Ұльітау

Сағындым Кішітауымды,
Сағындым Ұлытауымды,
Сағындым туған бауырымды,
Сағындым қайран ауылымды.
Тайжан.
Қойыны қоңыр салқын күз деміндей,
Көрініп қыр арқасы қыз беліндей.
Ұлытау қарсы алдымнан шыға келді
Арманды ғасырлардың тізбегіндей.
Ұлытау арқасы арса, жақпар-жақпар,
Ұлытау бойы борша, шатқал-шатқал.
Ұлытау бір қария даладағы
Маңдайы тарам-тарам, қатпар-қатпар.
Болар деп Ұлытаудың қайыр таңы,
Қазақтың қол созбаған қай ұрпағы.
Ентелеп Ұлытауға ботасындай.
Қарайды Кішітауы, Айыртауы.
Ұлытау сүңгиді көк шымылдыққа,
Қиялдай шомылады шыңы бұлтқа.
Қолынан аттандырып күнді ымыртқа,
Ұлытау сүңгиді үнсіз ұлылыққа.
Суалып ақ тақыр боп қоғалы көл,
Жөңкіліп көшті төмен-жоғарылы ел.
Сағымдай сағыныштың жасыи жұтқан,
Күрсініп, күңіренді молалы бел.
Шыңдармен жалғастырып шың арасын,
Өткен күн соқты ескерткіш мұнарасын.
Даланың түтігіндей ақты өзендер
Там-тұмдап таудан алып сыбағасын.
Дірілдеп атқан таңдай ағараңдап,
Ойнаса Найзатаста жай алаулап.
Қарайды қарауылдай тау алаңдап,
Қарайды күреңітіп ай талаурап.
Тұрмыстан теперіш жеп, тепкі көрген,
Ұлытау көне тарих көпті көрген.
Аса алмай адуынды асқарынан,
Бұлдырап бұлттар шөгіп, өтті керуен.
Айнала жылым бұлақ жылап аққан
Айнала қап-қара оба сұлап жатқан.
Сол оба бағы заман батырындай,
Оқ тиіп омырауынан құлап жатқан.
Бұл жерде бүкіл қазақ түгенделіп,
Біреуін бірі қайрап жігер беріп,
Жойылып жүзге бөлу, алауыздық,
Жанындай жайған жасыл кілем керіп.
Қап-қара бұлт боп төнсе қанды бүлік,
Ұлытау ұрандаған жаңғырығып.
Жалпақ жер жаутаңдаған бір уыс боп,
Жайымен жатқан елге жау ұрынып.
Тұнжырап Ұлытауды тұман жапты,
Өкіріп ерке өзендер жылап ақты.
Жорта алмай жондарында өршіл киік,
Ұша алмай ұясында қыран жатты.
Ел бағып жер дүбірін, көл сыбырын,
Мұнартты көлецкедей кешкіқұрым.
Төрт құлақ қорымдарда байғыз зарлап,
Ежелгі шертіп жатты ескі мұңын.
Құтырып долы соғыс дүлейленіп,
Шошыды жазық дала үрей жеңіп,
Керілген кең далаға көз тікті жау
Ат басын Ұлытауға тірей келіп.
Бүйірін Сарыарқаның дүбірлетіп,
Қалың қол Көксеңгірді тіліп өтіп.
Бұрқырап түйлігеді, шүйлігеді,
Тұрғанда қыр елінің қыры кетіп.
Сәбилер жазықсыздан жазаланып,
Қарт ана шашын жайды азаланып,
Ту ұстап жұдырықтай тұтасты ел,
Тыныштық бермеді жау мазаны алып.
Тұлпарлар жаратылған қыстай бағып
Жалдарын желге төсеп құстай ағып.
Майданның даласында ақ көбік боп,
Кісінеп Ұлытауды ұшты айналып.
Біткендей көлге дауыс,
желге құлақ,
Айқастың шуылдасты жөнін сұрап.
Арманды аталарды сол кездегі,
Көргенде тұра алмастай көңіл шыдап.
Қан болып көлкіп жатты балмұздақ су,
Аспанға көтерілді аңдыздап бу.
Айналды Ұлытауды зарлы анадай,
Ақша бұлт сынығындай жалғыз аққу.
Ұшатын әшейінде алабұртып,
Отырған Ұлытауда бала бүркіт.
Қанатын сілкіп-сілкіп қайта жиып,
Үреймен бұға түсіп қарады үркіп.
Тән мұздап бара жатты,
қан суынып,
Тау тұрды қара бұлтты қаусырынып.
Өрледі Ұлытаудың биігіне,
Жалаңдап аш бөрідей жау сұғынып.
Ар-намыс дүкенінде суарылған,
Айрылып алмас қылыш шыдамынан,
Күндіздей көтерілді сәуле шашып,
Сурылып қара түндей қынабынан.
Еркінсіп ат қойған жау андағайлап,
Қайратын қалың елдің қалды абайлап.
Алдаспан жарқ-жұрқ етіп бұлтта жүзіп,
Ақ сүңгі күреңітті қанға бойлап.
Айбалта күнмен ойнап шағылысты,
Талайлар аттарының жалын құшты.
Көтеріп көк гүрзісін жеке батыр
Алаңын қан майданның жарып ұшты...
Көзінен мөлдіреген жасын іркіп,
Көтерді ел еңсесін басын сілкіп.
Қайтадан қанат жайып шыңға қонды,
Ежелгі тау тұрғыны лашын, бүркіт.
Тірліктің жеткен қолы көктеміне,
Айтты ел лағнат өткен күнге.
Талайлар талайсыз боп кетті сорлап,
Сонау бір қанды лайсаң өткелінде.
Тағдырын оқ опырып, жалын жазып,
Өтті ғой талай ару жаны нәзік.
Қанды күн, қаралы түн, қара толқын...
Болған жоқ археолог бәрін қазып.
Ұлытау тұр бүгінде көкке тиіп,
Қоңыр жел аймалайды беттен сүйіп,
Қорасан белгісіндей қожыр тастар,
Өткен күн — скульптор кеткен құйып.
Жаяды Ұлытауға таң құшағын,
Күмбездей көтереді тауды сағым.
Арқаның көк тұғырдай діңгегіне,
Арнайды ертелі-кеш бар құс әнін.
Тие алмай долы дауыл тауға батып,
Өтеді боз селеуді шаңға аунатып.
Ойнақтап ерігеді, желігеді,
Оятып қойтастарды қалған қатып.
Көк таудың түтін ұшып түндігінен,
Желменен желе аяңдап бір жүгірген.
Қырмызы қызыл түлкі керіледі,
Жартастың шығып терең үңгірінен.
Басынып Ұлытауды өте алмастай,
Шыңына ешбір пенде жете алмастай.
Қалады ракетаның басында ізі
Майданда жарқылдаған көк алмастай.
Тұрғандай қолын бұлғап тауда жеңгең,
Биікке шарқ ұрасың салған жерден.
Шомылған айдын көлге ақ балықтай,
Жүзеді ауасында қайран кеудең.
Жартастар секілді бір алтын құндақ,
Тұрады төбесінде күн жарқылдап.
Алыстан тартып алып тау мұнарын,
Жатады қойнауында құм салқындап.
Қанатын қойтастарға серпе құлап,
Ағады айқай салып ерке бұлақ.
Тартады ақжалданып көбік шашып,
Шыққандай топты жарып жеке бір ат.
Күн өтті қою түтін көк мұнарлы,
Күл болып хан орданың орны қалды.
Со бір күн азынаған ащы желдей,
Қариды кек отымен омырауды.
Айнала атырапты қарауылдап,
Өмірде көрмегендей тау дамылдап.
Найзатас, ақмалта тас, ақ қайрақтас,
Жатады Ұлытауды жан бауырлап.
Түйенің түтілгендей шудасынан,
Бұрқырап шаң шығады қыр басынан.
Қайырып қара бұлттай қалың малды,
Келеді ат үстінде бір жас ұлан.
Көмкеріп құшағына көк бұлтты алып,
Ұлытау тұр ерекше шоқтықтанып.
Ғарышты шоғыменен жылытады,
Ұлытау омырауынан от тұтанып.
Айбармен қарап жазық тегістікке,
Жатады жалғыз өзі кең үстіртте.
Космосқа кемелерін аттандырып,
Жұлдызды жалғасады кеңістікке.
* * *
Жезқазғанда өтіп кетті жеті күн,
Саржайлаудың самал сазды күйіндей.
Туыс болып шықты бірі екінің,
Боз ордалар болды өзімнің үйімдей.
Жеті күнде жетті төбем көкке өсіп,
Жайып салды ел ақ көңілмен тұз дәмін.
Ұлытау тұр Торғайменен шектесіп,
Өз аулымның көргендеймін қыздарын.
Шөптері де өз аулымның шөбіндей,
Иіскеймін мен еміреніп жата қап,
Көлдері де өз аулымның көліндей,
Кеуде кернеп тебірентеді махаббат.
Өзені де өз аулыма бастайды,
Жүгіреді жетелеп ап ағысы.
Шаң-тозаңнан бір серпілтіп тастайды,
Мұнарымен жуып бойды тау іші.
Жезқазғанда өтіп кетті жеті күн,
Саржайлаудың самал сазды күйіндей.
Туыс болып шықты бірі екінің,
Боз ордалар болды өзімнің үйімдей.
* * *
Жезқазғанның жезі бетінде,
Жезқазғанның кені астында,
Қас қағым тек мезетінде,
Жоқ боласың жер астында.
Жер астында қара дауыл,
Жер астында суық мұздай.
Шахта шамы жағады нұр,
Жылт-жылт етіп жұлдыздардай.
Солай айдап түнектерден,
Қуалайды қара түнді.
Солар ғана жаздырады,
Қусырылған қанатыңды.
Жер астында қайран жерің,
Жер боп сені көтереді.
Шахтер да бір майдангердей,
Ауызында от өлеңі.
Жер үстінде күндіз болса,
Жер астында қараңғы аспан.
Жер астында жұлдыз жанса,
Ол — ұшқан от қара тастан.
* * *
Дәуірлеп көтеріліп дара тұлғаң,
Сөйледің өзің туған дала атынан.
Жүректі желпіп өтті жібек желдей,
Ескен леп секілді аққу қанатынан.
Өртеген арманды айттың өзегіңді,
Өзгеге жібермедің кезегіңді.
Жеріңнің жеті қабат көзін ашып,
Көтердің биік шыңға өз еліңді.
Елімнің көріндің сен елдігіндей,
Толқыды көңіл теңіз желді күндей.
О, Қаныш,
тау мен тастың тамыршысы,
Даланы білу қиын сені білмей.
* * *
Қанша уақыт Жезқазғанда жоғалды,
Ұлытаудың үңгіріне ұрланып.
Қанша уақыт бізге қайта оралды,
Тайжандардың тіліменен жырланып.
Қанша пештер қайта жанды дүрілдеп,
Тобылғының қызуымен қыз рең.
Шарт-шұрт сынды от бір туғандай гүрілдеп,
Жезқазғанның жасын атқан күзімен.
Тұр ма әлде ақ мамық қар жауғалы,
Келеді ептеп алыс қыстың ауасы.
Үлкен де емес, кіші де емес таулары,
Бірақ отты Жезқазғанның даласы.
Онда оты бар жігіттердің темірдей,
Онда оты бар жас қыздардың өрімдей.
Онда оты бар Жезқазғанның жезінің,
Мәңгілікке сөнбейтүғын өмірдей.
Олар тіпті сөйлемейді көпіріп,
Көпіргенді деп ойлайды өтірік.
Жер үстінде неше күнді жағады,
Жеті қабат жер астында отырып.
* * *
Жезқазғанның сөнбейтұғын таңдары,
Жезқазғанның шахтасында шамдары.
Онша биік болмаса да таулары
Сонда жатыр Сәтпаевтың арманы.
Жер астының көкке атылған айбыны,
Алдымызда жез мүхиттың айдыны.
Жезқазғанның жерінде бір тыным жоқ,
Лаулаған от бара қалсаң қай күні.
Ағылшыннан бәрін көрген азаптың,
Жезқазғанда жез өңіндей ғажап түн.
Қарсақбайға асығамын, тұрғандай
Өзі күтіп президент қазақтың.
Жердің жеті қабатында қатталып,
Жатқан кенді тапты-ау сабаз ақтарып.
Байқоңырдан көтерілген космонавт,
Оның атын ұшқан болар жатқа алып.
Ер ортадан кетсе өтіп ертерек,
Артында оның ұмытпаймын ел керек.
Елдің даңқын ермен бірге шығарар
Қойны жомарт, қолы ашық жер керек.

---