
Бәріміз де Гүлжанды ыстық көреміз,
Қолымызды соған сілтей береміз;
Терімізді сүртуге де мұрша жоқ,
Күлеміз де, көзімізбен өреміз.
Байқамадық минуттардың өткенін,
Аңқиып құр аузымыздың кепкенін;
Бұл сағатта біле қою бек қиын,
Арамыздан кімді сүйіп кеткенін.
Жігіттің де, басқаның да біл жанын,
Кеудемізде шалқығандай кіл жалын;
Бес минутта сағындырып достарын,
Күнбатысқа ұшып кетті Гүлжаным.
Жолда төбе, өз ауылы, өз елі, –
Қайда болса, таниды ғой көзі оны;
Бала кезде кеп секірген жіптейін
Жіңішкеріп жатыр таныс өзені.
Жасыл кесте секілді екен орманы,
Осы еді ғой бір кездегі арманы.
Іздеп енді құлпытасын таппады, –
Қайда жатыр Өткелбайдың Шорманы.
Қарап тұрса ГЭС-ке ұзын турбаға,
Сыятындай барлығы бір дорбаға.
Сол биіктен қыз болжады Көшегін
Жоңышқаны жүрген тиеп арбаға.
Ол маңайда жерді бүліс жабады,
Сүтші бала жолды зорға табады.
Қаңғалағы ағараңдап, машина
Көк шалғынды бір орыннан шабады.
Ауыл жақта иттен үйрек қашады;
Кәрі кемпір құсқа тары шашады;
Жас әйелдер күн астында көлбеңдеп,
Питомниктің әйнектерін ашады.
Қойлы ауылдан ақшыл тозаң бұрқады
Онда саулық әлденеден қорқады;
Бәлкім шопан өлеңдетіп отырып,
Ешкілерін электрмен қырқады.
Кеше бұлар жапан түзде қой бағып,
Сен адассаң, шақыратын қи жағып;
Түсте Нарын жиегінде үйшіктің
Тұрушы еді шатырларын жел қағып.
Енді жатыр көлеңкелеп бақ астын,
Түтіндері өрмелейді оғаш тым;
Қызыл үйдің, аппақ үйдің мұржасы
Арасынан сығалайды ағаштың.
Ойнатқанда ауанын бір ойпаты,
Қызықтырды самолетің сипаты;
Ала үйректей өзі көкте құлпырып,
Көлеңкесі көлдің бетін сипады.
Айна көлді өзі кеше қазғасын,
Неге Гүлжан тыныштығын бұзбасын?
Жұмсақ төсін қатты басып темірге,
Терезеден сұғындырды қыз басын.
Көлге түскен сәуле қандай жайдары!
Оны көрсең, шалқытасың ойды әpi:
Сонау биік көкте жүрген Гүлжанның
Күлімсіреп суда жүзді дидары.
Қанатты қыз қайта шықты жоғары,
Қиял құсы одан асқан жоқ әpi;
Белгілі ғой өз қонағын құп алып,
Ресейдің кеште жұлдыз жағары.
Гүлжан ынтық көрінгенше, кең қала;
Кетті өзімен жолдастыққа күнді ала;
Барған сайын көсіледі орыстың
Көкірегі секілді бір кең дала.
Орманы бар нулап өскен жасынан,
Көрер ме едің сол арманды қасынан!
Не сұрапыл дауылдарда жығылмай,
Сан ғасырды ол өткізді басынан.
Қалаларды жүз жасаған селомен
Тұр күзетіп сол қарағай, сол емен;
Ұқтыр, орыс орман сырын бұл қызға,
Мен өмірден артық, сірә, сөйлемен!..
Уа, Ресей! Сенемін нан, тұзыңа!
Апар мұны биігіңе, құзына!
Бер осыған дариядай ақылды!
Ұқсат мұны өзің туған қызына!

1951 жыл

---