Ақырғы аманат

(поэма)
Ə.Марғұлан рухына арналады

Жалғыз өмір бұйырған бұл адамға,
Несібең де, сол сыйың, сыбағаң да.
Сезінгенің жөн мұны дін аманда:
Көз ілмегің қас қағым... құлағанда...
Көз ілмегің қас қағым ертелі-кеш,
Өмір, Өлім... Ұқсамас ертегіге еш.
Көңіл күйің таңға ауып тұрғанымен
Қоңыр күйін қобыздай шертеді кеш.
Жалғыз өмір – сенің де, менің де еншім.
Артық күнді кім қайдан тегін берсін?!
Ең арғысы, аяулы анаңды да
Қара жерге арулап кебіндерсің...
Жалғыз өмір бұйырған бұл адамға,
Несібең де, сол сыйың, сыбағаң да.
Артық дəм-тұз дүниеден дəметпейді
Ұлы адам да, ұлықпан – ғұламаң да.
Мен де жалғыз жалғанда, сен де жалғыз,
Періште емес, пері емес, пенде адамбыз.
Аңдып басқан аяр жау алмай қоймас,
Ажалға да аңдаусыз жем болармыз.
Жапа-жалғыз қалғанда ажалменен
У-шуымен алмайды мазаңды əлем.
Дүниені қарбалас, қапылыста
дүрліктіре алмайсың қазаңменен.
Тірілердің өліден өзге есебі,
Селт еттірмес қаралы сөз де сені.
Бұйдалы бұлт, бұлыңғыр тұмандайын
бұлың дəурен басыңнан тез көшеді...
Тірілердің өліден өзге амалы –
Өсек аңдып, өзеуреп сөз бағады.
Жақсы кетіп, жанкешті жаман қалып,
Жібек іріп, тон тозып, бөз қалады.
Бөз қалады,
Жер көміп жез, қоланы...
Боз інгендей бетке алып боз даланы
Өмір көші ілбиді, қозғалады.
Өмір көші ілбиді керуенімен,
Өзімшілдей жазбаған көргенінен.
Ажыратып əкетер ажал сені
Аз уақыттық адамзат серуенінен...
Анадан да, айрылып данадан да,
Індегі ұқсап жатарсың жаралы аңға.
Сұр мергеннің оғындай жаза баспай
Тура келген қазаға шара бар ма?!
Үлкеннен де, айрылып кішіден де
У жалаған ұқсарсың күшігенге.
Болып-болмай жүрерсің,
қонып-қонбай
көңіліңнің үркектеп құсы көлге.
Жақыннан да, айрылып жараннан да
Алды-артыңа абыржып қаранғанда, –
Арман ба, əлде,
Зарлы əн бе... бір құйттай құс
қаға алмастан қанатын қалар жанда..
* * *
Назарсыз көз, азаң бет, бозарған өң
Бақиласып жатқандай базарменен, –
Ғұламаның жүзіне сыртын беріп,
Таң саз бере салқынсып, сазарды əлем.
Таң сыз бере əлсіреп, бозарды өңі.
Əлсін-əлсін, білініп азар демі.
Ұлықпандай ұлы емші ғайыптан кеп
жазар ма еді,
ғұмырын созар ма еді...
Кім араша айта алар сұм ажалға?
Өтінгенге, көнбейді-ау сұрағанға.
Ай маңдайын ағаның сəуле сүйіп,
Таң иектеп келеді құба жонға.
Жеме-жемде не деген жан сірі еді?! –
Кірпіктегі байқатты тамшы нені?..
Талмаураған таң алды жұлдыздайын
Ай маңдайлы Əлекем əлсіреді.
Əлсіреді кірпігін қағып əрең,
Бал-бұл ұшып жанардан жарық əлем.
Бет-бейілін тəңірім бері бұрса,
Тəніне де жанына табылар ем!..
Əй, бұрмайды-ау тəңірім бетін бері,
Шүберектей күн жеген секілді өңі.
Жаутаң-жаутаң қарайды жатқан жанға
Дос-жоранын, дəрменсіз жетім көңілі.
Жанар солып, жақ еті қашып, жүдеп,
Ұйысыпты бұп-бұйра шашы үлбірек.
Өрге тартқан тағдырын ғұламаның
Қалай тоқтап қалмақшы асыл жүрек?!
Кеуде деген ішінде абақтының
Ертелі-кеш таппаған тағат, тыным,
Жаяулыға үлгі еткен қанаттыны
Қалай тоқтап қалмақшы сағат тілі?!
Еміс-еміс естіліп құлаққа əні
Жарық жалған жанардан жырақтады.
Бойдан қашып біржола баратқандай
Бұлықсыған бір кезгі бұлақ – қаны.
Үй ауасы тарылып, аула лебі,
Ақ дəкеден жуылған аумады өңі.
Башпайларын мұздатып, байқатпастан
жан-дүниені жайлап бір жау келеді.
Көзден бала, бау-бақша, ұшып қайың...
Жау бұғынып келеді мысықтайын.
Күбірлейді дəрменсіз данагөйім,
дегендейін: «Барады ысып бойым...»
«Əуселемнен кімің бар қорықпаған?
Аңдып бағам, – дейді ажал, – торып бағам!»
Күбірлейді ерні əлсіз Əлекемнің
дегендейін: «Тон бар ма, тоңып барам...»
Жан-денесін əлден соң жау жайламақ,
Алдын ала кім мұны аужайламақ?
Дүние шіркін дөңгелеп жанарында,
Қабағында қас кағым аунайды алап:
«Аяқ неге барады жансызданып?
Қара басты-ау, қауметсіз, қамсыз қалып.
Тағдырласын танымай тұрғандайын
Неменеге қарайды таң сызданып?
Башпай неге қимылсыз?
Ұйыған ба?
Қияметің екен ғой қиын, алла...
«Бастан құлақ садаға», – тым құрыса,
тіл берсеңші сөйлерге, сыйынарға?
Тіл берсеңші пендеңе, тіл берсеңші,
Сөзімді айтып ең соңғы үлгерсемші...
Толықсыған айдайын дүниені
Толқып тұрып, қайран-ай, бір көрсемші.
Күн керуенін, өткізіп жыл дүрмегін,
Кілкіп сағым, кірпікті ілдірмедің...
Көксегенім көп еді көкейімде,
Үлгірмедім, қайтейін, үлгірмедім.
Көкейімде көп еді көксегенім, –
Өмір мені өгіздей жексе дедім.
Келер күннің қамы үшін, қауметі үшін
Өткен күннің соңынан өкшеледім.
Көкейімде көп еді көксегенім, –
Елегенім алдыңда, екшегенім.
Назарына өзгенің ілігерсің,
Қадіріңді өзіңнің жетсең, елім.
Көңіл шіркін көреген, ілгір еді,
Мірдің оғы тиді ме, кім біледі...
Көз алдымда бозарып гүлдің өңі,
Құшағына алғандай құрдым елі...
Ұйығаны аяқтың – жан кеткені,
Қоштаспаққа харекет-қам жеткені.
Күн мен түннің əлдилеп аясында,
Өң мен түстің аялап, тербеткені.
Тілімде айып бар ма еді, тілімде айып?
Тірлік түлер тіл барда, ғылым байып.
Тербеп келген дүние-ай бесігіңде,
Мен кеткенмен болмағай ғұмыр ғайып.
Тербеп келген дүние-ай бесігінде,
Келермісің, өтінсем, кешірімге?
Əй-шəйіме қаратпай ап кетем деп
Ажал шіркін аңдып тұр есігімде.
Есік жақта ажал тұр ап кетем деп,
Мен жатырмын: «Тіршілік тəтті екен», – деп.
Жан-жағымда жұртым тұр жаутаң қағып,
«Айтар сөзі ағаның жоқ па екен?» – деп.
Айтар сөзім болмасын неге менің,
Көзден ұшып баратса көбелегім?
Қимай жатыр көңілім жарық күнді,
Сыймай жатыр маңдайға кең əлемің.
Тас маңдай да соншалық емес едім,
Өтелді ме, білмеймін, берешегім.
Шамам барда шарқ ұрдым шартарапқа,
«Халқым, қандай болар, – деп,– келешегің?»
«Халқым», – дедім елжіреп, жылап іштен,
Тағдырыңда нала көп, жұбаныш кем...
Аз ба əлі күн жетілмей жатқан жағың,
Өз тамағын жетімдей сұрап ішкен?..
«Халқым», – дедім езіліп ет-жүрегім,
Тентегің де, аз емес тектілерің...
Елдігің де, аз емес кемдігің де,
Ел ішінде осыған жетті көңілім!
Жаба тоқу жауырды ойымда жоқ,
(Жалған сөзге о бастан бой ұрмап ек...)
Жадыгөй де,
жансыз да,
жандайшап та,
Жауың да бар тығылған қойынға кеп...
Аңғармай қап, білмей қап анғал басың,
Қайғы кешіп, қапыда қан болғасын...
Жарты жолда жалт беріп жалған досың,
Сахарада сан соғып сандалғансың...
Түзу жолдың бойына түскенше анық
Өзіңді өзің іріттін іштен шалып.
Зақымданып, зар қақты миың, жүйкең,
«Тағдыр» деген жаңғақты тіспен шағып...
Ойға түсіп іздедім жоқ-барыңды,
Сайға түсіп іздедім қатпарыңды.
Қанша-қанша жұмбағың шынға айналып,
Қанша-қанша сырларың ақтарылды...
Отырмадым омалып от басында,
Талап қылдым жақсыға жақтасуға, –
Бар ғаламды келтіріп көз алдыма,
Таңбаларды тастағы тап басуға.
Иығымен аспанды тіреп келген
Тіл табыстым ежелгі гректермен...
Маған тəңірім өлмейтін жүрек берген,
Маған тəңірім бөлмейтін тілек берген!
Қияндарға, көз салып қырымдарға,
Сапар шектім сан ғасыр Румдарға... –
Сөзім менің қалсын деп ұрпағыма,
Көзім менің зəуіде жұмылғанда.
Талап қылдым бəрін де үлгергелі,
Өтіп жатты дамылсыз күндер легі.
Жер астының жеті қат шаңын жұттым,
Қатпар-қатпар қағазға тіл бергелі.
Дастанға да кезіктім – жырдың кені,
(Өтті-ау небір заманның дүлдүлдері...)
Мен тарихқа айналдым естіп жүріп,
Тарих маған айналды бір күндері!
Көрінгенге көз тікпес текті ғылым,
Көрбілтеге жақпады көп қылығым...
Құлдан бетер «инемен құдық қазып»,
Құмнан алтын сүзумен өтті күнім.
Жиғанымды, тірнектеп тергенімді
Жер жасырып, демеймін жел кемірді.
Қадірімді білерсің қабірімде,
Халқым менің енжар да ер көңілді...»
Күбірлей ме, еріні дірілдей ме,
«Күрмеледі неліктен тілім», – дей ме?
Көкірегі сыр шертіп жатқанымен,
Алқым тұсын ащы жас тілімдей ме?..
Торыққаны, сезіліп толқығаны
Қоңыр көзде мəймілдеп көл тұнады...
Ауа жетпей кеудесі алқынады,
Сөгілмеген тұлпардай қолтығы əлі.
Өңі қашып, жүзінде ірең қалмай,
Шып-шып терге түсіпті күрең маңдай.
Көзін ашты Əлекең əлден кейін
Ақ сапарға бел шешіп, жүрер жандай.
Көзін ашып, қаранды жан-жағына,
Жолаушыдай кіріскен жол қамына.
Бақилықтың алдында бақұлдасып,
Баз кешпегі тірліктен аңғарыла.
Əлсіздігі əлгі бір былай қалып,
Күрең жүзі Күндейін шырайланып,
Қас-қабағы жазылып, ерні ашылып,
сөйлейтұғын байқатты сыңай, қалып.
Үміт шамы жанғандай өшіп барып,
Қозғалақтап қалды жұрт есік бағып.
Үзік-созық айтылған аманатты
Үйіріле қалған жұрт есітті анық:
– Өмір көшіп барады, бақсам, менен,
Ақбоз мініп, енем-ау ақшамға мен.
Жалғыз ғана арманым, ағайындар, –
Шоқанымның жанында жатсам деп ем.
Іздегенім сол еді, тапқаным да,
Көргенім де сол еді, баққаным да.
Жанға айтпаған осы сыр, осы аманат
Сары алтындай санамда сақталуда.
Ұшып кетпей тұрғанда шыбын жаным
Көкіректе айтайын сырым барын.
Жаннан жылу, жанардан жарық көшіп,
Көңіл сезді көзімнің жұмылмағын...
Аралауға шыққанда Түнек елін
Алтын емел болса игі түнемегім.
Жалт еткен де жоқ болған жайсаңымның
Жалғызсырап жатпауын тілеп едім...
Көнбей жатыр ұстауға халім, күшім...
Көкіректен ұшқанда жаным – құсым,
Жаны...на кеп жантайы...п Шоқанымны...ң,
Қара жерді...ң, жамылса...м жамылғы...сы...н.
Үзілді дем, созылды үн талып барып.
Түнекке енді Əлекем, жарық қалып.
...Ертесіне ел-жұрты ұбап-шұбап
Бара жатты тау жаққа табытты алып.
Көзден, сөзден сезіліп қаза құны,
Қабіріне қойылды аза гүлі.
Ғұмыр-ғайып ғұрпымен Ғұламаның
Даналығы, айтылды тазалығы....
Үлгісі мен айтылды өнегесі...
«Ел ес жияр, ер кетсе» деген осы.
Аяқталып жатады-ау көбіне өстіп
Өлім менен Өмірдін ерегесі.
Бəрі айтылған сыңайлы, бəрі сөйлеп,
Əрі жұптап сөздерін əрі сайлап.
Жамырасып жатқанмен жан дəрменде
жалғандығын жазмыштың жарыса ойлап.
Бітті рəсім. Оралды ел қалаға.
Қойнын ашты қорымжай жер Данаға.
Қара түнде қарманып, шашын жайып,
Қала берді жесірдей жел далада...
Қала жаққа қарайды қорым, қабір,
Кім-кімге де сездіріп орын барын.
...Алтынкүрек ертерек лебі ессе екен
Көкіректің ерітіп тоңын, қарын...
Көкірекке Күн қайда күліп қарар?
Тоң барында қара жер тұлып болар.
Қар ерімей қалса егер, тоң жібімей, –
Ант бұзылып, Аманат ұмыт қалар!
Азаматқа əмəнда аманат – сын!
Кім жанына жазықсыз қара жақсын?!
Əлекемдей барында жанашыры
Қайран Шоқан, қалайша дара жатсын?!
Ежелгі үлгі, ел таныр дəріс кəні?
Қайран, тағдыр, тағы да тоғыспады!
Ақ сағымға айналған армандайын
Алтынемел айшығы алыстады...
Онда Шоқан,
Ал мұнда Ғұлама бар.
Аралықта жатқандай құлама жар.
Осындайда жаныңды ой қинайды:
– Қосылмай ма, шынында, сірə да олар?.

---