Барсакелмес

(поэма)

«Жас кезде болушы еді бəрі де оңай..,
Азғаны-ай,
Қу тірліктің арығаны-ай».
Көрші Əжей шығады үйден,
Жас шамасы
Алпыстан ауып кеткен ары қарай.
Көрші Əжей шығады үйден маймаң басып,
Тіл-жағы тіршілікпен майдандасып.
Бүркіттей тырнағымен бүре келген
Құтылсын кəріліктен қайдан қашып.
Түседі баспалдақтан еппен басып,
Көнетоз көкірегін көктемге ашып.
Күшіктің жетектегі шəуілінен
Дəн терген үркектейді кептер қашып.
Үй іші кеткеннен соң қоңырсып-ақ,
Көксейді көше жақты көңілсымақ.
Сəуірдің сəскедегі самалы есіп,
Сарайын шəйдай ашты Өмір-шуақ.
Сəуірдің самалы өбіп саумал абат,
Сəнденіп келеді екен аулада бақ.
Кейуана бір күрсініп алды ішінен
Жасымық жанарымен тауға қарап.
Тау шіркін тү-у алыстан мұнарта ма,
Көңілге мұнартқаны мұң арта ма?..
Балбырап өнебойы бара жатыр
Шымырлап енген сайын Күн арқаға.
Ауаға əтір бүркіп таңғы жауын,
Қарай гөр жан-дененің балбырауын!
Қыңсылап əрлі-берлі болмаған соң
Босатып жіберді иттің қарғыбауын.
Калған-ау бұл шіркін де шала мас боп:
Қаздандап,
Жан-жағына қарап асқақ,
Əжейдін ақ таяғын тістеп ойнап,
Болады арсалаңдап ала қашпақ.
Оралып енді бірде етегіне,
Дейтіндей:
«Енді ермеймін жетегіңе».
Кемпірдің көзі жетіп отыр білем
Жəдігөй бұл жалғанның бекеріне.
Жалғанның бекеріне кім сенбейді?
Ит екеш ит те еркімше жүрсем дейді.
Жылтырап көз ұшында шоқтай жанып,
Жалт етпе алдамшы Үміт – нұр сөнбейді.
Былтырғы ұясына кеп қонған-ау,
Дəлізден дəн іздейді кептер де анау.
Ажалға көнген бар-ау,
Жеңген бар-ау,
Өмірге келген бар-ау,
Кеткен бар-ау...
Жанында жүргенімен күшік неме,
Жайыңды адамша ұғып, түсіне ме?
Оңаша қалса болды,
Қайдағыны
Қамығып ойлайды екен кісі неге?
Ал, неге бас сұқпай жүр ана Күшік?
Жүр ме екен əлде, лəйліп, арақ ішіп?
Аттатпай қойды ма, əлде бері қарай
Қатыны – қойнындағы қара мысық?
Жалғыз ұл,
Жалғыз бала – жалғыз қара,
Қалғаны – қадам бассаң, жар-құз ғана...
Сорайып соқа басы қалған жанға
Қарайды түн сыздана, таң мұздана.
«Жалғыздың жібіте алмай тас жүрегін
Түнде ұйқым, күндіз күлкім қашты менің.
Шикі өкпе шірік неме əлі күнге
Парықсыз, парасатсыз жас білемін.
Бұйымдай базардағы бағасы кем
Байғұсты қайдан таптым дəл осы мен?
Келмесе əдірем қалсын!
Кердең келін
Бас сұғып кетпей ме үйге баласымен?
Сиырдай тұлға-түрі, сымбаты ірі
Сыймайды дүниеге бір қатыны.
Əжелеп ұмтылатын көрген бойда
Əлгінің... келді ме екен «Р»-ға тілі?
«Болғандай бала езі...» – деген осы,
Keп тұрса кетер еді неменесі?»
...Бірауық былдырлаған тілі тəтті
Оралды көз алдына немересі:
«Қызығып қылығына, тұлымына
Қанбайды шыбын жаным шырынына.
Соңымда сол қалар ма,
Сұм ажалдың
Ілініп кете барсам құрығына?..
Бақ пен сор кейде қатар қонар басқа,
Кімім бар кіп-кішкентай онан басқа?
Тілі жоқ мынау иттей тым болмаса
Еркелеп етегіме оралмас па?!
Сағындым əбден өзін,
Иісін де.
Иісе, соған көңілім иісін де.
Есіктен төрге шашып қуыршағын
Жүрмей ме құлдыраңдап үй ішінде?..»
Байқамай ауладағы басқа жанды,
Шүпілдеп шүңіт көзге жас қамалды.
Көңілі əлем-жəлем күй кешулі,
Тұтқындай тастап шыққан тас қамалды.
Əлдекім əкеткендей тыншын ұрлап,
Тербейді тіршілікті тылсым ырғақ.
Салқын ой санадағы саябырсып,
Балқытты бал татқандай Күн шымырлап.
Баптаған бəйге атындай таң асырып,
Бөртіп тұр бала шыбық бағы ашылып.
Əл-демін аулада Əжей жинап отыр,
Қанденін қарғыбаулап ала шығып.
Беймезгіл кеулегенде шер кеудені,
Жалғыз сол жан жұбанар енді ермегі.
Алысқа ұзамайды аула ішінен
Күшік пен екеуінің серуендері.
Қос қолы ажырамай қос балдақтан
Əрең деп түсті емес пе баспалдақтан?
Көлденең көзге ілінбес алтын жіптей
Ақ саумал себездеп тұр аспан жақтан.
Қымыздың маза алғандай бал дəмінен
Шып-шымыр қонып жатыр жанға бір ем.
Ермегі одан өзге таусылғандай
Қанден де əуре боп жүр балдағымен.
Кім ұғып, кім біліпті басқа амалын,
Тауып жүр əзірше адал ас-тамағын.
Кемпірдің үйде болсын, түзде болсын,
Басқа емес, бағатын сол қас-қабағын!
Құйрығын қыса қояр ұрысқанда,
«Бұйрығын» екі етпейді, ұғысқанда.
Қаншама қандасы жүр көше қаңғып...
Жоқ əлі біреуімен жұғысқан да.
Қу басын қуып тастап қуыс тамға
Кетті, əне, келін мен ұл зымыстанға!..
Жанына жалау болған жалғыз қанден
Бергісіз ағайынға, туысқанға.
Қамықса – бірге жатып қамығады,
Жабықса – бірге жасып, жабығады.
Ананың жатырынан көз ашқалы
Жалғанда жалғыз Кемпір танығаны!
Қиналып, ол ауырса, қыңсылайды,
Тыпыршып, тызақтайды, тыншымайды.
Жағдайын одан өзге кім жасайды?
Хал-жайын одан өзге кім сұрайды?
Түрілмей, тұмшаланса түн тұманы,
Жасаурап, жанарына мұң тұнады.
Күрсінсе – көкірегі жыртылады,
Қуанса – қутың қағып ұмтылады!
Түйгенін, көзбен айтып түсінгенін,
Сезеді өңі түгіл түсіндегін.
Аз емес, алты ай болды келмегелі
Кемпірге бір қаланың ішіндегі ұл...
Пенденің қайда түспес қай ұрығы...
Осы ғой жақсы, жаман айырымы.
Тəңірден тілеп алған жалғыз ұлдың
Болмады-ау қанден ғұрлы қайырымы!
* * *
Сыртекі байқай қалсаң даладан кеп,
Иттері бұл қаланың баладан көп.
Еденді таңертеңнен тасырлатып,
Жүргені үй ішінде абалаңдап.
Төбеттің төркін жұрты – төрдегі орын,
Түк емес алдында оның кер дөненің!
Бас қосқан неше түрлі элитасы
Иттердің көріп пе едің көрмелерін?!
Көрмесең, айналайын, келіп көргін,
Ішіне ен еріккен мен зеріккеннің.
Ата сөз, баба салты əдірем қап,
Туып тұр əлдекімге еліктер күн...
Қой қорып, қасқыр алар сырттан, арлан
Бүгінде көзге ілікпей сыртта қалған.
Заттары бұл иттердің – асыл, текті,
Аттары бұл иттердің – «Мұхтар», «Арман»!..
Құтжол мен Бөрібасар қайда деме,
Бүгінде Күн де көне, Ай да көне.
Іріңдеп онсыз да оңбай тұрған ішке
Бір індет келе жатыр жайлап ене...
Ірің мен енгеннен соң індет ішке,
Кірмей ме кірпияз күн күнде түске.
Биттерге ұйығыңнан ұя сайлап,
Иттерге құлдық ұрып құрмет істе!
Өзің біл нанбайсың ба, нанасың ба,
Айғақсыз бір шындық бар дəл осында:
«Құдайым сауысқанға билік берсе,
Самұрық қызмет етер панасында...»
...Жел қуып, жетім бұлт сұрқайланды,
Күн де анау бетін бұрып сырт айналды.
Зəнталақ зəңгілердің заманында
«Сұрқылтай – сұлу, сұңқар – сұмпай» болды.
Бірауық көңіліңді ауламаққа
Кешкілік бара қалсаң бауға, баққа –
Алқалы кілең кербез апайтөстер
Алады қоршалап та, қаумалап та.
Кім білген, шіркіндердің түрі қанша..,
Өздері-ақ айтар еді-ау тілі болса.
Иесі мəз болады –
Лақтырған
Наныңды əбжіл қақшып, іліп алса.
Жез жетон,
Медалына орден қосып,
Кес-кестеп,
Көлденеңдеп,
Кердеңдесіп,
Алдыңды босатпайды,
Кешкі ауаға
Жүрейін десең аздап кеудеңді ашып.
Моськасы,
Қос-қосымен бульдогы бар,
Көрмеде көзге іліккен «жүлделі» бар...
Түп-тамыр, ата тегін түстеп танып,
Қадірін бұл иттердің білген ұғар.
Сиырдай тектісі бар – нəні білем,
Мысықтай ептісі бар, бағымы кем.
Бір-бірден шал-кемпірді ертіп алып
Жүргені бау ішінде қалы кілем.
Бұларда «күйіс» бөлек, «сүйіс» бөлек,
Бір-бірін тез табады иіскелеп.
Қалады ит болған соң итіңдесіп,
Қаншама тежесең де тиіспе деп.
Тек басқа,
Тентек басқа,
Телі басқа...
Бəрі де даяр тұрар тегін асқа.
Қойыпты келістіре алқа тағып
Кең қолтық,
Келтек мойын,
Келі басқа.
Болса да қанша қандас, қанша ағайын,
Қауметін көріп қалай шаршамайын:
Сор болды-ау самсаған ит жас шалғынға,
Қор болды-ау қоламсаға Арша, Қайың...
Қыңсылап,
Қыбын тауып мауқын басып,
Ырылға əулекілеу əупіл қосып
Жатқанын көрген соң ба,
Кемпір-шал да
Қалады бір-бірімен қауқылдасып.
Қанден де қарап қалмас қаншық көрсе,
Қайран-ай, балшыққа өзін жаншып көрсе!
Табанда танып шығар қожайыннан,
Тəттілеу тағы біреу талшық берсе.
Бұтында бір тыным жоқ бұта көрсе,
Əлсізге,
Бой бермейді жұқаға ерсе.
Наныңды лақтырған қақшып алып
Қылғытып жұта берсе, жұта берсе...
Ит көп пе?
Бұл қалада адам көп пе?
Санап көр сабырың мен шамаң жетсе.
Бау жаққа бет алды деп есептей бер
Үйіңнен итін ертіп балаң кетсе...
* * *
Иттердің құсығымен, «түсігімен»
Аршадан ажар қашты түсі – кілем.
Осынау əудемжерге ауық-ауық
Əжей де кеп тұратын күшігімен.
Құрақ бой, құрбақа бет, құс денелі
Құдай-ау, кім елесін кішкенені:
Күпсінер бір ит келіп күштегелі,
Тіксінер бір ит келіп тістегелі.
Əжейдің адым сайын құрып əлі,
Іреңі қуаң тартып құбылады.
Ойдағы, сайдағы иттер,
Қайдағы иттер
Қанденге қарадай кеп ұрынады.
Елпеңдеп соңдарынан ерсін, мейлі,
Елжіреу былай тұрсын, менсінбейді.
Біреуі кежірленіп «кемсің» дейді,
Біреуі «сен кімге өзі теңсің?» дейді.
Əлсіздің таусылған ба «əттегені»,
Біреуі таламақ боп тап береді.
Əйтеуір алқалы иттер – тақ, төрелі
Жанына жуытпайды, жат көреді!
Тағына таласа да, жаласа да,
Мəз болар бала-шаға тамашаға.
Əр итке ақ таяғын шошаңдатар
Əжейдің əлі жетпей арашаға.
Əлден соң əупірімдеп Күшік бала
Құйрығын шетке шығар қысып қана.
...Иттерді жұлмалайтын Аю ғана!
Иттерді тырналайтын – Мысық қана!
Құйрығын бұтқа қысқан құйттай неме
Жүр екен заман заңын ұқпай неге?
Аузымен құс тістеген ат орнына,
Баптап жүр бір-бір итін жұрт бəйгеге...
Көңілге байланысты-ау бəрі-бəрі,
Адамның нарқы кеміп, налымағы.
Қанденнен басқа ешкім байқар емес
Əжейдің қан жылаған халін əлі.
Мықтылар неге сонша қағынады?
Момындар неге сонша қамығады?
Апыр-ау, көңіл қайда мамыралы?
Апыр-ау, өмір қайда мағыналы?
...Шалынан қалған мынау қараша үйдің
Шайқалып кетпесе екен шаңырағы?..
* * *
...Түс көрді,
Түс емес-ау – мұнар көрді:
Қураған қу медиен, құбаң белді
Тұмшалап, тұншықтырып тұман көмді.
Сусаған құныс кілең құлан көрді,
Сусыған құм үстімен жылан көрді.
Көзіне еміс-еміс көрініп қыр,
Көбесі көкжиектің сөгіліп тұр.
Апшысы қуырылып айналаның,
Желкеден жел ұлып тұр,
Еліріп тұр!
Су іздеп құба шелге құлан көшті,
Сумаңдап, суси жылжып жылан көшті.
Қорқыттың қобызымен қу медиен
Ызыңдап қайталайды бір əнді ескі...
Ай келбет бір кездегі армандай қыз –
Жалп етіп ол да ұшты жардан байғыз.
Əлдекім сыбырлайды құлағына:
«Біз неге үй жығуға қамданбаймыз?»
Құлан да құлап түсті қырдан əрі,
Жылан да жылап түсті қырдан əрі.
Бұлақтың сонда білем қайнар көзі,
Жұмақтың сонда білем нұр жамалы...
– Қыр асып кеткен жоқ, – деп, – босқа құлан,
Ұласып кеткен жоқ, – деп босқа жылан, –
Əлдекім көтереді бас жағынан,
Əлдекім жетелейді қос қолынан.
Қайтадан жел күшейіп құтырды, əні,
Уығы қараша үйдің сықырлады.
Айдаһар аузын ашты жалын бүркіп,
Жер-көкті жалап-жұқтап, сыпырғалы!
Етегін желік үрлеп, жел түргелі
Ес-түссіз ебелек те елпілдеді.
Мұңлығы бұл жалғанның бір өзіндей
Түндігі қараша үйдің желпілдеді.
...Түс емес!
Түс дегені шынға айналды!
Көрмепті бұрын-соңды мұндай халді:
Көзіне (жарық өшіп) түн жайланды,
Жабысып таңдайына тіл байланды.
Жақ ашпай жан баласы зар-мұңына,
Алланың көне берді жарлығына.
Бала да, немере де «əу» дей алмай
Астында алты қырдың қалды мына...
Ал өзі...
Етек-жеңін жел кергендей,
Періште қолтығынан дем бергендей,
Ғажайып кеңістікте келеді ұшып,
Арқаға ақша бұлтты өңгергендей.
Балбырап, тұла бойы балқып, ысып,
Жанары жұлдыздармен шарпылысып,
Кең байтақ кеңістіктің құшағында
Келеді ақ мақтадай қалқып ұшып.
Түргендей шымылдығын Шығыс төрі,
Бір ғажап əлемге енді ырыс толы.
Ауаны əтір сепкен жұтқан сайын
Ашылып сала берді тыныс-демі.
Жамырап жұлдыз біткен жан-жағында,
Ұшып жүр періштелер анда-мында.
Бір ауық есіне алды,
Қараша үйде
Қап қойған қанденін де, балдағын да...
Қандені –
Қағілездеу қара күшік
Жүр ме екен дөй иттермен əлі алысып?..
Бұл болса...
Бұлың-бұлың дүниенің
Дүрия əлемінде барады ұшып...
Есіне түскенімен ел елесі,
Елеусіз пенделерге керегі осы.
Қандені қалып қойды-ау қара жерде,
Сонан соң... əлгі, анау немересі...
Қалғаны...
Қалғаны ма?
Қалғаны ма?
Тарыдай татымайды талғамына!
Жалғанның қамында екен бар қасірет!
Алланың жолында екен бар мағына!
Өңгесі...
Бəрі жалған!
Бəрі жалған!
Адамды көргенім жоқ бағы жанған.
«Құдайы», былайы да жанталасып
Құрдымға құлап жатыр бəрі жардан.
Шалшығын айналаға шашып доңыз,
Тулайды ту биедей тасып теңіз.
«Адам – бір боқ көтерген боқтың қабы...»
Адам – бір көң тасыған сасық қоңыз!
Ұмытып тозақ барын, жұмақ барын,
Мəз-майрам өткеніне күн, аптаның.
Қоңыздар домалатқан Қара Жердің
Кім білсін, қайда барып тұрақтарын...
* * *
Қара жер,
Қазбауыр бұлт қалды астында,
Қанатың қанша ұшсаң да талмас мұнда.
Жəдігөй, анау жалған тіршілікпен
Жаратқан, енді қайтып жалғастырма!..
Сақталған сары алтындай сайға терең
Қамығып қала берді Ай да төмен.
Жүзіне нұр жалатқан жүзіктейін
Алдынан шыға келді əйбат əлем!
Салмағы сияқтанып жарты мысқал,
Мастанды мамыражай бал тыныстан.
Аумайды көк қанатты көбелектен
Көктегі періштелер қалқып ұшқан.
Сиқырлы əуен жайлап сыбызғылы,
Тірліктің тіл тұшынтар қымыздығы.
Аулайды көңіліңді көрмедейін
Көгілдір дүниенің ырыздығы.
Апырай, осы ма екен жəннат төрі?..
Əлде бір əлуеттің арбап демі,
Аялы алақаннан ұшқан құстай
Алысқа барады ғой самғап тегі?!
Қанатын кағып еді тағы ұшқалы –
Əп-сəтте əудем жерге алыстады.
О, ғажап!
Қарсы алдынан шыға келді
Кешегі жақын туыс, таныстары!..
Ғазиздер, ғаріп жандар кешегі өткен
Алдынан шығып жатыр қошеметпен.
Көздерін көрмегелі, құдайым-ау,
Неше жаз,
Өтіп кетті неше көктем?..
Өздері... ым қаққанмен үн қатпайды,
Сөздерін ішке жұтып, жұмбақтайды.
Ерекше көзіне ыстық көрінеді
Əне бір сұлу жігіт сұңғақ бойлы.
Құдай-ау, қыр соңынан қалмай жүрген
Іңкəрі... сұңқары ғой таңдай білген?!
Қаншама соның күтіп ораларын,
Қаншама жолын күтіп сарғайдым мен...
Ол болса...
Серілікпен сол баяғы
Тотыға көзі түскен тор жаяды.
Есінде ме екен сонау толысқан қыз,
Тобылғы...
Торғын тоғай...
Торғай əні?..
Дүние – пар ат жеккен сырлы күйме
Жалт берді-ау тағы алдынан мұңды күйде...
Кеудесі шаншып-шаншып кетті кенет
Кіргендей жүрегіне мың бір ине.
Таусылып, талыққандай əлі, демі...
Құдай-ай, қайдан көріп, танып еді?!
Анасын көзі шалды анадайдан,
Жігіттен жүзін бұрып қалып еді.
Анасын көзі шалды анадайдан,
Қанатын қарлығаштай жаңа жайған.
Шағала дəл осылай көкке ұшатын,
Жанына жай таппаған жағажайдан.
Анасы келеді ұшып!
Қайран, Ана!
Ала гөр құшағыңа, аймала да.
Аңырап, өзінді аңсап айдалада
Айтушы ем арзуымды Айға ғана...
Анасы келеді ұшып бермен қарай.
Аумайды ашық күнгі көлден маңай.
Аспаның ажарланып кетеді екен
Қастарын қас сұлудай кергенде арай!
Тəңірім төсегендей төрге кілем,
Төңірек көзді арбайды өрнегімен.
Анасы келе жатыр құстай ұшып,
Желбіреп ақ жаулығы жел лебімен.
Анасы жақындады, жақындады,
Белгісіз шақырғаны, аһ ұрғаны.
Келсеңші өзіңе-өзің, Құдайым-ау,
Енсеңші құшағына батыл, кəні!
Саусағы саусағына тигендей ме,
Өртеніп өне-бойы күйгендей ме?..
Жайланып жан-жүрегі жарықтықтың,
Айналып та толғанып сүйгендей ме?..
Талдырып түнде түсі, таңда елесі
Кей кезде шығатұғын əбден есі...
Көмілген қоламтаға қорғасындай
Балбырап бара жатыр жан-денесі.
Арудай айна-көктен жайнаң еткен
Апырау, Ай мен жұлдыз қайда кеткен?
Анасы əлден кейін алға ұмсынып,
Қолынан жетектеді жайлап, еппен.
Қоңыр жел қолдан демеп, қолтыққа ала
Екеуі барады ұшып қалқып қана.
Қол бұлғап соңдарынан қала берді
Көлкіп көл,
Толқып теңіз,
Аңқып Дала...
* * *
Аз өтпей Ай, жұлдызды түн жұтқалы,
Таң атты –
Тағы да бір тірлік таңы.
Кешегі итойнақтан есін жиып,
Қаланың қайта оянды күңгірт бағы.
Деген жоқ Күн шықпайын, Ай батпайын,
Ақ тұман сайға үдерді сайғақтайын.
Есінеп-құсынады марғау маңай
Қазақы керенаулық жайлап бойын.
Құдайдың көзін ашып жым-жырт көгі,
Өрмектей тарқатылды Күн жіптері.
Аумағы адырланып-бұдырланып,
Алатау қалғандай ма жылжып бері?..
Əруақты қуып шығып,
Далаға айдап,
Санада сайтан-сайран салады ойнақ.
Қаралы қараша үйдің түндігіндей
Кілкиді қала үстінде қара қаймақ.
Қозғалып пенделердің қол-аяғы,
Жалғасты жаңа күнге жол аяңы.
Қамкөңіл қаңқасынан хабар беріп
Мешіттің мұнарасы сораяды.
Адамның Аллаға аян қай қылығы? –
Əркімнің өз ішінде қайғы-мұңы.
...Есікті тырнап ашып,
Жарым түнде
Қан жұтып Қанден байғұс Айға ұлыды...

---