Абыраһа мен Мұғылаб

Жаһутке (жөйтке) Зунас патша болды ғалып,
Халқымен Жаһут дінін қабыл алып.
Хабыранидің дініне кірмеген
Насыраниді Санаклен (Санейық) күйдіреді отқа салып.
Қатасы Насыранидің - Оңдас ер-ді,
Қайсар мен Рум патшасына қашып барды.
Жаһуттың Насраниға қылғанларын
Ғарыз етіп сол уақытта хабар берді.
Мұны естіп Рум патшасы қайғыланып,
Ойланды әрбір қиял көңіліне алып.
Жамонге алыслықтан қиын болды,
Қайсардан ұрыспаққа әскер алып.
Хабыстың патшасына жазды нама:
Насыранидің дініне ерді һама.
Жаһутлардың Насыраниді күйдіргенін,
Қағазбен (азһар) ызғар етіп білдірді ана(оны).
Деп айтты:
- Дін жөнінен жәбір көрдік,
Тұрады, ажыратыңыз жәрдем беріп.
Қайсардың бұл туралы жазған хаты
Адресімен Нажашыға тиді барып.
Нажашы патша қайратланды мұны естіп,
Қысасын әпермекке көңілі кетіп.
- Жетпіс мың атты әскерден жібер - дейді,
Оларға екі адамды басшы етіп.
Арбат деп ат қосылған біріне оның,
Бірінің Абыраһа деп қойған намын.
- Жаһуттің еркектерін өлтір! - деді,
- Қатын мен жесір, жетім қыл балаларын!
Жәміннің махыкүміне жақын барды,
Бұлардан жаһутлар һәм (ғам) хабарланды.
Зунасы һәм лашкермен қарсы шығып,
Сахарада келе жатқан жолын алды.
Екеуі бір-бірімен қарсы тұрып,
Майданда қан төгісті ұрыс қылып.
Хабыстың әскеріне (лашкеріне) тағат қылмай,
Жаһутлар майдан жерден кетті қашып.
Қырдылар ерлерінің бәрін һама,
Ұл (оғлы) - қыз, қатынларын сатты және(жана).
Абыраһа Арбат пенен сол шаһарда
Қанша уақыт хакім болып тұрды (ана)онда.
Екеуі үкіметке (хүкіметке) көп таласып,
Ақыры дұшпан болды хадден асып.
Әскерін екі бөліп ұрыспаққа
Үстіне бір-бірінің келді басып.
Сап бағып екі лашкер (әскер) қарсы тұрды,
Ортада неше рет елші жүрді.
Абыраһа мекерлікті көңіліне алып,
Білдіріп үшбу сөзді (аз һар) ызғар етті.
Деп айтты:
- Ұрыспасын әскер әр кез,
Екеуміз бір-бірімізге болайық кез.
Біріміз ғалып болып өліп кетсек,
Ұрыспай-ақ мәдиғамыз бітеді тез.
Арбат һәм (ғам) қабыл алып оның сөзін,
Жүргізді ат ойнатып майданға өзін.
Абыраһа Ғануар атлы бір құлына
Білдірді ызғар етіп бұл мінезін.
Деп айтты:
- Барған уақта майданға мен,
Өлтіргіл бір іс қылып, Арбатты сен.
Өзіңді азат етіп, анғам беріп,
Көңіліңді толтырайын дүние, пұлмен.
Ғануар оның сөзін қабыл қылды,
Майданның бір шетіне барып тұрды.
Абыраһа анден кейін ат ойнатып,
Ұрысқа даярланып, жалғыз жүрді.
Екеуі бір-біріне ұшырасып кез,
Қылышын жалаңаштап қылдылар тез.
Арбаттың зардабынан Абыраһаның
Сол мезгіл үстіңгі ерні кесілді тез.
Сол үшін "Асам!"- деген лақап қалды,
Майданға ебін тауып Ғануар барды.
Хабарсыз ұрыс қылып жүрген кезде
Артынан Ғануар келіп, қылыш салды.
Қылышы арқасынан кетті өтіп,
Сол заман Арбат өлді ажал жетіп.
Абыраһа сонан кейін хакім болды,
Барша халық айтқан әмірін қабыл етіп.
Бұл істен Нажашыға хабар барды,
Артықша Абыраһаға қаһарланды: -
Топыраққа сақал-шашын қосамын! - деп,
Ант етіп, қысым сөзін аузына алды.
Қылдылар аттанбаққа ғамикер қамын,
Абыраһа бұл хабарын естиді (аның) оның.
Патшаға ғұзырын айтып, арыз жазды,
Хисапсыз даяр етіп тартуларын.
Деп айтты:
- Ай, шаһзада, арызым тыңда,
Келеді деп естідім сізді мұнда.
Не қажет әскер (лашкер) алып, сапар етпек,
Қуатсыз мен сипатлы ғажіз құлға.
Арбаттан барша халық жәбір көрді,
Дұшпандық (дұшпанлық) баршасының көңіліне енді.
Өзінің залымдығы (залымлығы) себеп болып,
Бір құлының ұрғанынан Арбат өлді.
Арбаттың аз демедім қысас қанын,
Ойлансам, талап етсем, құнын оның (аның).
Қолымнан бұл хүкімат кетер дедім,
Мен-дағы жәбірлесем халықтың бәрін.
Көңілім сол: бұл халықтың ақылын алып,
Қаншама көп әскерін соңыма ертіп.
Атыраптың шаһарларын ашып алсам,
Хабыстың махқұмына дахыл етіп.
Шашы мен сақалының қылын алып,
Ламиннің топырағына қосып салып.
Оны (аны) һәм Нажашыға жібердилар:
"Хатымнан құтылсын, "- деп, арызланып.
Нажашыға осы түрлі арыз жетті,
Ілгері күнәсының бәрін кешті.
Атына Абыраһаның жарлық жазып,
Ламіннің махикумына хакім етті.
Бұл қағаз Абыраһаға тиді барып,
Артықша сүйінділер бек шаттанып (шатланып).
Ләміннің шаһарына хакім болды,
Қанша уақыт патшалық қарар алып.
Бір жылы Зулхажада қажы болғанда,
Қағыбаға барар еді бағзы ленде (панда).
- Бұл халықтар қай тарапқа барады? - деп,
Абыраһа бір адамнан сұрады енді.
Ол айтты:
- Мекке менен Байтолла бар,
Ол үйге әр жыл барып, тауап қылар.
Ибраһим халиалла пана қылған,
Жер өзіра Қағыба тулла болып тұрар.
Абыраһа сауал қылып сұрады және: Ол айтты:
- Неден қылған білдір маңа(маған). Ол айтты:
- Тасы топырақтан пана қылған,
Алладан көп пазылат бар дүр аңа (оған).
Ойланды, Абыраһаға қиял жетіп:
"Бір үйді салдырайын пана етіп.
Бұл халықты тауап қыл! - деп, - әмір етейін,
Қағыбаға бармасынлар мұнан өтіп!".
Мұны айтып, жамға ойлады көп талазар,
Бірнеше ұсталарды келтірділар.
Ділда мен жауһардан зейнет беріп,
Нақыштың бәрін салды дүниеде бар.
Артықша сұлу етті зейнет беріп,
Тахсын ғып танданады әркім көріп.
Халқына пәрмен етіп, жар шақыртты:
"Бұл үйді тауап қыл, - деп, - әр жыл келіп!"
Ғарыз етіп Нажашыға білдірділар:
- Бір үйді сіздің үшін (асладым) істедім жар.
Әр жылы халықтың бәрі тауап қылар,
Мұнан (мұнден) соң Қағыбаны қажы қылмайдылар!
Бұл істен халықтың бәрі хабарланып,
Тамаша қылғандығын (қылғанлығын) көңіліне алып.
Атыраптағы әр шаһардың адамдары (адамлары)
Ол үйді көрер еді әр жыл барып.
Әлқисса, (ғараблар)араптар мұны естіп,
Ренжіді қапалы хадден өтіп.
Бір араб Нәуфіл атты (атлы) Ләмінге барды,
Көңіліне әрбір қиялды ойға кетіп.
Ол үйдің есігіне бардылар тез,
Күзетші адамына ұшырады кез:
- Тауап қылам үшбу үйде жалғыз өзім,
Бір түн отырсам! - деп, айттылар сөз.
Баршасы шығып күтті тілін алып,
Ол араб үй ішінде жалғыз қалып.
Нақыштың бәрін бұзып, тамам етіп,
Көрінбей өз жұртына жетті барып.
Ертемен күзетшілер үйге барды,
Бұл болған уақиғаға қайран қалды.
- Бір адам мұндай қылып кеттілер! - деп,
Білдірді Абыраһаға бұл хабарды.
Абыраһа мұны естіп қайғырды көп,
Ойланды: "Хатарына бұл мақұл кеп,
Арабтар (ғараблар)
Қағыбасы үшін дұшпан болып,
Әлбетте бұл жұмысты қылғанлар!"- деп.
Ант ішті:
"Байтолланың бұзып бәрін,
Ламинге келтірейін тапыриқаларын!
Аттанып әскер алып, өзім барып,
Көрермін хұп жазасын беріп оның!"
Арыз (Ғарыз) етіп, Нажашыға жазды нама,
Білдірді оқиғаның бәрін һама: "
Қағыбаны барһам етіп, жоқ қылайын,
Қабыл көріп, піл Махмұтты берсең маңа (маған)"
Бар еді Нажашының Махмұт пілі,
Зор еді артық үлкен әрең түрі.
Дұшпанын ойына алған жеңер еді,
Өзімен алып барса, әркім мұны.
Нажашыға Абыраһаның хаты келді.
Арапқа аттанбағын (атыланбағын) мақұл көрді.
Және де бірнеше пілді жолдас етіп,
Айтылған Махмұт атты (атлы) пілді берді.
Абыраһа үш жүз мың қасына ертіп,
һәм және төрт мың пілді жолдас етіп.
Қағыбаны харап қылып бұзбақ үшін,
Арабтың махқұміна келді жетіп.
Он адамға бірлерден даярланды,
Ләміннен жеті жүз ер және барды.
Арабтан бірнеше мың адам болып,
Абыраһаның әскерінің жолын алды.
Ұрысты екі лашкер (әскер) қарсы тұрып,
Майданға баһадүрлар тегіс шығып.
Ақыры арабтарға (ғарабларға) шакіт беріп,
Ұстады екі адамын пенде қылып.
Хасымның сарқардасы Нәуфіл еді,
Атыраптың баршасына хабар берді.
Арабтан бір ташпа (тайпа) лашкер болып,
Алдына Абыраһаның қарсы келді.
Бүл соғыс қатты болды хадден өтіп,
Арабтарды Абыраһа жеңді күші жетіп.
Ол келген адамдардың көбін қырды,
Ұстады Нәуфілді һәм әсер етіп.
Тайпаның маңзылына барды және,
Халқының қарсы шығып бәрі һама.
Хисапсыз көп дүниені тарту қылды,
Бергенін қабыл қылып тимеді аңа (оны).
Онан (Анден) соң ол жайлардан көшіп кетті,
"Махымыс, "- деп, ат қойылған жайға жетті.
Хапистан Асуат атты біреу барып,
Меккенің қой, түйесін талант етті.
Меккенің сол кездегі сарғардасы,
Мұтылаб Абиғашым еді басшысы,
Абыраһаның әскерінің көптігінен
Жоқ еді ұрысарға еш шамасы.
Көп еді Мұғылабтың дүние малы,
Екі жүз даладағы түйелері.
Меккеден шауып алған малдарменен
Хабыстар кетіп еді алып (әні) оны.
Абыраһаның әскерінде бір адамзат,
Аттарын (атларын) деп айтады оның
"Қанат". Елшіге бармақтыққа тағас етіп: -
Айтқыл, - деп, үшбу сөзді айлады хат.
Деп айтты:
- Естіңіз, ай, арабтар,
Бұл жерге келмегімде мәдіғам бар.
Сіздерді өлтіргелі келгемін жоқ,
Қағыбаның үйін бұзып, істесем хар.
Егер де (ауарда) айтқанымнан мойын бұрсаң,
Даярмын ұрыспақка қарсы тұрсаң.
Біреуің біздің әскерге еріп жүргіл,
Бұл айтқан пәрменімді қабыл қылсаң!
Құрайышқа елшілікке Қанат келді,
Меккенің есігінен ішке кірді.
Алдына Мұтылабтың қарсы тұрып,
Патшасының айтқан сөзінен хабар берді.
Құрайыштың адамдары мұны естіп,
Өздері ақылдасты кеңес етіп: -
Бұл күні Абыраһамен соғысқанмен,
Біз оны жеңе алмаймыз қуат жетіп.
Ибраһим Байтолланы қылған пана,
Сақтайтын иесі дүр оның Құда (құдай)!
Біздердің қолымыздан не келеді,
Бұздырса өзінің жаратқан мақұлығына!
Бәрін де мәслихат мақұл көрді,
Қанатының Ғабдімұтылаб қасына ерді.
Мұтылабтың келгендігінен хабар беріп,
Патшаның рұқсатымен үйге кірді.
Суретін Мұтылабтың патша көріп,
Көрісті тағынан тұрып өзі келіп.
Қасынан орын беріп отырғызды,
Артықша бір махаббат көңіліне еніп.
Патшаның Мұтылабқа көңілі кетті,
Суреті, қияпаты ақылын ертті.
"Қағыбаны бұзба!"- деп, сұрар болса,
Атиһам берейін деп, қиял етті.
Сұрады сауал етіп Мұтылабтан:
- Мағлұм ет: не жұмысқа келе дүр сен(сан).
Көңіліңде қайсы түрлі жұмысың болса,
Баршасы атиһам етіп бере дүр мен (ман)!
Мұтылаб патшаға айтты қылып азһар(ызғар),
- Екі жүз түйелерім келіп дүрлар.
Әмір етіп өз түйемді қайтып берсең,
Келмекте осы түрлі Мәди Ғамбар.
Абыраһа Мұтылабтан мұны есітті,
Ауаз (әуез) ғып, ашуланып, қаһар етті.
Деп айтты:
- Әуелі сен келгеніңде,
Көңіліме бұрымыңнан шаттық жетті.
Сөзіңнен үмітсіздік көрдім сенің,
Мәди ғам келмегімде: "Түйем!"- дедің.
Өзіңе үшбу жұмыс алашақ па еді,
Меккелік Құрайыштың кетасы едің.
Үстіңе әскер тартып келіп тұрсам,
Меккені бұзбақлыққа талап қылсам.
Қағыбаны сұрағалы келген дүр деп, "
Келдің, - деп, - не жұмысқа?"- сауал сұрасам.
Ғарыз етіп тіленбестен менен мұны,
Түйеңді талап қылдың үшбу күні.
Суретің жақсы болып көрінсе де,
Сөзіңнің үмітсіздік болды түрі.
Сен айтқан түйелердің бәрін табам,
Қыламын пақырларға бір күн тағам.
Бұл туралы һүмматсызлық сөз айтпайды,
Патшаның құзырына келген адам.
Мұтылаб патшаға айтты: -
Ай, Шаһариар,
Өзімнің мүлкім еді бұл түйелер.
Қағыбаға еш адамның иелігі жоқ,
Өзінің хақиқатта иесі бар.
Өз үйін арада етсе, сақтар өзі,
Лаж жоқ сізден келсе, бұзбақ кезі.
Қағыбаның бұзылмағы турасында
Айтпаққа қажет емес маған сөзі.
Абыраһа Мұтылабқа айтты және:
- Айтасың: "Иесі бар", - деп, - басқа аңа(оның).
Қағыбаны үшбу күні харап қылсам,
Иесі ғылаж қылар нешік маңа(маған)?!
Мұтылаб патшаға айтты:
- Сіз білерсіз,
Пәлен деп, сөз айтпаймыз - ол үйге біз!
Абыраһа(анден) сонан кейін пәрмен етіп,
Өзіне түйелерін берділар тез.
Мұтылаб Қағыбаға қайтып келді,
Қауымына көргендерін (көргенлерін) айтып келді.
Меккеден халықтың бәрі көшіп шығып,
Малымен манхикүм тапиқаға барып кірді.
Мұтылаб Қағыбада жалғыз қалып,
Жабысып қалқасынан қайтты налып.
Алланың дартаһына мінажат қып,
Ай тұрды үшбу сөзді аузына алып.
Деп айтты:
- Жә, Құдай-ау, ахидана,
Әуелден махсұсы еді бұл үй сана.
Өз үйін сақтамаққа әлі келмес,
Жаратқан мақұлығыңның бәрі һама.
Абыраһа көп әскер мен алып пілді,
Қағыбаны бұзбақлыққа талап қылды.
Жабуздар жабылмаса, аман сақта,
Өз мүлкің баршаға ләм, бәрі күллі!
- Ұрысарға қуат жоқ, - деп, - бізде әр кез,
Көп айтты дартаһына мінажат сөз.
Меккені адамлардан қылып халас,
Қауымына Мұтылаб һәм бардылар тез.
Құрайышлар (тәубесіне) тау басында қарар алды,
Таң атып, жердің жүзі раушанланды.
Абыраһа әскеріне сап түзетіп,
Алдына басшы қылып, пілді салды.
Ілгеріде айтып едім Махмут пілін,
Жүргізді баршасынан әуел бұрын.
Құрайышлар мінажат қып тұрар еді,
Хабыстың әскерінің көріп түрін.
Пілден соң әскерінің бәрі жүрді,
Нағыра тартып, қаһарланып дабыл ұрды.
Махмұт піл бір Құданың құдіретімен
Бір жерге барғанында тіке тұрды.
Әскердің қайран болып бәрі тамам,
Алдына неше түрлі қойды тағам.
Қорқытып, жә болмаса жалынса да,
Ілгері қоймас еді жалғыз қадам.
Әр түрлі қылса-дағы жүрмеді әр кез,
Кейін қарай басын бұрса, жүреді тез.
Ілгері жүргізуге хайла таппай,
Өздері тұрар еді сөйлесіп сөз.
Дарияның тарапынан көп кұс келді,
Тұмсығы - жасыл, мойыны қара дер-ді.
Арабта ол секілді құс болмаған,
Аяғы шегірткенің формында еді.
Аузында әрқайсысының бар-ды бір тас,
Екі тас аяғында ерділер бас.
Ол тастар(таслар) маржамқадан үлкен еді.
- Көрмекке, - деп айтады, - ноқатқа ұқсас.
Жазылған әрбір істе бар-ды бір хат,
Өлетін адам ісімен айлаған жат.
Айналып Байтолланы тауап етіп,
Кәпірге қарсы тұрды ол мақұлықат.
Ұмтылды әрбіріне хамыла етіп,
Ол тастар қайсы біріне тисе жетіп.
Дулыға, қалқан, сауыт, - баршасынан,
Аты мен өзінен һәм кетер өтіп.
Лахсызада ол әскердің бәрін қырды,
Жалғыз-ақ Махмұт піл өлмей тұрды.
Абыраһа әскерінің халін көріп,
Хабысқа жалғыз өзі қашып жүрді.
Жолүзра бір кеселге ұшырады кез,
Алдына нажашының бардылар тез.
Әскерінің апат тауып қырылғанын
Ызғар(аз қар) етіп отыр еді, сөйлесіп сөз.
Сол уақытта жоғарыдан бір қос жетті,
Бір тасты Абыраһаға хамила етті.
Баршасынан ағызасының түгел өтіп,
Ол малғұн жаны шығып өліп кетті.
Арабтар бүл істердің көрді бәрін,
Ойлады: хақиқатын білмек куәның.
Әуелі Мұтылабтың өзі барды,
Білмекке бұл істердің бір хабарын.
Мұтылаб бірһам болды мұны көріп,
Шақырды құрайышларға әуез беріп.
Баршасын дүниесінің жинап алды,
Меккелік арабтардың бәрі келіп.
Аз уақытта насыралардың өліктері
Ыстықтан сасып кетті оның бәрі.
Меккенің адамдары тамкүн болды,
Лаж жоқ, тазартпасқа болмады, әні!
Мұтылаб дұға қылды Хаққа және: -
Біздерден кетсінлер-деп - үшбу пәле.
Сол заман жаңбыр жауып, бір сел келіп,
Өліктің алып кетті бәрін һарма.
Сол жылы Расул-құда дүниеге енді,
Әуелгі мом жазасы үшбу ер-ді.
Бұл пілдің уақиғасын аят бірлан
Бір Құда Хабысына хабар берді.
Мен-дағы зікірайладым мұның бәрін,
Білсін деп хикаясын әркім оның.
Расулдің жасы шарпы қырыққа келіп,
Айтайын пайғамбарлық келгенлерін.
Алладан жәрдем тілеп, һәм Ғинаят,
Үшінші ракін сидан айладым хат.
Шаһитке оқиғасын айтпағыммен
Расулдің рухы бәкір болған мүшат.

---