Ұйым және еңбек шарт-жалшылар қорғаны

(Әңгіме-жыр)
ТОЛҒАУ

Ал, домбыра, қағайын,
Кернеген күй құйылсын.
Жалшы әлеумет айнала
Тыңдауға бір жиылсын.
Домбыраға қосылып,
Көкіректі кернейін.
Емін-еркін жараудай
Бүгіліп құлаш сермейін.
Жалшы халін айтайын
Күйге қосып сыр қылып.
Еңбек шарт пен Сәрсеннің
Хал-жайын өлең-жыр қылып.
Арылмас еді азаптан
Жалшы байғұс өмірі,
Қорғаушы ұйым болмаса,
Жүрмесе совет өмірі.
Толғанып шертіп қағайын,
Домбыра шіркін, жырлап бақ.
Әр пернеден күй шықсын,
Саусақ шіркін, зырлап бақ.

БҮЙЕНБАЙ АУЛЫНА
Ал, шабарсың, шабарсың.
Тебінгің көк темірден.
Атын жарау жер тарпып
Ауыздығын кемірген.
Қобландыланып белсеніп,
Ойқастайсың жалаңдай.
Көк найзаң бар қолыңда
Үшкір темір қаламдай.
Осы арадан жөнелсең,
Алдында талай сала бар.
Одан ассаң сыдыртып,
Қиырсыз бір кең дала бар.
Көсілтіп құлаш шаба бер,
Талай жерден өтерсің.
Шаба-шаба бір кезде
Бір үлкен ойға жетерсің.
Бір қалың ел көрінер
Сол ойдың арғы шетінде,
Бір ауыл бар оқшаулау
Тура барған бетінде.
Әуелі елдің кез болар
Бергі ойдағы түйесі.
Түйешіден сұрарсың:
«Түйенің кім деп иесі?»
Түйеші айтар ел жөнін:
«Мен түйеші, ием бай.
Аулы анау оқшаулау,
Жамансорда Бүйенбай».

БҮЙЕНБАЙ МЕН БӘЙБІШЕСІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖАЛШЫСЫ СӘРСЕН

Жамансордағы ауылда
Өзгеден малды Бүйекең.
Аулында бірде болып ем,
Сімерлеу бір бай үй екен.
Бүйекеңнің пішінін
Біраз жанап өтейін.
Бес-алты ауыз жырменен
Сипап айтып кетейін.
Ай, Бүйекең, Бүйекең,
Төрт түлік малға ие екен:
Қой мен сиыр, түйе екен,
Ат пен айғыр, бие екен.
Бүйекең шіркін, Бүйекең,
Көп мүлікке ие екен.
Бәйбішесі де өзіндей,
Қақырынған би екен.
Бүйекең шіркін бай екен.
Жуан қарны май екен.
Төрт түлік малға сай екен,
Байдың көңілі жай екен.
Байлар жұмыс қыла ма,
Малай жалдап алады.
Күндіз-түні малайды
Жұмысқа жегіп салады.
Аямауға малайды
Бүйекең бетер өзгеден.
Бүйекеңе жалданып
Сорына Сәрсен кез келген.
Тыныс беріп бір мезгіл,
Адамша ас жегізбей.
Киім беріп қырық жамау,
Айдап жуас өгіздей.
Кімде бет бар Бүйекеңнің
Ойқы беті-жүзіндей?
Жаңбыр күнгі сиырдың
Сазға басқан ізіндей.
Танауында сүйел бар,
Түйенің бейне кенесі.
Іркіт құйған күбідей іркілдеген денесі.
Желкесі семіз, шайырлы.
Басынан бөлек торсиып.
Торайдың тойған месіндей
Қойқаңдайды қорсиып.
Тойған торай дөңкиіп,
Ырсылдап дем талтаңдап,
Қотанында жүреді.
Күжілдеп шіркін шалқандап.
Бүйенбай тұрад бақырып,
Малайын боқтап шақырып.
Малай жылдам келмесе,
Кіжінеді ақырып.
Малай Сәрсен дедектеп,
Жүгіреді қалтаңдап.
Сасып, қорқып байынан,
Бұйрығын істеп жалтаңдап.
Бай талтаңдап жүреді,
Үйіне келіп кіреді.
Төрге келіп отырып,
Желпініп қарнын түреді.
Қарқ-қарқ етіп күледі,
Бай шіркін күле біледі.
Уа, дәурен-ай, дәурен-ай,
Бай шіркін дәурен сүреді!
Май қарынын түргенде,
Қарқ-қарқ етіп күлгенде,
Селкілдейді денесі
Көк сабадай іркілдеп.
Іркіт толған сабадай,
Көк тегене-табадай
Бар денесі күледі,
Қарны селк-селк бүлкілдеп.
Бай қатыны үйінде
Отырады қақырып.
Шарадағы қымызды
Құлаштап құйып сапырып.
Білезігі жарқырап,
Қабағын сәндеп кереді.
Жай қимылдап манаурап,
Байға қымыз береді.
Бай кесені тұтады,
Қымызды кере жұтады.
Әупілдекше кекіріп,
Ақырын тысқа зекіріп.
Тағы қарқ-қарқ күледі,
Бай шіркін күле біледі.
Уа, дәурен-ай, дәурен-ай,
Бай шіркін дәурен сүреді!
Сәрсен байғұс жас жігіт,
Жуас, момын адам ед.
Дұзаққа оңай түсетін
Оқымаған надан ед.
Жалшылардың ұйымын
Білмеуші еді не екенін.
Үкіметі советтің
Өзінікі екенін.
Надан жалшы қашанда
Көне берген байына.
Жалдау шартын қағазға
Жазып қоймай айына.
Сәрсен жүрді байында
Бұрынғы хал бойынша.
Сөзге көніп қағазсыз,
Байдың болып ойынша.
Байекең айтса билікті,
Жалшы бір сөз қатты ма
Бай бетіне келуге
Бұрын жалшы батты ма?
Сәрсен байғұс кешікпей,
Тынымсыз көп жұмыстан
Тұралады титықтап,
Бейнетті ауыр тұрмыстан.
Сықты терің лезде-ақ
Тілсіз айуан өгіздей.
Айдайд сорлы Сәрсенді,
«Демалайын» дегізбей.
Бүйекеңде қарау жоқ,
Шіміркеу жоқ бетінде.
Ұят пен ар әуелден
Қыстырулы көтінде.
Бәйбіше, бай Сәрсеннің
Соңынан бағып жүреді.
Кішкене ғана бөгелсе,
Екеуі бірдей үреді.
Күрекке яки айырға
Сүйеніп құрттай тұрса да;
«Не деген жалқау итсің» деп,
Боқтап, зекіп ұрсады:
«Ас ішіп, аяқ босат деп
Жалдамадық сені біз.
Жалдана гөр бізге деп,
Алдамадық сені біз
Істе істесең жұмысты,
Жөніңді тап болмаса.
Бізге малай табылад,
Сенің көңілің толмаса!..»
Сәрсен байғұс жалпаңдап,
Жүгіреді томпаңдап.
Үсті-басы қырық жамау,
Далбаңдайды қомпаңдап,
Ауыр істе шөмеңдеп,
Тәлтіректеп қайысып,
Үндемейді сынса да
Қабырғасы майысып.
* * *
Ай, домбыра, домбыра!
Сарна және санғыра.
Он саусағым болдырма,
Домбыраны он бұра.
Домбыра, шіркін домбыра
Қаққан сайын қызасын.
Сәрсен халін жырласаң,
Көңілімді бұзасың.
Бәйбіше, байдың зекуі
Жүректі бізбен сызасың.
Қаттырақ жырла, домбыра,
Сәрсеннің көрген ызасын!
Бүйекеңнің үйінде
Ай, жұмыс көп, жұмыс көп!
Мейрам түгіл Сәрсенге
Жұмада бір тыныс жоқ!
«Жалданған күн біткен соң.
Тынығарсың бір-ақ» — деп.
Бәйбіше, бай Сәрсенді,
Кекетеді «шырақ» деп
«Байға дұшпан бүгінде
Бұзықтар жүр қылқылдап.
Солармен әмпей боласың,
Жұмыссыз жүрсең сылқылдап.
Атаң сенің кім еді,
Төре ме еді ақ сүйек?
Жарлы емес пе ед өзіңдей —
Кемірген қақ сүйек!..»
Бәйбіше, бай Сәрсенді
Сөйдеп ылғи қорлады.
Үстелден батып ас ішпей,
Сорлады Сәрсен, сорлады.
Айтайын Сәрсен киімін
Әлеуметке сұраған:
Жұртта қалған шомытты
Жинастырып құраған.
Шоқпыт жырым жамауды
Көктестіріп үйдірген.
Сөйтіп неше «киім» қып,
Сәрсенге бәрін кидірген.
Көнтек ауыз шәркеден
Башайлары қылтылдап,
Битке жем боп ышқыры,
Жалаңаш қарын жылтылдап.
Жырым-жырым киімі,
Ұзын сөздің қысқасы.
Түлеген қотыр тайлақтай
Сорлы Сәрсен нұсқасы.
Қолға түскен пендедей
Сәрсен байғұс пішіні,
Кешке от жағып отырад
Шоқпыттанып, қышынып.
Шоқпыт киім ішінде
Арық дене битке жем.
Қызарып көзі іріңдеп,
Есіктегі итке тең.
Жұмыстан әбден титықтап,
Сарайда түнде жатады.
Жерге төсеп шомытын,
Бүк түсіп ұйықтап қатады.
Үстінен суық жел соғып,
Астынан сызды жер батып,
Жалшы сорлы бір күні
Ауыра қалса тер қатып,
Бәйбіше, бай ақырып,
Сәрсенге кеп жабылад.«
Ауырғыш болсаң сен мұндай,
Жалдаушы жалшы табылад».
Сатылған шұнақ құлдай боп,
Жүрді Сәрсен күле алмай,
Болмаған соң ұйымда
Жалшының заңын біле алмай.
Сәрсен жұмыс қылады
Салпылдап лажсыз ерінбей.
Бай бұйрығы бойынша,
Ұйымға бір кеп көрінбей.
Сәрсеннің халі айнала
Берер еді қиынға.
Сорлының халі бір күні
Мәлім болды ұйымға.
Тапсырды ұйым Айтжанға
Анығына қануға.
Рас болса қылығы,
Байды қолға алуға.
Айтжан жүрді бір жұма,
Сәрсен мен байды бақылап.
Біліп болды жетіде
Емес еді ақымақ.

ҰЙЫМДАҒЫ ӘРБІР АЗАМАТ - ЖАЛШЫНЫҢ ҚОРҒАУШЫСЫ
Домбыра шіркін, домбыра,
Сарнай түс әлі, сарнай түс!
Кулак құрышын қандыра,
Жүрек отын жандыра!
Әй, домбыра, домбыра!
Жайыла көрме болдыра.
Сарнап бақ, әлі сарнап бақ,
Сарнап бақ миға қондыра!
Толғағымен сарынның
Алдымен өзім ертейін.
Құлақ салған жиынды
Өзіммен бірге ертейін.
Домбыраның ырғағы —
Сарынның бүлкіл бұлғағы.
Тыңдаған жұртты ерітсін.
Он саусақ биле зыр қағып.
Жиналған көп әлеумет,
Тыңдасаң көпті шертейін.
Әңгімені дестелеп,
Түйдегімен кертейін:
Сорлы Сәрсен әуелі
Байға қалай ұтылды?
Құлқынына, қарарсыз,
Байдың қалай жұтылды?
Ақырында байекең
Өзі қалай тұтылды?
Сәрсен сорлы өлшеусіз
Бейнеттен қалай құтылды?
* * *
Шақырып Айтжан Сәрсенді
Алып кетті аяңдап.
Отырғызып қасына,
Сөз сөйледі баяңдап:
«Жолдас, тыңда, сөзіме
Құлағыңды салшы сен.
Сен кімсің өзің, білемісің?
Сен азамат, жалшы сен.
Үкіметі советтің
Жалшыны байға жегізбейд
Шолжаңдатып байларға:
«Билік менде» дегізбейд.
Байдікі емес үкімет,
Жұмыскердікі жалшы мен,
Өзіңдікі үкімет —
Кедейдікі малшы мен.
Өзіңдей көп жалшылар
Бірлесіп бәрі ұйым қып,
Бұл күнде байға жегізбейд,
Шарт қағаз жасап тиым қып.
Жалшы ұйымы жалшының
Қамқоры және қорғаны.
Ұйымға кірген жалшының
Пайдасы түгел болғаны.
Көзі ашылып, жөн біліп, ісінің онда оңғаны.
Ұйымға жалшы кірмесе,
Байдың тағы сорғаны.
* * *
Ақылды пысық жігіттер
Әлдеқашан ұйымда.
Байға ақысын жегізбей,
Жүред барып жиынға.
Мүшелері ұйымның
Түспейд қасқыр ауызға.
Алдатпайды есекше
Бүйенбайдай жауызға.
Жалшы ұйымы байларға
Мүшелерін алдатпайд.
Еңбек шартын қағазға
Жасатпай байға жалдатпайд.
Жалшыға қандай пайдалы?
Еңбек шарттың күші не?
Тыңда, біраз айтайын
Миыңның кірсін ішіне.

ЕҢБЕК ШАРТ - ЖАЛДАУШЫҒА АУЫЗДЫҚ
Ауызша ғана сөз байлап,
Жалшыны бай жалдайды.
Жалдаған соң ақыны
Кемітіп бай алдайды.
Жалшыны текке жалдамақ —
Байдың құлқын білемін.
«Ақы» деп беред қотыр лақ,
Қырық жамау киім сілемін.
Жалдануға байменен
Келісіп егер саспасаң,
Ұйыммен, сен, байменен
Қол қойып шартты жасассаң,
Бай ақынды жей алмайд,
Алдауға амал уажы жоқ
Еңбек шарттағы ақыны
Төлемеске лажы жоқ.
Жұмысына сондықтан
Жалшы жалдап алады
Бұларға ұйым жалақы
Кемірек қып салады.
Жалақының мөлшері,
Шарт қағазда жазулы.
Бай оны түгел төлейді,
Болса да теріс азулы.
Шарт қағазға жазылад,
Байдың берер киімі.
Қырық жамау емес сімілтір,
Жыртық емес иіні.
Беретіні қандай ас,
Қай мезгілде береді —
Осының бірін қалдырмай,
Шартқа жазып тереді.
Шарт қағазға жазған соң,
Орындайды жалдаушы.
Бақылаушы ұйым бар,
Байекең болса алдаушы.
Айтқандай қып ақыны
Мезгілінде бермесе,
«Мұның қалай?» дегенде,
Байекең қолын сермесе,
Көже берсе қатықсыз,
Күйген қаспақ жиегі,
Ет жегенде, иттей қып,
Берсе саған сүйегін,
Тоқты берсе ақыға
Бір өлімтік көк жұрын,
Киім берсе қырық жамау
Биттің қабы, жексұрын,
Ұйым келіп алқымнан
Арсыз байды алады.
Лажы құрып байекең,
Бермегін қолға салады.
Демалмақ болсаң бір сағат,
Қарайды бай жаратпай.
Жанды қоймай айдайды
Алды-артына қаратпай.
Шарт қағазда жазылад:
«Пәлен сағат жұмыста»,
Одан өзге уақытың
Өз еркінде, тыныста.
Жұманың бір күнінде
Жалшының істен қолы бос.
Оқу үйге, клубқа
Барам десе жолы бос.
Совет мейрамдары бар
Бұған тағы қосылар.
Жалшы онда да бос болад —
Заңда айтылған осылар.
Жұмыстан бос уақыттың
Билігі енді өзінде.
Жұмсауға байдың әлі жоқ,
Бос отырған кезінде.
Бос уақытта ықтияр
Жиылысқа барсаң да.
Оқу үйге немесе
Барып сабақ алсаң да.
Бұл күнде жалшы құл емес
Жалдаушы зекіп боқтайтын.
Жалшыларда ұйым бар
Ақысын, арын жоқтайтын.
Не керек болса жалшыға
Еңбек шарттан қалмайды.
Әр сөзді тіркеп қаз-қатар,
Бөлек-бөлек талдайды.
Жалшы ауырып қалса да,
Ауыруды бағуға,
Байекең міндет болады
Дәрі-дәрмек табуға.
Еңбек шарттан, жұмыскер,
Бар пайдаңды табасың.
Одан және аласың
Әр ісіңнің бағасын.
Жұмысына сондықтан
Жалшы жалдап алады.
Бұларға ұйым жалақы
Кемірек қып салады.
Жалақының мөлшері.
Шарт қағазда жазулы.
Бай оны түгел төлейді,
Болса да теріс азулы.
Шарт қағазға жазылад,
Байдың берер киімі.
Қырық жамау емес сімілтір,
Жыртык емес иіні.
Беретіні қандай ас,
Қай мезгілде береді —
Осының бірін қалдырмай,
Шартқа жазып тереді.
Шарт қағазға жазған соң,
Орындайды жалдаушы.
Бақылаушы ұйым бар,
Байекең болса алдаушы.
Айтқандай қып ақыны
Мезгілінде бермесе,
«Мұның қалай?» дегенде,
Байекең қолын сермесе,
Көже берсе қатықсыз,
Күйген қаспақ жиегі,
Ет жегенде, иттей қып,
Берсе саған сүйегін,
Тоқты берсе ақыға
Бір өлімтік көк жұрын,
Киім берсе қырық жамау
Биттің қабы, жексұрын,
Ұйым келіп алқымнан
Арсыз байды алады.
Лажы құрып байекең,
Бермегін қолға салады.
Демалмақ болсаң бір сағат,
Қарайды бай жаратпай.
Жанды қоймай айдайды
Алды-артына қаратпай.
Шарт қағазда жазылад:
«Пәлен сағат жұмыста»,
Одан өзге уақытың
Өз еркінде, тыныста.
Жұманың бір күнінде
Жалшының істен қолы бос.
Оқу үйге, клубқа
Барам десе жолы бос.
Совет мейрамдары бар
Бұған тағы қосылар.
Жалшы онда да бос болад —
Заңда айтылған осылар.
Жұмыстан бос уақыттың
Билігі енді өзінде.
Жұмсауға байдың әлі жоқ,
Бос отырған кезінде.
Бос уақытта ықтияр
Жиылысқа барсаң да.
Оқу үйге немесе
Барып сабақ алсаң да.
Бұл күнде жалшы құл емес
Жалдаушы зекіп боқтайтын.
Жалшыларда ұйым бар
Ақысын, арын жоқтайтын.
Не керек болса жалшыға
Еңбек шарттан қалмайды.
Әр сөзді тіркеп қаз-қатар,
Бөлек-бөлек талдайды.
Жалшы ауырып қалса да,
Ауыруды бағуға,
Байекең міндет болады
Дәрі-дәрмек табуға.
Еңбек шарттан, жұмыскер,
Бар пайдаңды табасың.
Одан және аласың
Әр ісіңнің бағасын.


ЕҢБЕК ШАРТ ШАРУАҒА ДА ЖАЙЛЫ
Жалдаушы бай егерде
Болса обыр, қарарсыз.
Еңбек шарты жалғыз-ақ
Соған ғана жарамсыз.
Обыр байға жақпайды
Теңдік пенен таразы.
Еңбек шартқа жалғыз-ақ
Солар ғана наразы.
Момын болса жалдаушы,
Еңбек шарт оған жағады.
Шарт қағаздың пайдасын
Есептеп шотқа қағады.
Еңбек шартпен алады
Бақташыны, малшыны,
Күзетшіні, пішенші,
Үйде істейтін жалшыны.
Еңбек шартты жасасу
Екі жаққа тиімді.
Екі жақтың пайдасы
Көзделеді сыйымды.
Жалдаушы тек жалшының
Ақыларын жемесін.
«Тыныс алмай мезгілсіз
Салпақтай бер» демесін.
Қыса берсе жалшыны
Жұмысқа көңіл салар ма?
Баққан байдың малына
Оң көзімен қарар ма?
Ойлар ма байға жақсылық,
Бай тізесі батқан соң.
Жаулығы өсе бермей ме,
Байдың зәрін татқан соң.
«Байдың малын аяма», —
Деп жүрмей ме, «құл болсын».
«Нем кетед», — деп қимылдап:
«Құл болмаса бұл болсын»
Жақсы болса жалдаушы,
Жалшы ұятты сақтайды.
Жақсы істейді жұмысын,
Жалақысын ақтайды.
Жалдаушының шаруасын
Ықтияттап жүргізед.
Шаруаға екі есе
Пайданы артық, кіргізед.
Еңбек шарттың пайдасы
Екі жаққа тиімді.
Жалқаулықты қылдырмайд
Өзі дағы ұйымның.
Шаруаны қорғайды
Үкіметтің өзі де.
«Ісің болсын жемісті!» —
Деген бар ғой сөзі де.
Мезгілсіз тастап жұмысты,
Жалшы жүрсе сылқылдап,
Ауыл-үйді қыдырып,
Күлегеш жалқау, жырқылдақ.
Ұйықтай берсе ерте-кеш
Арамтамақ мырзадай.
Жөнді жұмыс істемей,
Тұрмысына ырзадай.
Жалшы ұйымы мұны да
Әбден байқап көреді.
Оңбайтын жалқау кетсін деп,
Еңбек шарт ерік береді.
Ұяты бар жалшыны
Күні бітпей кім кет дер?
Еңбек шартты бұзбауға
Екі жақта міндеткер.
Жалшы менен жалдаушы
Жаман болса арасы,
Бір-бірінің ісіне
Болып егер наразы,
Күрек ала жүгіріп,
Бастарын қан қып жарыспай,
Жалшы қомға барады,
Жалшы комитеті.
Боқтасып текке қарыспай.
Екеуі онда бітпесе
Исполкомға барады.
Комиссия тексеріп,
Екеуін қолға алады.
Жалшы менен жалдаушы
Бітіседі жарасып.
Жанжалдасып үйінде
Отырмайды таласып.
Жанжалдың жиі болуы
Жалшыны қысып езгеннен.
Ұятсыз, озбыр алдаушы
Абиыр-ардан безгеннен.
Демалғызып кішкене,
Адамша тамақ жегізбей.
Айдаған соң тынымсыз
Мұрнын тескен өгіздей.
Кешке дейін ертеден
Жалшыны малша айдайды.
Құлағынан кетірмей
Жұмсаған зекіп айғайды:
«Айда, Сәрсен, егінді!
Малалап әбден жайлап кел!
Жүгір, Сәрсен, бұзауға,
Жамыратпай айдап кел!
Бар, су әкел бұлақтан,
Отынға бар, отырма!
Жерошақ қазып, от жағып.
Қара май жақ қотырға!
Кешке, Сәрсен, мал күзет!
Желім жапсыр шүмекке!
Тербет ана баланы,
Құл сап әкел түбекке!
Кәне, Сәрсен, қазанның
Қақпағын алып қарай сал!
Қаспағын қырып тазалап,
Жұғыны болса жалай сал!
Жалғыз жалшы шыдар ма,
Міне, осынша жұмысқа?!
Мезгілді уақыт күніне
Бермеген соң тынысқа.
Жан-жануар шықпай ма
Біраз уақыт тынысқа?
Жүгірген аң, ұшқан құс,
Кішкене құрт-құмырсқа?
Еңбек шартқа жазылад,
Не жұмысқа алғаны.
Кімге керек, жалшы мен
Жалдаушы сотқа барғаны.
Жалшыны «кет» деп қумайды,
Тиісті ақы төлемей.
Законге байды тартады,
Қалмайды ұйым елемей.
Еңбек шартты егерде
Бұза қалса жалдаушы,
Сөзсіз сотқа сүйрелед
Озбыр, жауыз, алдаушы.
Халық соты — біздің сот,
Еңбекшіні қорғайды.
Еңбек шартты қолға алып,
Таразы қылып толғайды.
Біздің сот әділ тексеріп,
Дау түйінін шешеді.
Шарт бойынша тиісті
Ақыны өлшеп кеседі.
Байекеңнің мойнына
Ақыны кесіп салады.
Жалшы жігіт табанда
Ақысын санап алады.
Еңбек шартты бай бұзса,
Көреді өзі жазығын.
Біл, жұмыскер, еңбек шарт,
Сенің темір қазығың.
Кейде азғырып жалшыны
Дейді бай: «қара, ұйымды.
Еңбек шарт үшін соғады
Сенен бес-он тиынды!»
Бұл — қу байдың жалғаны,
Бұл — бір шапқан түйіні.
Еңбек шартты жасасқан
Шықпайды жалшы тиыны.
Ай, Сәрсенжан, Сәрсенжан,
Болма жалқау, туысқан!
Жалшы кәсіп ұйымы
Бір мақсұтты қуысқан.
Бұл зор ұйым, күші зор,
Мақсұты мен ісі зор.
«Жер үстінде жалшы адам
Болмасын, дейді, байға қор».
Енді өзіңнің қолыңда
Сол ұйымның қуаты.
Құлдық пенен кемдікті
Шық быт-шыт қып уатып.
Ұйым — үлкен қорғаның
Күзеткен сенің пайдаңды.
Жалшының халін оңдауға
Ашқан үлкен майданды.
Еңбек шартты жасауды
Шығарды ұйым сол үшін.
Озбыр байды ноқталап,
Жалшыға сара жол үшін.
Ұйымның тегіс пайдасын
Бәріміз жалпы көреміз.
Жалпы істерге жұмсауға,
Мүшелік үлес береміз.
Ұйымға түскен ақшалар
Мынандай іске жұмсалад:
Жасалған шарт арқылы
Бай «тоқтамен» тұмсалад.
Ұйым ылғи көздейді
Әр мүше тоқ болуын.
Үсті-басы бүтін боп,
Білімі тез толуын.
Жалшылар мен жалдаушы
Еңбек шарты қолында.
Оған уәкіл жұмсайды,
«Жүр ме екен деп орындап».
Жалшылар бар жерлерді
Аралап көріп қайтсын деп,
Уәкілдер жұмсап тұрады
Баяндама айтсын деп.
Мұқтажына, жалшының.
Жәрдем қазына ашады.
Жалшылар тегіс оқуға
Кітапшалар басады.
Жалшылар білім алсын деп,
Надандық тез қалсын деп,
Арасына көп қылып
Кітап, газет шашады.
Міне, осындай істерге
Мүшелік ақша кетеді.
Жалшының қолы теңдікке
Ұйымменен жетеді.

БАЙЛАР БИЛЕГЕН ТЫС ЕЛДЕРДЕ ЖАЛШЫ ҰЙЫМЫНАН ҚОРҚАДЫ
Тыс елдердің билігі
Байларының қолында.
Жалшы халық олардың
Темір шеңгел торында.
Байлар заңын қорғайды
Өтірікпен ажарлай.
Жалшылардың ұйымын
Көреді олар ажалдай.
Жалшы табын құлданып
Обырлықпен, зорлықпен,
Жалшы таптың көргені
Панасыздық қорлықпен.
Өрмекшідей жемдерін
Дұзағына шаңдыған.
Жалшы ұйымы сонда да
Оларға ажал аңдыған,
Тыс елдерде үкімет
Байларының қолында.
Тапырлайды жалшы тап
Құрған шырмау торында.
Жалшы ұйымын өсірмей,
Өкшесімен езеді.
Жалшы ұйымын байлары
Ажалдайын сезеді
Бай билеген елдерде
Жалшы халық дұзақта.
Жанды жанмен асырап,
Ауыр бейнет-азапта.
Рақымсыз ауыр тұрмысы
Күздің қара түніндей.
Біздің ұйым жалшының
Сәулелі қызыл күніндей.
Теңдік күні тумаған
Жерлерде де күн туар.
Жұмыскер, кедей:
«Әкімді Бізде!» — деген үн туар.
Қызыл күнді жібермей
Дүниеге жайып қанатын,
Өйтіп мәңгі тұра алмас
Қара пәле, қара түн.
Жалшы табы күштірек
Ұрандасып жиылар.
Қара пәле қанаты
Жалшы оғымен қиылар.
Темір торды қиратып,
Арыстандай ақырып,
Жалшы табы майданға
Шығар ұран шақырып.
Ышқынып үзіп шынжырын,
Арыстандай ашынып,
Бүгіліп атқыр күрілдеп,
Дұшпанына басынған.
Ресейдің, жалшы таптың ісінен дүние үлгі алар.
Таж бен тақыт домалап,
Ескі етіктей тұл қалар.
Дүниені былғаған,
Жауыздықпен шырмаған,
Озбырлықты заң қылып,
Әділдікті ұрлаған
Бай мен патша жығылар,
Іннен-інге тығылар.
Жалшы табын езгені
Мұрынынан сығылар.
Ұлы Октябрь ісінен
Дүние тегіс үлгі алар.
Бай мен патша орнында
Жер болып қана құл қалар.
Біліп қой, Сәрсен, осылай
Оңалады тұрмысың.
Еңбек шартпен егерде
Тыйсаң байдың қылмысын.
Әлі талай қиындық
Кездесер де жолыңда.
Қиыншылық жеңілер —
Шырағың бар қолыңда.
Жалшылардың ұйымы
Жолбасшы, шам-шырағы.
Білінбейді бұл халде
Жолдың алыс-жырағы.
Тіршілікте біраз күн
Қиындықта өтерміз.
Тегіс жайлы тұрмысқа
Талмай әлі-ақ жетерміз.
Еңбек шартты жасасып іс қылуға жерінбе.
Оқу үйрен, жұмыс қыл,
Ерінбе, Сәрсен, ерінбе!

ЕҢБЕК ШАРТ ОБЫР БАЙДЫ ТОЙТАРАДЫ
Бұл әңгіме Сәрсеннің
Көкейіне құйылды.
Жасып бұққан қайраты
Талпынып енді жиылды.
Жас барыстай оянған
Сәрсен енді сілкінді.
Көрер ме еді біленген
Дәл сол кезде шіркінді!
«Мен үндемей шыдадым,
Бейнеттің көріп қиынын.
Бұқпаймын енді қорғаушы
Болған соң жалшы ұйымым.
Қазір, міне, алдына
Бүйенбайдың барамын.
Табан жерде еңбек шарт
Жасасып былай аламын...»
Сәрсен келіп сөйледі
Бүйенбайдың алдында.
Бай аңқиып отырды
Аузын ашып қалды да.
Бүйенбай байғұс шамданды,
Торайша тұрып қорсылдап.
Үрген бүйен қарынша,
Жарылып кеуіп торсылдап.
Бүйекең тіпті баспады
Еңбек шартты жасауға.
Айтжан менен Сәрсекен
Бұғалық салды асауға.
Бүйекең біраз осқырып,
Бұғалықты сүйретті.
Тулаған семіз асауды
Айтжан, Сәрсен үйретті.
Біраз тулап қорсылдап,
Жеңіліп болды есектей.
Айтжанның айтқан сөздерін,
Қабылдады есептей:
«Бұл күнде енді жалшылар
Арқаланды ұйымды.
Еңбек шартқа қол қоям,
Өзіме болар тиімді.
Ақыны көп алғанмен,
Көңілденіп жайлары,
Ынтасымен іс қылса,
Шаруаға пайдалы.
Бәрібір енді бұл күнде
Көнбеуге әл келмейді.
Көріне көзге бұл күнде
Нашарды ешкім жемейді.
Өкіметі советтің
Жалшы менен кедейді
Қолтығына ап қорғайды,
Мені сорлы демейді...»
Кемігенге сөйтсе де ішінен бірер боқтады.
Лаж жоқ қайтсін ақыры
Шарт жасауға тоқтады.
Шарт қағазды жасасып,
Қол қойысты екі жақ.
Айтжан да оған қол қойды
Қалғаны сөйтіп бекіп-ақ!
Ай, Бүйекең, Бүйекең,
Бұрынғы бір күй екен!
Бүйекең шіркін би еді,
Ызадан іші күйеді.
Ай, дәурен-ай, дәурен-ай,
Келер ме едің айналып!
Ноқталанып Бүйекең,
Қалғаны-ау енді байланып.
Жылағанмен бұрынғы
Дәурен қайта келмейді.
Жалшы табы билікті
Қолынан енді бермейді.
Әкімдігін бұрынғы
Бүйекең енді көрмейді.
Сағынып, көксеп, паң шіркін,
Еңірейді енді, еңірейді:
«Әлди-әлди, ақ бөпем!
Әлди, томпақ лақ бөпем!
Тыныштанып жат бөпем!
Тәтті ұйқыға бат бөпем!
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейін!
Көкала иттің құйрығын
Жіпке тағып берейін.
Жылама, бөпем, жылама,
Атқа мініп шабамын.
Келмеске кеткен әкеңді,
Қайдан іздеп табайын!»
* * *
Домбыра шіркін, құйқылжып,
Екпіндеп шығар күйіңді!
Күлдіріп ойнат тыңдаушы
Жалшы әлеумет жиынды.
Күйің нәзік сымында,
Дыңылда ойнап, дыңылда!
Күйлерін күлсін сыңқылдап,
Ойнасын билеп былқылдап!
Ішегің менен пернеңде
Талай күйлі сырың бар.
Шертілмеген әлі де
Талай-талай жырың бар.
Ұстаның тартқан сымындай,
Түлкінің жортқан жымыңдай,
Жазғы жібек секеңдей,
Ескектей бер, ескектей!
Домбыраның күйлері,
Еріткен ырғақ билері,
Түлкідей жортқан бұлаңдап,
Бәйгі атындай сылаңдап.
Аққу құстың тағы да,
Көлдегі ойын-сәніндей,
Сыңқылдап күліп билесіп,
Қосылып айтқан әніндей.
Домбыра шіркін, құйқылжып,
Екпіндеп шығар күйіңді
Көңілдендір тыңдаушы
Жалшы әлеумет жиынды...
Домбыра шіркін, айтайын
Көңіл көтер күлкіңді:
Сәрсен жүрген ауылдың
Жалшылары сілкінді.
Содан кейін бар жалшы
Сәрсендердің елдесі.
Еңбек шартын жасасты,
Байларменен белдесіп.
Үлгі қылды бәрі де,
Жазған Сәрсен малайды.
Уа, жазғаның, жазғаның,
Оятты сөйтіп талайды!
Ұйымға тегіс жазылып,
Жалшылар енді сестенді.
Озбыр байлар аяқты
Байқап басып сескенді.
Жалшылардың ұйымы
Талмай іске кірісті.
Кешегі сылбыр жігіттер
Екпіндірек жүрісті.
Бос уақытта жұмыстан
Жиналып тегіс оқып,
Оқу, білім, өнерді
Төпеп енді тоқыды.
Жалдағы әйелдерді де
Кіргізді тегіс ұйымға.
Сөзге түскен жалшыға
Ұйымға кіру қиын ба!

ЖАЛШЫ ӘЙЕЛДІҢ ХАЛІ
Есікте жүрген жалшы әйел
Бейнеттің зарын тартады.
Бай жұмысын өлшеусіз
Үстіне сорлы артады.
Еркектен де бейнетті
Жүз есе ауыр көреді.
Өмірдің барлық қуатын
Байға босқа береді.
Үсті-басы сатпақ боп,
Мал сауады майысып,
Жүк артып, үй тігеді,
Қабырғасы қайысып.
Шай қайнатып, от жағып,
Су тасиды шелектеп,
Байға тамақ дайындап,
Нан илейді електеп.
Киіз басу, арқан-жіп
Міндетіндей жазулы.
Қорқытады діңгірлеп,
Бәйбішесі азулы.
Байдың кірін жуады,
Өзінің үсті сатпақ боп,
Байдың асын пісіред,
Ұмсынбай одан татпақ боп.
Өз қолымен істеген
Бай асына батпайды.
Аш бұралып жүрсе де,
Арам астай татпайды.
Еркектен де жалшы әйел
Қорлықты көп көреді.
Әуе айналған шілдеде
Жаяу тезек тереді.
Қара сирақ баласы
Соңынан жылап ереді.
Титықтап тезек арқалап
Бала мен әйел келеді.
Тезек іздеп қыдырып,
Ой мен қырды кезеді.
Үсті-басы қырық жамау,
Жапанға сорлы безеді.
Самайынан тер ағып,
Күнге пісіп күйеді.
Жерошақтың басына
Тезегін тасып үйеді.
Тезегін төгіп отырад
Жерошақтың басында,
Қыңқылдайды айналып
Қатпа бала қасында.
Қабағы қатып, тұтығып,
Еріндері кезерген.
Жалшы әйелді жан дер ме
Бай қатыны безерген!
Бай қатыны көлеңдеп,
Тұрады шығып керіліп.
Жалшы әйелге: «Сусында!»
Деп айтуға ерініп.
Жалшы әйелдің шаштары
Пілтеленіп көрінед.
Қарап тұрып манаурап
Бай қатыны жерінед.
Лашығына сорлы әйел
Келеді де құлайды.
Қатпа бала қыңқылдап
Тамақ сұрап жылайды...
Саба тігіп тағы да
Қалдырмай жұрнақ құрайды,
Бай ішсін деп cap қымыз
Сабаны ыстап сылайды.
Қатпа бала қасында,
«Сусын бер» деп сұрайды.
Анасының бетіне
Бала қарап жылайды...
Жоқтық пенен кемдікке
Лажы жоқ шыдайды.
Тарығады сорлы әйел
Айтады кәрі құдайды,
Жалшы әйел енді ұйымда,
Ұйым ғана қорғайды.
Жауыздықты байекең
Енді қылса, сорлайды!

---