Фактчекинг пен медиасауаттылықтың қоғамдағы рөлі: Қазақстан тәжірибесі

 

Қазіргі ақпараттық қоғамда жалған жаңалықтар, манипуляция және пропаганда қарқынды таралуда. Әлеуметтік желілердің дамуы ақпаратты жылдам жеткізгенімен, оның сапасын бақылауды қиындатады. Осындай жағдайда фактчекинг пен медиасауаттылық қоғамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басты құралдарына айналды. Қазақстанда да бұл бағыттар қарқынды дамып, азаматтардың ақпаратты дұрыс қабылдау мәдениетін қалыптастыруға үлес қосуда.

 

Фактчекингтің мәні және Қазақстандағы дамуы

Фактчекинг – ақпараттың рас-өтірігін тексеретін әдіс. Ол журналистерге, сарапшыларға және жалпы оқырманға ақпаратты дәл және сенімді етіп жеткізуге көмектеседі.

 

Қазақстандағы фактчекинг платформалары

Қазақстанда соңғы жылдары бірнеше кәсіби фактчекинг ұйымдары қалыптасты:

• Factcheck.kz – елдегі алғашқы ірі фактчекинг ресурсы. Сайт саясаткерлер, блогерлер мен медиа жариялаған деректерді тексереді.
• StopFake.kz – жалған ақпаратты анықтап, ресми түсіндірмелер береді.
• Fakes.kz, Kazaknews Factcheck бөлімі – медиадағы манипуляцияларды анықтайды.

Мысалы, 2020–2023 жылдары COVID-19 туралы жалған ақпараттар көп тарады. Factcheck.kz “5G радиация таратпайды”, “вакцина құрамында чип жоқ” деген жалған жаңалықтарды ғылыми деректерге сүйеніп жоққа шығарды. Бұл қоғамдағы дүрбелеңді азайтуға ықпал етті.

 

Медиасауаттылық және оның қоғамға әсері

Медиасауаттылық – ақпаратты талдау, бағалау, сұрыптау және дұрыс қолдану қабілеті. Бүгінгі таңда әр азаматқа қажет дағды.

Қазақстандағы медиасауаттылық бастамалары

• ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі медиасауат бойынша тренингтер өткізеді.
• Мектептер мен университеттерде «Медиасауаттылық негіздері» курстары енгізілуде.
• Internews Kazakhstan жастарға арналған MediaCamp бағдарламасын іске асыруда.

 

Мысалы, 2022 жылы Internews ұйымдастырған тренингтерге 3000-нан астам студент қатысып, жалған ақпаратты тану әдістерін үйренді. Зерттеу нәтижесі бойынша қатысушылардың 70%-ы жаңалықты талдауда бұрынына қарағанда сындарлы болуы артқан.

 

Фактчекинг пен медиасауаттың қоғамға ықпалы

1) Ақпараттық қауіпсіздікті нығайтады

Жалған жаңалықтар азайып, халық сенімді ақпарат көздерін қолдануға бейімделеді.

2) Саяси мәдениетті жақсартады

Сайлау кезінде фейк ақпараттардың әсері төмендейді, азаматтар саналы таңдау жасайды.

3) Әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етеді

Манипулятивті ақпараттан болатын дүрбелеңнің алдын алады.

4) Журналистиканың сапасын арттырады

Медиа ұйымдары фактілерді сөзсіз тексеруге тырысады.

Қазақстандағы негізгі мәселелер мен шешімдер

Мәселелер:

• Фактчекингке сұраныстың төмен болуы.
• Халықтың медиасауат деңгейінің әркелкілігі.
• Әлеуметтік желілерде фейктердің өте жылдам таралуы.

Шешімдер:

• Мектеп және ЖОО бағдарламаларына медиасауаттылықты кеңінен енгізу.
• Мемлекеттік органдардың ашықтығын арттыру.
• Жастар арасында ақпараттық культура кампанияларын күшейту.

 

Фактчекинг пен медиасауаттылық – қазіргі қоғамның ақпараттық иммунитеті. Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, жалған ақпаратпен күрес тек кәсіби журналистердің ғана емес, әрбір азаматтың міндетіне айналуы тиіс. Дұрыс ақпаратқа сүйенген қоғам ғана тұрақты, қауіпсіз және дамыған бола алады.

---