Көз жіберсем өткенге

Толғау

Құлағым елеңдейді ән дегенде,
Кежегем кейіп тартар мал дегенде.
Қалмайды қойға барсам ала мысық,
Ақ күшік арт жағымда дәндегендей.
Маған жолдас ақ күшік, ала мысық,
Ақ лақ үшеуі жүр бірге ілесіп,
Ақтиін, қоян қуса қоймаушы еді,
Мысығым мәулеп тұрар көзін қысып.
Үш достың біреуі еді ақ лағым,
Жарысып, озып алған нақ лағым.
Қолымнан жем-шөп беріп, сүт ішкізіп,
Мойынын созар, қайшылап қос құлағын.
Ақ лақ ұрғашы еді, өсе берді,
Тұқымы әппақ болып түсе берді.
Тас - тасқа ақ қайыңдай ешкі қаптап,
Шайылса еріп ақ ит те кете берді.
Ол кезде ел жайлауға көшер еді,
Таңертең уықбауын шешер еді.
Мініп ап жайдақ атқа қой айдаушы ек,
Көш озып қонар жерге кетер еді.
Ақтерек, Ырғайтыдай сай бар еді,
Тыртысқақ талай-талай бай бар еді.
Өзені күрлеген су қой ағатын
Таулары қатпар жартас, аңғар еді.
Көшкен ел сол өлкені өрлей қонып,
Шулатып төрт түлік мал айдар еді.
Үстіне шыға келсең мидай дала,
Сол сазды Ысты, Дулат жайлар еді.
Таулардың саясында құстар ұшып,
Бүркіттер көкті айналып, бұлтты құшып,
Сайраған бұлбұлдардың әндеріне
Құмар боп отырушы ем көңілім түсіп.
Жайлауда күнде қызың той болады,
Баққаны жарлы байғұс қой болады.
Баруға баста билік болмаған соң,
Шерленген жүрегінде ой болады.
Той. болса ел қатарлы бара алмаймын,
Ат таппай, киім таппай алаңдаймын.
Қиялмен ыза болып әп шырқаймын,
Еш лаж бұл дертіме таба алмаймын.
Қиялмен тас түбінде қалсам жатып,
Даусымнан шошып тұрам ән сап жатып.
Кеткенін қойдың қайда мен білмеймін,
Жете алмай ой түбіне шаршап жатып.
Мені іздеп әкем байғұс жүгіреді,
Тізесі, белі ауырып бүгіледі.
Ауылға тауып алып ертіп келіп,
Құртады - ау! Мал байғұс деп түңіледі.
Әкелді үшкіртуге молда тауып,
Қиялмен мен жатырмын есім ауып.
Молда менен тәуіпті жек көремін,
Айтпайды көңіліңді тура тауып.
Қалмаймын ақын келсе Сарыбастай,
Тыңдаймын таң атқанша кірпік қақпай.
Құлағым естігенді ұмытпаймын,
Қалдырмай жаттап алам жаза баспай...
Жақсылық көзге елестеп жақындады,
Қашанда жұрт сыйлайды ақындарды.
Тұр едім қой сауғызып кешкі уақта,
Қылышы жасауылдың жарқылдады.
Қарасам тым - тырақай елдің бәрі,
Аттарын алып қашқан жас пен кәрі.
Быт-шыт боп жасауылдан қорқатындай,
Сондай-ақ қатты ма еді оның зәрі?
Тұп-тура біздің үйге келді .шауып,
Әкеме сәлемдесті үйден тауып.
Көкшолақ үй артында тұсаулы тұр,
Қылмаймыз мінеді деп одан қауып.
— Әзірбай, сенің балаң
қайда?- деді,
— Тез шақыр, бұл ауылда бар ма?! — деді.
— Баламды не қыласың?— деп, қалтырап,
Жалтақтап жасауылға қарай берді.
— Еркебай қырсығыңды кесер,— деді,
Әзеке, тұсауыңды шешер,— деді.
Қырғыздың ас - тойына алып барып,
Баланың көңлі тасып өсер,— деді.
Бұл сөзді естігенде атан енді,
Жақсы сөз жерде тыныш жата ма енді,-
— О, құдай, бешенеңді ашсын балам, —
Деді де жылап тұрып бата берді.
Мінгестім тәуекел деп ЬІбырайға,
Жігітке не табылар жатса жайға.
Баяғы киіз етік, қоңыр тонмен,
Түсе қап сәлем бердім Еркебайға.
Еркебай: — Жақсы келдің, інім,— деді,
— Күшті еді даусың менен үнің,— деді.
Қасында моншасына жуындырып,
Үстіме неше түрлі киім берді.
Ыбырай моншасына алып барды,
Киімді қоржынына салып барды.
Түтіні бұрқылдаған кішкентай үй,
Көргенде қараймын деп мойным талды.
Көрмен ем ол уақытта там дегенді,
Орыстан сатып жеуші ек нан дегенді.
Ыбырай байлады атты қарағайға,
Сонда көрдім тұңғыш май шам дегенді.
Ыбырай:— Ал, інішек, шешін,— деді, —
Кешігіп отырамыз несін, деді.
Ішіне ыстық монша кірген шақта,
Тұншығып жия алмадым есімді енді.
Ыбырай шомылдырды мені қыштап,
Жалынам өлтірер деп түтінге ыстап.
Тыр жалаңаш қашпақ боп ұмтылғанда.
Шап етіп білегімнен алды ұстап.
Кірімнің үстімдегі бәрі кетті,
Аяққа тікен кірген жарық көп-ті.
Киімін алып келген киіндіріп,
Қайтадан ауыл жаққа алып кетті.
Еркебай жетімдіктің дәмін татқан,
Малай бон жастайынан азап тартқан.
Оқуға бір болыс ел ұстап беріп,
Тілмаш боп, орысша оқып өнер тапқан.
Баяғы тойға келіп көреді екен,
Әкем мен мені жақсы біледі екен.
«Сол бала жақсы ақын болады»,— деп,
Сыртымнан мені мақтап жүреді екен.
Астыма құлақасқа атын берді,
Қасына тағы үш - төрт ақын ерді.
Жүйрік ат, сері жігіт бәрін жинап,
Әсіреп, Шаңбай деген батыр ерді.
Ат баққыш, жүйрік атты, саяпкерді —
Үш жүздей жолдас қылды талапкерді.
Еркебай, Мекетастан Мамай, Тәкен,
Баяғы мені ұрғызған бәрі келді.
Баршасы «Кененжан» деп қошеметтеп,
«Тойдағы көкшолақты осы ма?» деп,
«Япырмай, алдымыздан қарсы шығып,
Қой жоқтап, бізді өлеңге қосып ед», деп.
Осылар жүріп кетті бастап енді,
Сәулетті үш жүз адам асқан енді.
Жүйрік ат, ақын, әнші, палуандармен
Аттанып жүріп кетті асқа енді.
Қордайдан түсте аттандық Сұлутөрге,
Атымыз жер баспайды шаршы өрге.
Гуілдеп бозбалалар келе жатыр,
Топ-топ боп қалың халық әрбір жерде.
Тоқпаққа Шудан өтіп жүріп бардық,
Жел соғып, сулар атқып бастан қарғып.
Ташкеннен бергі халық атпен жүріп,
Келеді жерге сыймай көкті шаң қып.
Тоқпаққа адам сыймай қаласына,
Арғы тау, бергі таудың даласына,
Келемін көп ішінде мен де бірге,
Қуанып қазаң, қырғыз арасында.
Қонаққа бес мың ақ үй тіккен екен,
Қырғыздан басқаларды күткен екен.
Шу өзен жағасынан өрлей тігіп,
Басына Кішікебін жеткен екен.
Қырғыздың манабы екен Шәбден батыр,
Патшаға алты барған әбден батыр.
Қырғыз бен қазақтарға сауын айтып,
Ат жетер жердегі ел келе жатыр.
Желпілдеп жеті оязда әр түрлі ту,
Билеген бұл жиынды би-болыс, қу.
Жиналған қырық мың адам осы асқа,
Қан-жын боп аға алмады өзеннен су.
Мұнша елді бес күн қонақ қылды қырғыз,
Бұл астың мақтанышын білді қырғыз.
Жүз мың сом, неше мың мал құрбан қылып,
Халыққа күшін салған күллі қырғыз.
Бауыздап жылқы, қойды қан ағызып,
Қонақтар езуінен май ағызын.
Көрмеген мұндай жиын есім шығып,
Мен жүрмін қайран қалып алағызып.
Қазақтан келген екен қырық ақын,
Сар табан жорғасында — бұрынғы ақын.
Өлеңмен жұрттың бәрін таңырқатып,
Бәрі де мендей емес, жырынды ақын.
Қалмырза деген қырғыз айғай салып,
Қолына қағаз бенен қалам алып.
Қазақтар, ақыныңды хаттап бер деп,
Кетіпті Еркебайдан сұрап алып.
Еркебай береді екен мені хаттан,
Қырғыздың ақынына мақтап - мақтап.
«Жас бала, жаңа талап, аты Кенен»,
Мен жоқта қайтарыпты оны баптап.
Таусылмас айта берсем бәрін теріп,
Мен жүрмін тамашалап қызық көріп,
Көп бала үйде тұрмай ойнап кетсек,
Еркебай шақырады шапшаң кел деп.
Осы тойда «Пайыз» атты әнмен айтқан
өлеңім
«Мен өзім Дулат деген елден келдім,
Көлқопа, Қордай деген жерден келдім.
Жас бала, жаңа талап мен бір қойшы,
Туғалы мұндай жиын көрмеп едім.
Мен езім інісі едім Сарыбастың,
Он жаста ел тойына араластым.
Өлерде мені Сарыбас шақырып ап,
Тапсырды аманат деп домбырасын.
Мен өзім жол көрмеген ақын едім,
Атақты Сарыбастың жақыны едім.
Өнерім ор қияға алып ұшты,
Астында алты уықтың жатыр едім».
Риза боп қалың халың шуылдап тұр,
Жүрегім, денем қызып зуылдап тұр.
Болды деп даяршылар тоқтатпаса,
Айтсам деп тағы етім дуылдап тұр.
Қасына Жамбыл ақын барып тұрдым,
Көрісіп, қолын ұстап, танып тұрдым,
Ол кісі де өлеңді төгіп жатыр,
Таңқалып құлағымды салып тұрдым.
Мен алдым осы топта кемер белдік,
Үйінен той қылғанның теберік деп.
Атанып осы жолда ақын деген,
Жайылып талай жұртқа, үйге келдік.
Әкеме сүйіншілеп әркім келген,
Хабарды ұзын құлақ естіп елден.
Балаң озып бір бәйге алыпты деп,
Қуантып шал әкемді сүйрей берген.
Қуанып менің әкем малын сойған,
Қайғының неше жылғы бәрін жойған.
Алдымнан жүгірісіп келді ағайын,
Ер-әйел, атты, жаяу Бүргенді алдан.
Шапқылап әкем келді көкшолақпен,
Құшақтап бетім сүйіп шүкір еткен.
Қуанып ағайындар шуылдасып,
Бәрі де жолдан тосып құрмет еткен.
Халыққа атым шықты Кенен деген,
Осындай талап етіп өлеңменен,
Халқына Жетісудың тарап кетті,
Асына сол қырғыздың келген елден...
Қолымызда жөп-жөнді мал қалмады,
Көрініп желке сіңір жал қалмады.
Жан сақтау енді бізге қиын болды,
Қарыздан құтылуға хал болмады.
Сол кезде он тоғызға келді жасым,
Туғаннан талай қорлық көрді басым.
Әйел мен шал әкемді асырауға,
Тәуекел, не көрсе де көнді басым.
Жас күнде не қылса да жарасады,
Ақылдан көп ойлаған адасады.
Қыдырып жаяу-жалпы жүре бердім,
Кім маған қаран жатсам қарасады.
Төрт қанат отау тіктік, жерден төсек,
Кереге бас-аяғы кірпіш - кесек.
Қасында жас әйелдің жата берсең,
Күңкілден ағайындар қылады өсек.
Әйел бітіп, көбейді қазан-аяқ,
Атамыз атаныпты «жалаңаяқ».
Қолымнан домбырамды тастамаймын,
Көкшолақ пен құт болған құтты таяқ.
Айтамын оразада жарапазан,
Асылмаса қурайды қара қазан.
Шырт ұйқыда жатқанда ел аралап,
Тұсына кеп саламын азан-қазан.
Біреу теңге береді, біреу тиын,
Біреу мата береді, біреу киім.
Талқан - тары береді, тастамаймын,
Жинай бердім, жоқшылық қандай қиып!
Кейбіреулер береді қозы-лақ,
«Айтшы - айтшылап» кәрі-жас салар құлақ.
Арт жағымнан қалмайды жастар шулап,
Шал әкемнің ішкені болды бұлақ.
Жетер жерден қалмады ешбір түтіп,
Біреу майын береді, біреу құртын.
Тапқаныма әйелім не болар,
Ес жиналды, тамақ тоқ, киім бүтін.
Он бес жастан осы өлең болды кәсіп,
Жылдан-жылға кездесті түрлі нәсіп.
Қазақ пенен қырғызға атым шықты,
Жақсылыққа.жақындап қадам басып.
Жақсылық көзге елестен жақындады,
Халық сүйіп сыйлады ақындарды.
Ас пен той, құда түспек, болса жиын
«Кенен, кел» деп барлығы шақырады.
Халқына Жетісудың Кенен болдым,
«Ә» десем аузым ән мен өлең болдым.
Үй тігіп, ел қатарлы қазан асып,
Қуанып қонақ келсе берен болдым.
Әкем .мен шешем себеп ақындыққа,
Халқыммен кішіпейіл жақындыққа.
Ішіп-жеп тапқанымды ортаға сап,
Бай болып, үйренбедім батылдыққа.
Әкем де немересін сүйіп кетті,
Арманым енді жоқ деп шүкір етті.
«Ел танып, адам болып ержеттің» —деп,
Пәниден бақы жайға жүріп кетті.
Жасаған кезім сонда жиырма бес,
Айтқаным ән мен елең ертелі-кеш.
Қонақтар күндіз-түні үзілмейді,
Үй едім бір кездерде адам келмес.
Талай іс адамзаттан кешеді екен,
Көрген сайын әр істі өседі екен.
«Нұр жауар таланты ерге» деген мақал,
Бәрін де тұрмыс билеп шешеді екен.
Келгенде Алатауға Балуан Шолақ,
Аралап біздің елге болған қонақ.
Үлгісін ән салудың содан алдым,
Ән салуға мен бұрып едім олақ.
Қасына ертіп алған Шолақ Балуан,
Үйрендім он екі әнін алуан-алуан.
Әндерін қырғыз, қазақ менен естіп,
Әнші деп атақ бітті одан да армап.
Жетісу қазақ-қырғыз көп халығы
Шолақтың әнін менен естіп қалған.
Сонымен енер тауып, өрге шауып,
Халқыма ақын - әнші даңқым барған.

---