Орта мектепте математиканы оқытудың педагогикалық және психологиялық негіздемесі

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің
оқытушысы, педагогика ғылымдарының магистраны
Әбдіғапбарова Ақмарал Бекболатқызы

Жалпы білім беретін мектептің білім мазмұнын жаңартуда жеке тұлғаны шығармашылықпен іс-әрекет ете білуге үйрету мақсаты басшылыққа алынуда. Ол үшін нақты әлеуметтік жағдайларда дамитын әрбір оқушының талғам-тілегін, оның табиғи биологиялық-генетикалық негіздерін, қабілетін, денсаулығы мен психологиялық ерекшеліктерін барынша ескерту қажеттілігі Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептер тұжырымдамасында атап көрсетілген. Жасөспірімдердің жан-жақты дамуына жағдай жасау үшін білім беру үрдісін жаңашыл идеялар жүйесіне айналдыру қажеттігі  туындап отыр. Мұның  өзі жалпыдан  жекеге, яғни жеке тұлғаны дамытудың әдіс-тәсілдерін жаңалауды, білім беруде бағыттап оқытуды іс жүзінде асыруды ұсынады. Белгілі бір бағытта, атап айтқанда тереңдете және кіріктіре оқытуды жүзеге асыруда оқушы бойындағы қандай ерекшеліктерді ескеру керек деген орынды сұрақ туындайды. Оқушының жеке бас ерекшеліктерінің психологиялық аспектілері В.А. Крутецкий [51], Н.А. Менчинская, Б.М.Теплов  сынды көрнекті психологтардың еңбектерінде кеңінен қарастырылған. Олардың тұжырымдамаларын ескере отырып, жалпы бір жас шамасындағы оқушылардың дербес-психологиялық ерекшеліктері деп олардың психикалық әрекеттерінде тұрақты түрде байқалатын ерекшеліктерін түсінеміз. Оқушының танымдық және практикалық іс-әрекеті барысында төмендегідей дербес-психологиялық ерекшеліктері әсер етеді:

— білім мен іскерліктерінің деңгейі (толықтығы, тереңдігі, әрекеттігі, жүйелілігі, беріктігі);

— оқуға қабілеті ( белгілі бір оқу әрекетімен ұзақ уақыт айналысу мүмкіндігі);

— белсенділігі мен танымдық ізденімпаздық деңгейі;

— меңгеру жылдамдығы( жылдам, орташа, баяу);

— оқуға деген қарым – қатынасы;

— танымдық қызығушылығының сипаты ( аморфты, стереотипті, кең);

— ерік күшінің деңгейі (жоғары, орташа, төмен).

Осы және тағы да басқа көптеген ішкі және сыртқы факторлар оқыту үрдісіне белгілі дәрежеде өз әсерін тигізеді. Бірақ жалпы мектепте оқыту үрдісін сыныптық-сабақ  түрінде ұйымдастыру жағдайында әрбір жеке тұлғаның аталған жеке бас ерекшеліктерінің барлығын ескерудің мүмкіндігі жоқ. Сондықтан тереңдете және кіріктіре бағдар бағытында оқытуды жүзеге асыруда оқыту міндеттеріне қарай аталған ерекшеліктердің ішінен, біріншіден, оқыту үрдісінде анықталған және оқу нәтижесіне әсер ететін қасиеттерді, екіншіден, бірдей жастағы оқушылардың арасында көрсеткіш айырмашылықтары едәуір үлкен болатын қасиеттерді таңдап алу керектігін даралап оқытуды жүзеге асыруды кешенді түрде зерттеген И.Унт[80] айтқан. И.Унттың пікірінше, төмендегі аталған қасиеттерді ескеру қажет:

— оқуға қабілеті немесе арнаулы қабілет;

— өз бетінше жұмыс істеу дағдысы;

— алынған білім көлемі;

— танымдық қызығушылығы

Бұл жердегі алынған білім көлемі деп қандай бір сала, пән бойынша алынған бағдарламалық немесе бағдарламадан тыс білімдер жүйесі түсіндіріледі.

Оқыту үрдісін оңтайландырудың бірден-бір жолы саралап оқыту деп есептеген Ю.К. Бабанскийдің [15-16]айтуымен келісе отырып біз де сынып оқушыларын бірнеше топқа бөлуді ұсынамыз. Оқушылардың оқып-үйрену мүмкіндіктерін анықтаудың және оларды топтарға бөлудің келесі өлшемдерін ұсынуға болады:

— психикалық процестер мен ойлау әрекеті қасиеттерінің даму деңгейі, өзіндік ойлау әрекеті;

— оқу еңбегіндегі іскерлік пен дағдысының қалыптасқандығы, әсіресе оқу әрекетін тиімді жоспарлай алу іскерлігі, оқу әрекетіне бақылау жасай алуы және қажетті қарқынмен жұмыс істей алуы;

— оқуға деген қарым-қатынасы, қызығушылығы мен бейімділігі;

— оқу пәнінің қажеттілігін түсінуі;

— жұмысқа қабілеттігі;

— өтілген материалдар бойынша білім деңгейі.

Белгілі психолог Н.А. Менчинскаяның пікірі бойынша, алғашқы кезекте ескерілетін жеке бас ерекшелігіне оқушының ақыл-ой даму деңгейі жатады.

Оның берген анықтамасы бойынша, ақыл-ой дамуы дегеніміз – жас өзгеруімен және адам тәжірибесінің толығуына байланысты ақыл-ой әрекетінің сандық және сапалық жағынан өзгеру жиынтығы. Ақыл-ой дамуы деңгейіне әсер ететін компоненттердің бірі ретінде психологтар оқуға қабілет ұғымын айтады. Жалпы психологияда қабілет дегеніміз - мақсатқа бағытталған тәлім-тәрбие жұмысына байланысты адамның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімділігі және оны нәтижелі етіп атқаруы.

Қабілеттің 3 түрлі тобын аиай аламыз:

1) интеллектуалдық іс-әрекет барысының жеңілдігі мен өнімділігін қамтамасыз ететін жалпы қабілет;

2) арнайы қабілет ( мысалы, математикалық қабілет, музыкаға қабілет және т.б.);

3) тәжірибелік қабілеттер ( конструктивті–техникалық, ұйымдастырушылық немесе педагогикалық қабілеттер).

Шығармашылық есептер бірнеше ұғымдардың жүйесі, бұл жүйе бірнеше ақпараттық бірліктердің логикалық байланысын біріктіреді.

Шығармашылық есептерді шығарудың барысында оқушы:

1. Сараланбаған біртұтас білім меңгеруі;

2. Осы біртұтас біліммен жеке элементтерді білуі және олардың байланысын түсіне білуі;

3. Осы элементтерді және олардың байланысын меңгере отырып жетілген және дәл біртұтас образды алуы керек.

Бұл әрине схема түріндегі көрсету. Ал оқушының ойлау үдерісінде мынандай принциптер іске асып жатады:

1. Өзара байланыс принципі;

2. Өзара кері амалдар мен операцияларды бір мезгілде ойша жүргізу;

3. Қарама-қарсы ұғымдарды салыстыру;

4. Ұқсас аналогиялық ұғымдарды қатар қою;

5. Жұмыстың кезеңдерін қатар қоюы.

Шығармашылық есептер көп компонентті, олар бір-бірімен логикалық байланыста, психологиялық бірлікте болуы керек.

Жалпы оқушының жұмысы бірнеше біріккен бөліктерден тұрады. Оқушы шығармашылықпен жұмыс істеуге дағды алуы керек.

•    Біріншіден, күнделікті дайын есептер шығару.
•    Екіншіден, соған кері есепті құру, оны шығару.
•    Үшіншіден, ұқсас есеп құрастыру және оны шығару.
•    Төртіншіден, берілген есептердің кейбір элементтерін пайдаланып есептер құрастыру.
•    Бесіншіден, берілген есептің параметрлері бойынша қорытынды есеп құрастыру және оны шығару.

Әрине, шығармашылық есептердің және оларды шығарудың оқушыны дамытудағы ролі зор, бірақ оқушының жас ерекшелігін, білім деңгейін есте сақтау керек. 5-8 сыныптарда бірден жалықтырып алуымыз мүмкін. 5-сыныптан бастап оқулықтарда  үйде орындалатын жаттығулар деңгеймен берілген. Сол жаттығуларды жүйелі сабақтастықпен орындауды ұйымдастырудың өзін шығармашылық жұмысқа айналдыруға болады. Шығармашылық есептерді үнемі сабақ үстінде шығаруға біріншіден, уақыт тапшы, екіншіден, сыныптағы оқушылардың білім деңгейінің әркелкілігі және қабылдау, ойлау қабілеттерінің әр түрлілігі мүмкіндік бермейді.   

Ақындық, спорт, музыка, сурет салуға баланың туа біткен табиғи дарындылығы себеп болады, сол дарындылықпен де ол адамның атағы шығуы мүмкін. Ал жеке ғылымға баланың қызығушылығын бірден анықтау қиын сұрақ. Оны анықтаған немесе байқалған соң да үздіксіз еңбектену арқылы қалыптасуы мүмкін.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. «Қазақстан-2050» Стратегиялық бағдарламасы.    http://www.inform.kz/kaz/article/2518877
2. Назарбаев Н.Ә.  Инновациялар мен оқу – білімді жетілдіру арқылы экономикасына. // Егемен Қазақстан, 27 мамыр, 2006 ж. 1б.
3. ҚР Білім туралы заңы. «Егемен Қазақстан» 15 тамыз, 2007ж. №245-246.
4. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың    2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
5. Алгебра және анализ бастамалары: Орта мектептің 10-11 сыныптарына арналған оқулық./А.Н. Колмогоров және т.б.–Алматы, Рауан, 1992 – 352б.
6. Алгебра: /Ю.Н.Макарычев., В.М. Монахов и др. Под. ред. С.А. Телякового-6-е изд. перераб-М: Просвещение, 1986.-255с.
7. Александров Д.А. и Швайченко И.М.Методика решения задач пофизике в средней школе: Пособие для учителей.- Л.: Учпедгиз,1948. 240с.
8. Ахметов М. Математиканы оқытуда оқушылардың ғылыми-диалектикалық ойлауын қалыптастыру / Әдістемелік оқу құралы/ -Алматы: Респ. баспа каб. 1993.-214б.
9. Әбілқасымова А.Е., К.Д. Шойынбеков, М.И. Есенова, З.А. Жұмағұлова. – Алгебра және анализ бастамалары: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану – математика бағытындағы 10 – сыныбына арналған оқулық. – Алматы: Мектеп,2006.-184б.
10. Әбілқасымова А.Е., т.б. Алгебра және анализ бастамалары: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007.-208б.