Әлай ма, алаш

Әлай ма алаш, әлай-ма?
Замана жайы бұлай ма?
Түрін айтып заманның
Жақсы менен жаманның
Қозғаған сөзім ұнай ма?
Бастан өткен күндерін,
Есіткенін, білгенін
Кәрілер сөйлеп жылай ма?
Жалауының себебін
Алашым, бізден сұрай ма?
Сұраса айтып берейін
Кешегі өткен заманның
Жері менен суынан.
Ылдиы, жөнейт қырынан,
Қыры менен құмынан,
Ханы менен биінен,
Батыры мен ерінен,
Бәйбіше мен байынан,
Жігіті мен қызынан.
Жұптап-жұптап берейін
Онан шығып бүгінгі
Заманға дейін келейін.
Аңдап басып аяғым
Қыза-қыза желейін.
Кешегі өткен заманның
Жер сипатын сұрасаң,
Бетеге боз бар еді,
Жусаған құлын жасырған.
Қызыл изен, боз жусан
Баланың асқан басынан
Қоян-түлкі әр жерде-ақ
Жөнелер тұрып қасыңнан.
Көлеңке ойтаң көп еді,
Белдең қалың шөп еді,
Ақ ордалар қондырып
Отыруға дөп еді.
Ол күнгінің адамы
Шетінен тегіс баюға
Осы қоныс сеп еді.
Неге десең малдары
Қыста пішен жемеді.
Жабағысы, тайы да,
Жерден тебін тебеді.
Айдап салып тебінге
Мал өсіру еп еді.
Су сипатын сұрасаң,
Еділ, Жайық су еді
Жағасы қалың ну еді.
Күмістей таза сулары
Өзен, сала бар еді,
Екі беті жар еді.
Бөлек, бөлек қара су
Жаздың күні байларға
Қой қоздатып отыру
Жарастықты сән еді.
Тайдай тулап секірген
Балықтары нән еді.
Қаздар қонып қаңқылдап,
Үйрек қонып сымпылдап,
Бақалары бақылдап,
Желсіз тынық кештерде
Жарып кірген құлаққа
Ғажайып түрлі ән еді.
Сөйткен қазақ суларың,
Қалың біткен нуларың,
Қазы қиқу шуларың
Қайда кетті, қане енді.
* * *
Хан дегенді қазағым
Білемісің кім еді?
Жаһанға жарық нұр берген
Мысалы оның күн еді.
Бұл себептен олардың
Асылы нұрдан жаралып,
Таралды демек шын еді.
Алтынды тақтың үстінде
Олар хандық сүргенде
Қой үстінде боз торғай
Жұмыртқа салып тұр еді.
Еңбектінің екі арық
Егеспей жайға жүр еді.
Өзінен ғаділ хан тұрып
Біздің қазақ баласы
Оңып тұрған күн еді.
О бір сондай күн еді
Жаймашуақ түр еді.
Ақ қалпақты қазаққа
Тасқа басын ұрса да,
Екі келмес бір еді.
Айрылдың, қазақ, күніңнен
Болып бір тұрған түріңнен,
Омырауы даладай
Жазық жаурын еріңнен.
Ердің құнын екі ауыз
Сөзіменен бітірген
Үлгілі көсем биіңнен,
Биік сүрген күйіңнен.
Жомарт байлар бар еді.
Құдайы қонақ кез келсе,
Қой орнына тай сойып
Қол қусырып сыйлаған.
Пақыр, міскін жолынан
Қол қайырын тимаған.
Мұқтажға берген қарызын
Тығыздап сұрап жимаған.
Дәулеті артық сондада
Тоғайға малы сыймаған.
Ол күндегі арулар
Көркем жүзді, қылықты,
Бұралған, назды келеді.
Алдынан шығып үлкеннің
Иіліп сәлем береді.
Жоқтатпайды жолдасын
Құрмет ете біледі.
Үлде менен бүлдеге
Отырар келіп оранып,
Кер маралдай керілер
Қынама белі бұралып.
Тұла бойын хош тұтар,
Тоты құстай сыланып.
Көтермес көзін жоғары
Сөйлемес дауыс шығарып,
Көрер болса нұр жүзін
Ғашығында періште
Қалар еді сыналып.
Қатар қойып қарасаң
Ай сәулесі тұтылып
Кетер еді жоғалып.
Шын махаббат жолы үшін
Он сегіз мың ғаламға
Тәртіп берген Құдайым
Ғашықтардың көз жасың
Көргісі келіп бұларды
Жаратып қойған шығарып.
Бүгінгіні сыйпаттап
Айтпасақта белгілі
Көз алдында ашық тұр.
Жер қонысы тартылып
Таршылық тым-ақ басып тұр.
Дүниенің жүзі бәрі ор
Көрінгенге жету мұң
Айналмалы қашық тұр.
Оймақ құрам тепсең жоқ
Астын үске аударып
Жылдан жылға асып тұр.
Кереге жаяр жері жоқ
Бір пара халық осы күн
Жайшылықта-ақ сасып тұр.
Жерге қарай көңілде
Бірден бірге тарылып
Татулық жолы жасып тұр.
Жақындықты ағайын
Бір салпыншақ бөз үшін
Табанына басып тұр.
Басқаны емей немене
Жарақаттап бір-бірін
Зәһәрлі тілмен қасып тұр.
Білемісіз қазағым,
Сіздің үшін жерлердің
Неше күндік нәсіп дұр.
Өзен – дария мысалы
Бүгінгі шалшық қақ болды.
Тоғайға тасып шығу жоқ
Малға суат шақ болды.
Суы шалшық тар қоныс
Аяғын тұсап аз малды
Құрықтап бағар уақ болды.
Асан қайғы атамыз
Айтқан екен бұрын да
«Замана азар шағында
Әуел бастан су құрыр,
Су құрыса ну құрыр».
Шамасы сол шақ болды.
* * *
Елдің жайын қозғасақ
Әбубәкір айтқандай
Ханымыз болды қарадан,
Биіміз тұрды парадан.
Бүлдірді жұртты баймын деп
Бес қарасы бар адам.
Шұңғыма көлдер суалып,
Үйрек қонбас күн болды.
Асыл ерлер кеткен соң
Ел басшымыз тұл болды.
Шабатасын сүйретіп
Бәрі бірдей құл болды.
Терзеден қараған
Дестелеп шашын тараған
Неше шандоз арулар
Күл көмірге боялып
Мысалы бейне күң болды.
Биасылдар паңсынып
Сөйлер сөзі пұл болды.
Мазлумдар* батып қызметін
Айтуға мұқтаж, мұң болды.
Кім берсе пара молырақ
Соның ісі оң болды.
Бермегеннің лебізі
Оң болса да соң болды.
Ғарып адам сөзіне
Қайрылып та қарамас.
Аты жаман айыуанша
Мойындары тоң болды.
Еттен бұрын тұз шіріп
Бастан азған халық біз.
Бағыты жоқ, жөні жоқ
Аяқтан тозған халық біз.
Жақсылықтың жолына
Көмілме надан болсақ та,
Жамандыққа келгенде
Бегірек те анық біз.
Соның үшін азамат
Жұрт кеткенде ілгері
Ақсақ қойдай шүмеңдеп
Жүре алмай жұртта қалыппыз.
Ісіміз жоқ бітірген
Құрдан құрға налыппыз.
Тентек есі түстен соң
Енді біліп таныппыз.
Талай бір көзел жиһазға
Асыл да нағыз ер келген,
Шыбын жанын аямай
Халқының қамын жер келген.
Олардың биік һәммәті
Өз еліне хас емес
Бүтін адам баласын
Бірдей көріп теңгерген.
*Мазлұмдар – бұқара, кемшін, қараңғы, надан мағынасында.
Қайсы бірі олардың
Адамнан асып шафхаты
Хайуанатқа жетісіп
Сойып етін жемеген.
Жоқ жітікке қарасып
Ортақ бөліп жиғанын
Менікі мынау демеген.
Атқан оқтай сөзі өткір
Жүрекке барып жетеді
Өтіп шығып денеден.
Құйылған күшті демдері
Бас алдырмас қайтадан
Енген нұрдай кебеден.
Бір құйылса шықпаған
Тиген жерін мықтаған.
Барша ғалым қаһар тұтса,
Ешбірінен ықпаған.
Айнадай жаны жарқырап
Дат қонып, кір жұқпаған.
Сирек шыққан бұл ерлер
Кең жиһанның жүзінде
Бармақтан жаны артпаған.
Ләйлі алқадір* кешінде
Көктен енген асыл рух
Жандарын жуып ақтаған.
Бір мен емес бұларды
Жетесіз жаман болмаса
Әркім де сүйіп мақтаған.
Қажет емес мақтауы
Алланың өзі жар болып
Әр қашанда жақтаған.
Жақтаған жолын Құдайым
Қазадан, түрлі бәледен
Пана болып сақтаған.
Тарау-тарау неше жол
Айдынға қосса керек-ті.
Тарау неше жылғалар
Теңізге құйса керек-ті.
Алланың өзі жар болған
Олардың ашық бір жолы
* Ләйлі алқадыр кеші - қасиетті кеш.
***
Күндердің күні болғанда
Жайылып бүтін жаһанға
Ғалып* болса керек-ті.
*Ғалып – жеңіп шығу, үстемдік алу.

---