Бұлыңғыр күндер

Қыс еді. Ноябрьдің аяғы кеп,
Арқаның сала берді бораны үдеп.
Жазудай сумен жуған кетті өшіп,
Жаздағы қырдың жолы сорабы көп.
«Анау ой, мынау қыр» деп қол нұсқаған
Қалмады ешбір белгі ойға ұстаған.
Теп-тегіс, көз жетер жер, бәрі жазық,
Өңір жоқ қойны, төсі қар құшпаған.
Әр жерден жетім қыстау сығалаған,
Мекендеп жатыр-ау деп бұған адам,
Айтпас ең, көз шалмаса көк түтінді
Желді күн қардың бетін қуалаған.
Көп жасап, осы арада мекендеген,
Шал ғана таяқ ұстап, еңкеңдеген,
Қабақтан алақанын алмай қарап:
«Ә, мынау пәлендей жер екен!» - деген.
Әйтпесе, қиын емес адаспағың,
Аяқты жұмбақ болып әр басқаның.
Белгісіз көктемісің, жердемісің
Даланың жамылғанда ақ аспанын.
Бүкіл ел қар астында, бар тіршілік,
Бір қара анда-санда қалқып шығып.
Қайтадан жоқ болғанда, қарады адам
Бұл сұмдық жетімдікке жан түршігіп,
ЬІбырай сол қараған дала үстінен,
Ішігін жаба түсті қар ұшқынмен.
Ол оқшау. Көз алмайды көкжиекте
Сәулесін қаша төккен алыс күннен.
Төменде жатыр Торғай бұғып жарға,
Аласа еңсесімен кіріп қарға,
Даладан жалғыз шана отын күткен
Әр үйі ұқсайды бір кіріптарға.
Әне тұр қалған мектеп шала бітпей,
Ол дағы қыс құрбаны - жазды күтпей,
Жатпауға шамасы жоқ қар астында,
Көңілді кеп жүдетіп аз үміттей.
Сұмдыққа сұмдық жамап күндер өтіп
Барады, келеді ел түнделетіп.
Қай сапар, қайда беттеп тартпақ бұл кеш?
Бармақшы оны бастап, кімдер ертіп?
Хазірет пе, дін бе қолын қанға малған?
Тірідей кеше айрылды бала анадан.
Өлді деп, өлмегенді көрге көміп,
Мал тапқан қисыны жоқ жаназадан.
Кетпейді құлағынан бала даусы:
«Атажан, анам тірі, аршып алшы! –
Шақырды «құлыным» дап, естідім мен,
Естіді бірге тұрып қырда малшы!»
Барды ол, көрді көзі бұл сұмдықты,
Қан дене, көбін қолмен жыртылыпты.
Тәуір-ақ айқасыпты өмір - өлім,
Сорлы жан тұншығыпты, тыншығыпты!
Батты отан, сондағы елдің күңіренгені,
Айтылмай жазалы қол, кім көмгені.
Батты оған, бұған қарап жаутаңдаған
Балаға не айтарын да білмегені.
Поп жатыр шіркеуінде ол құтырып,
Кей жанды ұрлап, зорлап шоқындырып.
Бұл дағы ұлы жанжал, сұмдық басы –
Басталды дей бер тағы жойқын бүлік!
Айқайлап жібергісі келді ме оның,
Күбірлеп, жалғыз сермеп қалды қолын.
Етекке түсе берді. Жайлап басып,
Өмірдің елестетіп қарлы жолын.
Жолшыбай көрді ол тоқтап бір адамды,
Үйінің терезесін су қараңғы
Тас қылып, басып кеткен жатты аршып,
Күрекпен жап таласып тау-тау қарды.
Қасына жақын келіп, сәлемдесіп,
«Мен сізге жіберейін жәрдемдесіп», −
Деді де, сұрап қолға алып күрек,
Құлшына кеспе қарды жөнелді есіп.
Мына адам қарады оған таңсық көріп,
«Қардан бір өшімді алдым, басып, теуіп!»
Деді де күлімсіреп, берді күрек,
Қос көзін әйнегінің аршып беріп.
Кетті ол әзге бөтен сөзге келмей,
Бұл қарап тұр көзіне сенбегендей,
Айтылмай қалды аузында алғысы да,
Сұрақ боп «япырау бұл пенде нендей?!»
Жөнелді ол азда болса тауып рақат,
«Қалсын, - деп ойлады ма тәуір атап?»
Дегендей жұмбақ оймен үй иесі,
Таң көрген тұрды көзбен шығарып сап.
Көңілінде Ыбырайдың өзге сезім,
Үйінің аршып жатқан сәуле - көзін,
Ол кетті үлкен ойдың жетегінде,
Әлгі бір бейнетқорға теңеп өзін.
* * *
− Жаңадан ақ патшадан заң келіпті!
− Қаңдай заң?
− Бағындырмақ әмме жұртты
Ортадан Әкім сайлап!
− Нендей Әкім?
− Әзірге ол арасын кім біліпті!
− Мен білем!
− Білсең айтшы!
− Әр ауылдан,
Немесе әр тайпаның тарабынан
Сайланбақ қазақ Әкім.
Айтып келді.
Қалаға барған кеше қара Құлжан.
«Болыс деп атайды екен онысын жұрт,
− Біреудің жуан білек қолы шығып,
Тоқпақтап өзін өзі отырсын деп
Істеген айласы ғой!
− Оның шындық!
Белгілі «болыс» деген атынан да,
Патшаға болысуға шақырғанда!
− Кім болмақ, қандай адам сайламағы?
Кісіге қоятұғын шарты бар ма?
− Шарты сол: елге кімнің бар ықпалы,
− Ой, тәйірі, жай сөзі ғой даурықпалы,
Сол десей әкімің де, әйдігің де,
Шашылса қандай байдың барлық малы!
− Депті ғой елдің оны өзі білсін!
− Қайдағы өзі білген! Сөзің құрсын!
− Қалайша білмейді өзі, сайлау болса?
Десе егер қалағанын жұрт ұсынсын?
− Әй, қайдам? Неткен тегін батпан құйрық
− Әйтеуір, анық, патша айтқан бұйрық!
Оязда күндіз-түні соның қамы,
Түрі бар ел жақсысын жатқан жиып.
Болмақшы он үш болыс Торғай елі!
− Деген ғой ел өкімсіз сорлап еді!
− Мұнысы бір есептен дұрыс шығар?
− Илаһим, оның жеңі болғай еді!
− Онысы енді қашан?
− Бүгін, ертең. Шықпақшы әкім елге.
− Зұлым екен,
Сапақ та, біраз күндей дуаншыл боп
Жүр еді, жоқ еді бір тыным еткен!..
Деген бір ел ішінде дабыр өсіп,
Бір сөзге бір сөз жалған алды қосып.
Топ құрып, топар сайлап, қара жинап,
Бұл күнді дәмелілер қалды тосып.
* * *
Ояздың үйі алдында толған халық,
Не жуан қазақ байлар қорбаң қағып,
Әр жерде бөлек-бөлек жиын ашып,
Қолтықтап, пысықтары қолдан алып.
Дамылсыз күбір-күбір әңгіме, кеп:
«Кім жаңа кімге келіп айтты не деп?»
Бұл бір кез ауыз баққан, жаутаң қаққан,
«Я, сәт, албарыма бақ түне!» - деп,
Сыйынып малына да, құдайға да,
Дос іздеп топтың ішін шыр айнала,
Жүгіртіп әрлі-берлі тыңшыларын,
Бетіне әр адамның қарай қала,
Жымиып, жүз көрсетіп кез келгенге,
Жайдары бола қалып езгі пенде,
Жұрағат, жиен, құда іздеп тауып,
«Ешкіні апа, текені жезде» деуге,
Арланбай Сапақта жүр барын салып,
Кетсе де осы тұста малын шауып,
Бір болу ел көзіне мәртебелі,
Қолдайтын, хош көретін табылса жұрт.
Осынша аулада тұр ұлы жиын,
Ояздың кеңсесіне кіру қиын.
Есіктен сығалауға қолы жеткен
Болып тұр алғандай-ақ құдай сыйын.
Ондай жан шыға салып сыртқа барып,
Құлағын дәмелінің ұстап алып,
Сықпыртып соғып жатыр «жақсы сөзді»
Деп сөйлеп: «бұл хабарым бес қаралық!»
Көкесі өтіріктің осы жерде,
Кей «сабаз» алар тілмен жосып өрге.
Шаршады елегізіп талай құлақ
Иесі гуілдеген тосып елге.
− Ояздың даусын естіп, ә дегенше,
Есікті ашып қалсам: «о, бәленше –
Жақсы адам, тәуір кісі - деп шуласты –
Бұл елге болыс болсын сол ендеше! –
Деп ояз қалды дереу изеп басын,
Ап-анық көріп тұрдым жирен шашып!
Жалма-жан ести сала сізге шаптым,
Мырзеке, сүйіншіге «түйе айтасың!»
Деп қулар, желпілдетіп танауларын,
Сатып тұр ала қашқан «хабарларын»
Аңғалы алақайлап сеніп қалып,
Әккісі дейді: «саған нана алмадым!»
Ояздан дәмесі жоқ кейбіреуі:
«Көрерміз, кім боларын ел біледі.
Тас тастап, шарға салу рас болса,
Белгілі бізге аржағы, енді жөні!»
Ондайлар елін сүйіп осындайда,
Қараша ағайыным, досым қайда?
«Қоянды қамыс, ерді намыс» деген,
Бастарың енді де бір қосылмай ма!»
Осылай тастап жұртқа ұран, үгіт,
Сабына қамшысының тымақ іліп,
Шақырып анадайдан жатыр елді,
Десін деп «ел иесі - мына жігіт!»
Бір шетте Бөлтірік пен Әбілқасым,
Қызықтап мына топтың даурықпасын,
Күтіп тұр Ыбырайды іште отырған,
− Япырай, бұл ояздан қаймықпас кім?
Қазақтан Ыбырай атам жалғыз кірген,
Сапақ сұм басқан ізін аңдып жүрген,
Тағы да содан көріп, сайланбаса,
Кетпесе жарар еді жау тып мүлдем.
− Әрине, сайланбайды - ол ақиқат,
Халықтың иығына сол асылса-ақ,
Төбеңнен шоқпар кетпес, оңдырар ма ол,
Өлмеген жанның жүрген моласын сап!
Ду етті сол кезде ел сыртта тұрған,
Сөйледі ояз шығып жұртқа тұнған.
− Ертеңнен басталады елде сайлау,
Не бәрі он үш болыс - жұртқа айтылған.
Өкімет тарапынан өкіл барып,
Өткізбек, өз адамын берсін халық!
Тәртіппен сайлау керек, бұл үлкен іс,
Жүрмеңдер қарсы болып, дау шығарып.
Сайланған болыстарға тисе зақым,
Жақсы деп білмеу керек оның артын.
Жазаның ең ауыры сол адамда
Өкімет қаһарына жолығатын!
Қайтыңдар! - деді ояз қолын сермей,
Соғылды сонда көлік, шана сендей.
Торғайдың көшесімен төмен атып,
Құйылды өңшең күйме қара селдей.
Бүркеді қар тозаңы бар алапты,
Көрсетпей енді көзге қала жақты,
«Мен болам», «мен әкіммін» дегендердің
Аттары алда шауып бара жатты...
* * *
Сар Тосын, бүгін жиын Ақшығанақ.
Бір сұрау әр көңілде: «Тас домалап –
Шіркін-ай, қай сабазға кетер ауып,
Тұр екен қай есіктен бақ сығалап?»
Ыбырай мұнда келген Соколовпен,
Болып тұр жұрт көзіне Сапақ өктем.
Ұсынды біраз қауым Бірімжанды
Арғынға абройлы атағы еткен.
Қанды араз қашандағы екі мықты,
Қайқайып жұрт алдына тағы шықты.
Мерт болар бір жығылса майдан тақыр,
Келгенін екеуі де жақсы ұғыпты.
Мол адам ағайынға Бірімжан да,
Ұраны топ жинаған бұрыннан да,
Сапақта аз болса да, алар сатып
Алауыз ағайынның мыңын малға,
Қақ бөліп халайықты кетеді алып,
«Қамшылап қол сындырып, шеке жарып»,
Көндірем деп сорайып тұр сойылдар,
Егестің өрті қаулап, етек алып.
Сайлаудың ең қиыны осы ауылда.
Май құйған дау-жанжалдың ошағына.
Тайынбас өңшең, сотқар өз дегені
Болмаса, жағаңа да қол салуға.
Ыбырай көп ойлады мұның жөнін,
Оңай ма суын табу дүйім елдің?
Сағынсаң, әз басыңа өзің саулық,
Көп болар соңында оның күйінер күн.
Сайлайды ел екеуінің бірін анық,
Жеңгені масайрайды жығып алып,
Кеселі жеңілгеннің одан жаман
Тұтанып, ту сыртыңа шығып алып,
Қақсатып қақ сүйектен ұрып ылғи
Отырмақ. «Аттан! Байла! Желкесін қи!»
Деп мынау болып алған болыс әкім,
Жарқылдап түсе берер бейне қырғи.
Жоқ! Мұның екеуі де болмау керек!
Екіге ел бөлінбеуін ойлау керек.
Ақылдан таяқ бұрып жұмсалмасқа
Не шара, табылмақшы қандай көмек?
Көп көрген, көп өткерген дау-жанжалды,
Құтқарып алған содан талай жанды.
Сөзінің иесі бар қалың жұртқа
Адамды өзі білер санай қалды,
Сол кезде Қазыбек түсті есіне кеп,
Қуанды ол ел кезікті иесіне деп.
Байлады тұжырымды бір-ақ түйіп
«Сол болмақ, ертең соны ел сүйемек!»
Бұл ойын айтты дереу Соколовқа,
«Сендің бе, бұл ісінде қате жоқ па? –
Жоқ болса, мен қарсы емен, Ибраһим,
Дәл осы ұсынысты ата жұртқа!
...Сайлау күн. Келген халық әрбір тұстан.
Қандай шар домалайды қай уыстан?
Қышыған алақанның есебі жоқ,
Екі ұдай топ қарсы кеп жанығысқан.
Шалқиған омыраулы қыя тастың,
Тұсына келіп алып, «тына алмаспын»
Деп тұрған, аласұрып көз іздеген
Қай жаққа қотарылмақ мына тасқын?
Ыбырай жұрт алдына шықты жайлап,
Ар жақта біреу жатыр, «а, құдайлап!»
Шамасы, әлдекімнің тілектесі,
Әлден-ақ тұрған соның қамын ойлап.
− Халайық ортамызға түсті салмақ!
Сайлаймыз ел билейтін кісі таңдап.
Екі адам таласып тұр бұл билікке –
Мағлұм екеуінің бірі қалмақ!
Бұл іске көпшілік боп жұмсап ақыл,
Аяты бәтуамен тынса мақұл.
Қауымның ықласы құлағанға
Демейді сірә де жан «еш ара тұр».
Ел бағу, халықты ұстау зордың ісі,
Дәулет пен аздық етер қолдың күші.
Ақылдың таразысы - әділетте,
Бірдей ғып ұстай алмас олқы кісі.
Ел деген - бір жас сәби ісі бөлек,
Әкім бол, оның жайын түсін ерек!
Өнердің керегі жоқ жылатуға,
Жұбатып алу үшін кісі керек!
Жұмсасаң әкімдікті ұстара ғып,
Қолыңа бей-берекет ұстап алып,
Сермесең, бір жасаған жаңсақ қимыл
Адамның басын оңай тастар алып.
Кісінің ең қажеті - инабаты,
Жан керек ел көңіліне сыйған аты.
Біреуді өзіңе әкім тұтынуға,
Көрсеткен сенбеу керек сыйға жалқы.
Ел болып жақсылығын танып білсін
Көп сұрап, оның жөнін анық түсін.
Сондай жан бар ма дерсің, бар деймін мен,
Ол - сенің бар жайына қанық кісің!
Қазыбек қарт - қашандағы ел ағасы,
Көп өнер сол кісіде сен аласы.
Таласпас билігіңе маған бер - деп,
Адал дәм, табағында жеген асы,
Болды деп алабұртпай жиын топыр,
Ол қазір тыпа-тыныш үйінде отыр!
− Дұрыс сөз! Ел кісісін жапа тапты,
− Қазекем! Қашандағы көңілде тұр! –
Деп халық гуілдесіп кетті қоштап,
Сайлауды дүрілдетті тығыз бастап.
Қазекең болыс болып шыға келді,
Қос байды қосарымен жығып тастап!...
* * *
Аузында Жаркешудің бес-алты атты
Дегенсіп «түлкі қуды, қоян қақты»,
Жол тосып қасқа адырдан, қапы жерден,
Тұңғыйық бір сұм арам ой ойлапты.
Сүйреткен қатқан сойыл қанжығада,
Белгісіз кісі ұра ма, аң жыға ма?
Түс болды, күнмен бірге олар шығып
Жүргелі тұмсық тіреп әр жыраға.
Шаңытып, қабақтарға қырау қатып,
Кейбірі жөтеледі тымауратып.
Кей-кейде ұйлығысып тұрады ауық,
Шақшадан насыбайды сұрап атып.
Қайтадан әр тарапқа атты бұрып,
Адырға шығып қайтып қатты жүріп,
Бастарын шайқап, қолын сермеп қалып,
Бір-бірін сол қимылдан жатты ұғынып.
Бір кезде ақ адырдан шықты күйме,
Әуелі бола қалып үйме-жүйме,
Бұлар да аялдамай қарсы барды
Жоқ іздеп, жолаушылап жүрген күйде.
− Анау кім, Қазыбек қой ортадағы!
− Аяман қай құдайың болса дағы!
− Тек, сабыр, бізді ашумен жұмсаса да,
Сапақтың ол кісі емес қол салары.
− Қап, тәңірі-ай, қол байлады-ау мына алжыған,
Қайта ма қан жаламай қу қанжығам?!
Нақ шетте оп-оңай-ақ отыр екен,
Тәуекел, қақ сойылмен бір сап жығам!
Көзіме қан толып тұр ыза-кектен,
− Інісі ер Сапақтың шыда, Бектен!
Қазыбекке қамшы жұмсау аруаққа шет,
Соғұрлы шат-шалекей қылады ертең!
Кім білген бұларға еріп шығады - деп,
Құтылар азар болса бір-ақ рет,
Пәленің үлкенінен көш жер аулақ!
Қам жеме, көп ұзамай тынады кек! –
Сөйткенше келіп қалды күйме зырлап,
Таң қалды жолаушылар бұл не жұмбақ? –
Тал түсте сойыл сүйреп жүрген не топ,
Таласқан астарында кіл арғымақ?
Мыналар аттан түсіп келіп жуық,
Сәлемді беріп жатыр қол қусырып.
Көңілінде Ыбырайдың ештеме жоқ,
Бұл жүріс Қазекеңе ой түсіріп,
Қабағын сәл шығынып, жөн сұрады:
− Жол болсын, шырақтарым!
− Болсын әлі!
Тебіннен бір үйірдей жылқы ажырап,
Соны іздеп, ой-шұқырды аршығалы,
Шығып ек. Қарамасақ Қарғалыдан,
Жоқ әлі бұл өңірден мал табылған.
− Сол тұста қар жұқа ғой, бәлкім сонда,
Іздеңдер Жыңғылдының жалтаңынан! –
Деді де, изеді иек көшіріне,
Жаулық не, сыртын беріп өшігу не –
Түйін боп түсе берді қарт көңілге,
Суынып сол бір сәтте іші мүлде.
Жылы қан құшар ма еді қарды суық,
Қапы деп төніп келіп қанды сырық,
Тұмсығын тасқа соғып, кейін қайтты,
Іске аспай бір сұрапыл қалды сұмдық...
* * *
«Ұлы ағзам, артық тақсыр, үшбу хатты
Біз жаздық атыңызға парасатты.
Бір елміз ақ патшаның тілеуінде,
Белгілі адал көңіл, қазақ салты!
Шағынып сізге бұрын көрмеп едік,
Бағынып татулықпен келген едік.
Халықтың шырқын бұзды, жанжал туды.
Ыбырай деген біреу елге келіп.
Білмейміз кім жіберді, кім сұрады,
Оқытам, билеймін деп құлшынады,
Қарамай наразылық еткен жанға.
«Бала бер, ақша бер!» - деп тыншын алды.
Ол ол ма, оныменен тұрмады бұл,
Орнатып ойда дүбір, қырда дүбір,
Жер-жерде жиылыс ашып, топты жинап,
Қазақтың жақсыларын қырға алып жүр.
Елдегі ақ патшаның таянышы,
Оң көзі, көкірегі ояу кісі –
Бәрін де беделінен жұрдай қылды,
Жетпеді еш адамның соған күші.
Кешегі болыс әкім сайлауында,
Бармасын, әлек салып қай ауылға,
Қайдағы бұзықтарды дөсердей ғып,
Бермеді елдің ерік, қалауына.
Әкімнің жергілікті аузын алған,
Демейді олар мұның сөзін жалған.
Істеген ерсі екенін істің бәрі,
Мұндағы көріп отыр көзі бар жан!
Бір соны қамқоршыға санап алып,
Құтырып бара жатыр қара халық.
Еңбегі сіңген ерлер, шен алғандар,
Шет қақпай көріп болды, дара қалып.
Басынып, әбден алды басқа шығып,
Ел жүдеп, көп қаражат босқа шығып,
Табылды мектеп деген мезгілсіз іс,
Жатқанда жетістірмей басқасын жұрт.
Бұл мектеп немене әзі, неге керек,
Ешбір жоқ ол жағынан елде дерек.
Бас қойып, ел бағынып отырғанда
Патша да дінді бұзам демеу керек.
Мынаның дінге кесір сандырағы,
Бұл пәле естімеген жан құлағы.
Сұраймыз бір әділет сіз тараптан,
Желігіп мұндағылар алды бәрі.
Көріңіз жедел қарап бір шарасын,
Қор қылып сан ерлердің мұнша басын,
Қоймас деп үміттеміз түгел мұнда,
Көп күттік көндіңіздің ишарасын!
Қол қойған бәленше бай, түленше бай,
Тиеді аттарына жіберсе оңай!
«Орынбор, Проценко генералға.»
Шырағым, адресін тіре солай! –
Деп айтып, Сапақ бастап көп қастанды,
Жаздырып жалған арыз, мол хат салды.
Қуалап бірін-бірі ұзын есек,
Қым-қуыт, әрі суыт жолға аттанды...

---