Бір үзім нан

— Балам, байқа, байқаңдар. «Судың да сұрауы бар» депті, мұнша ағыл-тегіл ғып асты неге қорлайсыңдар! Тамызбай іш, әй, құрымағыр!

Шешем көп үндемейтін адам еді. Қайсыбір кемпірлерше көзіне көрінгенді жаратпай кіржің қағатын мінезден ада, алды кең, ашық жан болатын. Кеше... жоқ, алдыңғы күні екен-ау, иә, содан бері қабақ кейісі кетпей-ақ қойды. Үйдің ішін тінтіп көріп, мін, кемшілік тереді. Ештеңеге ырзалық етпейді, әлсін-әлсін күрсінеді, басын шайқайды, үлкенімізге пәлендей әсер етпе-генімен, кішкене немерелерін қуырып барады. Сәт сайын: «Түсірмей же, түге, тамызбай іш, көбейгір» деп жекіреді.

Енді міне, ауызды маған салып отыр. Түсінсем бұйырмасын. Бәлкім, сен бірдеңе білетін шығарсың. Осы дәмемен үлкен кісінің келініне жалтақтаймын. Ол ерінін тістеп, құпия бір ишаралар жасайды: «дымың ішіңде, үндеме». Мен тіл қатпаймын. Бірақ кемпірдің тұспалдап ақыл айтуы тым жиілеп кетті. Бүгін осымен үшінші ескертуі: «Балам, байқа, байқаңдар». Нені байқаймын?! Тап осы үйде кешелі бері дәнеңе бүлінген емес. Төгіліп, шашылып жатқан дәм де шамалы, ауылдағыдай шарбы ақтарып, мал сою бізде жоқ, қап-қап қатық тағы болмайды. Қадақтаған ет, бөлкелеген нан. Бұның қай жері ағыл-тегіл! Әлде келінінен бір ысырапқорлық көрді ме? О, оның қисыны, тіпті, келмейді.

Өйткені әйелімнің сыры өзіме мәлім. Жо-о, келіншегімді ешкім сараң атамайды, тек есеп-қисапты ұнататыны ғана. Шаруа ортақ қой, онысыз қиын да! Мәселен, отағасы болғандікі ме — бұл үйдегі ең шығыны мол жан — менің өзім. Күніне бір сом он тиын ақша жоям. Түскі ас, жиырма екі тиын «Беломор». Осыны түгел тізіп келгенде орынсыз шашпалық менен де аңғарылмайды. Бірақ зайыбым соңғы әзірде «Здоровье» журналын оңды-солды тықпалап, шылымның зиянын көп әңгімелеп жүр. Несі бар, денсаулық қымбат.

Сонымен, қалада тұра бастағаныма екі-ақ ай толған шешемнің не көріп, нені мегзеп сөйлегенін байыптай алмаған күйім, әйелім мен шешеме кезек мөлиіп, басым қатады. Нақ мына тұста енелі-келінді екеуі бірігіп, ұғынысып қалғанға ұқсайды. Екеуі де өре тұрып маған ұрсатын, жер-жебіріме жетіп тілдейтін сықыл-данады. Себебі мен ер адаммын, әйел жұрты ақылдылығын маған көрсетпегенде кімге көрсетеді?!

Астананың көп азаматының қасіреті маған аян. Әдетте көбінің ауылдан келген шешелері мен қаладан тапқан сүйіктілері сиыспай әлекке салады. Неге екені белгісіз, өз басымда ондай қауіп болған емес. Дүниеде екі әйел тіл табысса — ол менің шешем мен әйелім секілденеді де тұрады.

Кешкі шәйдің дастарқаны еді. Қағаз даңғазасы, дау-дамайы көп кеңсе жұмысының самай терлеткен сарсаң сағаттары артта қалды, алда жақсы ас, жайлы төсек тұр. Барынша уәйімсіз, көңілді өткізетін-ақ уақыт. Амал не, үлкен кісіміздің назары төмен. Бәріміз соның бетіне жалтақтаймыз.

Талғар құзының ұшар басына тоқымдай қара бұлт қонады. Айнала, балапан-шыңдардың мұз қабақтары күнге шағылысып, сәуле шашады, бірақ бүкіл Алатау аумағы ашылып кете алмайды. Тау бүктесініндегі қар-мұзға төгілген нұрдың өзі анық жарқы-рамай, жасқана, күңгірт бозарады ғой. Біздің кәрі Талғарымыз да дастарқан басына нақ сондай әсер таратады. Ессіз, ерке сәбилер титтей-титтей алақандарымен ауыздарын басып, тұншығып күледі. Менің аннан-мұннан сүйреп, қиыстырып айтқан әңгіме-әзілім ескерусіз қалғаны аздай, мұрынын тыжырта берген соң сөзді біржола тыйғанмын. Ауыр бір минуттар өтіп жатты. Шеше алдында батып үн қата алатын жалғыз мен едім, менің ауызыма сөз түсер болмады. Анау-мынау сөздің қадеге аспайтынын жаңа ғана көрдім. Осыны сезінген сайын рухың құлап, тіпті, бірдеңе айта қалсам, екі сөздің басын құрай алар-алмасыма күмән ететін сияқтымын. Әрі көз біткен маған қарап жәудірейді, бәрі менен бірдеңе күтеді. Әлдебір әңгімені қойып қалсам, ешқайсысының батыл ғып қостай алмайтынына да сенем. Одан бетер қысыла, қысқара түсем. Дәл мына сәттегі тыныштық ат басындай алтын болса да, жылт еткен күлкінің жез оймағына айырбастар ем! От басының бағы — тыныштық дегенді талай естіп едім, ал адамның бақытты болуы үшін бұл сөздің мұншалықты тар мағыналы екенін, тұңғыш мәрте, қазір түйсіндім. Бір кемпірдің қабағына бола бәрің салбырап не көрінді дерсіз. О, о кісінің қабағы біз үшін қабақ емес, аспан. Оның көңіл-көгіне ойнап шыққан шүйке бұлттың көлеңкесі бәрімізге жетеді. Міне, түгел қоңырайып отырмыз. Аспанды бұлт алса — желге сенесің, көңілдің бұлтын кім айдар?

Сонымен, бір үйлі жан булығып қалдық. Әйтеуір осы от басы бір оғаштық етті, әйтеуір біріміз жазықтымыз. Қайсымыздан кетті? Шіркін, айтып өлтірсе ғой!

Келесі минутта біздің шаңыраққа біткен менен кейінгі жалғыз ұл — сегіз жасар Серікбол өз-өзінен қорқып, қуыстанып отырып бір үзім нанды түсіріп алды. Нан тура менің аяғымның астына құлаған екен. Мен еңкейіп үлгергенше шешем жерден жұлып ап, бірер үргіледі де, ауызына салып жіберді. Ерлі-зайыпты екеуіміз бір-бірімізге қарадық, кәдімгі көп балалы үйдің күтімсіздеу ұсталған орындықтары бір-бір сықырлап басылған, келіні шыдамады білем:

— Апа, біз балаларға жерге түскенді жегізбей үйретіп ек, — деп салды. Жаным қылп етті. Жалма-жан кесемді қисайта тастап, тұрып кетуге ыңғайлана бергем, шешем білезікті қолымен ауаны бір сызды: «Қозғалма!..» Сасқаным шығар, мына сөздердің ауызымнан қалай шыққанын әлі күнге түсінбеймін. Әйтеуір: — Рас, жерге түскенді жегізбеуші едік, — деп, әйелімнің сөзін іле қостағанымды шошына, бүкіл төбе-құйқаммен сезіндім. Бір қатені түзетем деп екіншісін жібергенімді мойындағанда берекем тіпті ұшты. Бірақ үлкен кісі бұның күллісінен басқаша, бір күтпеген мағына тапты:

— Балам, — деді ол, ер адамға бітер ауыр, шекелі басын изеп-изеп жіберіп, — бұның өте дұрыс, балам. Алыс жерде жүргенде ауызбірлік керек. Өстіп біріңнің сөзіңді бірің қолдап, жақтап отырғандарың жақсы. — Мен күдіктеніп қалдым. Нақ осы көмбенің астында ащы кекесін жатқан жоқ па деген күдікпен кемпірдің жүзіне үңілдім.

— Жоқ, шын сөзім, балам, кекетіп, мұқатып, қайтейін. Бірің ұлым, бірің — қызымсың. Әркім пейілінен табады ғой. Әлпештеп күтіп жүрсіңдер, рақмет, — деп бір тоқтады. Ана көкірегінің арғы түкпірінде үлкен бір сырдың, әлденендей салмақты бірдеңенің жатқанын осының өзі-ақ аңғартқандай еді. Мен тағы да іш жидым. Келіншегімнің бойын секем, сақ ұстағанына қарап, оның да жөнді ештеңе ұқпағанын, ол да өзім құсап күтілмеген ауыр бір жағдай — жайсыз әңгіме тосып, қарайлай қалтырап отырғанын сонда түсіндім.

Кемпірдің қалайда бір нәрсе қозғауы анық-ты. Әйелімді қайдам, маған үлкен кісі қазір қалаларың құрысын, ауылға көшіңдер деп қиғылықты салатындай көрінді. Өйткені өзім оқу бітіргелі бергі он жылда талмай үгіттеп, қалаға келуге әзер көндіргем.

Келіні тағы да шыдамсыздық жасады:

— Апа, қайсымызға ренжідіңіз, не болды? Әлде балалар тіл алмады ма? Айтқаныңды ұқпаса, шыбық пен шапалақ бар, жосытып жібермейсіз бе? — Осынша орынды, сыпайы естілгенімен, бұ сөздердің астарында анаға тән осалдық — баланы қорғау, соның ісіне кешірім жасауды тілеген кәдуілгі итаршы пиғыл жатқан-ды. Шапалақ пен шыбықты тек енесінің көңіліне бола қыстырғанын сезе қойдым. Мұны үлкен кісі де жазбай танып, күліп жіберді:

— Атай көрме, шырағым. Сәбилерді шырқыратып нем бар, заманына қарай баласы, бақыттарынан көрер. Шүкір, балалар менің төкпей іш, түсірмей же дегенімді ұғынып келеді. Одан артық не сұраймын. Кінә сен екеуіңде ме деймін, көңілдеріңе келмесін, менің әңгімем қысқа. Мені ана деп білетін болсаңдар, айтатын бір тілегім: айналайын, асты қадірлеңдер, — деді. Келіні екеуіміз жеңілейе күрсіндік. Манадан маңдай жиырған реніштің бар салмағы осы-ақ па? Тамақты кім қадір тұтпайды: түһ, со да қайғы бопты, а!

— Жоқ, балам, — деді кемпір. Мен селк еттім.

— Жоқ, балам, байқауымша, кінә сенде. Сен ғой жерге түскенді жегізбей үйреттім деп кергисің. Мақұл болсын. Ал жерге түсірмей жеуді неге үйретпедің? Осы қалаға келгелі мына көзім көріп жүр. Үйлеріңнің іші-сырты түгел нан, нанның қиқымы. Қоқыр салған шелектеріңде де нан, жуындыда да нан, әлгі күл ме, сыпырынды ма, немене, соны төгетін жерлеріңде де нан. Міне, сен жерге түскенді жегізбеймін дейсің, соны да сөз деп сөйледің бе. Нан жерге түссе де — нан.

Бұл кісі кімге кейісін, сөз еститін мен болатыным аналы-балалы екеумізге де белгілі еді. Сондықтан тағдыр үкіміне мойын тосып бұға түсем. Бас қадірі, азамат абыройы сықылды, ұрт көріп шығатын кердең сөздер кемпір алдында қиқым нанмен бағала-нады. Үй жандарының, әсіресе, екінші, үшінші кластық қана түсінігі бар балаларымның алдында ақымақтығымды мойындағым-ақ келмейді. Шара қайсы, өзі аз ғана беделдің қалған жартысын қанағат тұту... ендігі абырой сол сияқты.

Іңір шәйі мана ішіліп біткен. Кесе-шыныларды бір-бірлеп балалар жинап тауысты. Дастарқан шетінде жалғыз тас табақша. Столдағы нан қиқымын сыпырып соған салған, ана жаққа әкетуге батпай келіні отыр.

— Біле білсең, нанның бір аунап түскен жерін басудан именер едің сен. Мен сендердің үйге киетін тақасыз кебістеріңнің табанын көріп, тәубадан қайттым. Бүгін күні бойы бітірген шаруам сол: табандарыңа талайдан жабысып қатып қалған нанды алуға тырнағымның әлі жетпеді, пышақпен қырып тазарттым. Төсеніштеріңнің әр жер, әр жеріне жабысқан нанға қайнаған су құйып жібіттім. Тырнадым, сүрттім — әйтеуір, кетірдім. Мұның бәрін мен буын-буыным қалтырап жүріп әрең атқардым. Жо-оқ, кәріліктен, аурудан емес, буыным қорыққаннан қалтырады. Иә, нанның қасиетінен қорықтым. Осы қазір де сүйек-сүйегім сырқырап отыр. Ал манағы бір кезде төбе-құйқам, тал-тал шашымның ұшына шейін шымырлап еді. Шүкір, уақыт жақсы, ел күйленді, күйліміз дедің-ау сен кеше? Тап ауылдағы жұрттан, өздерің құсап оқымаған қараңғы елден асып кеткен дәулеттерің жоқ, шырақ, таспаңдар. Мұны мен сендердің көтеріңкі көңілдеріңді басу мақсатымен айтпаймын. Тіпті олай ойласам да ешкімнің алдында күнәкәр болмас едім. Немене, сендердің көңілдерің наннан биік пе? Сен нанды аяққа басқанда ұялмадың ғой? Сен... сен бала, өз құның қанша, соны білесің бе? — Менің мойыным тершіп жүре берді. Екі құлағымның қалқан шемір-шектері зың-зың дыбыс шығаратын тәрізді. Екі алақаныммен баса қойдым. Не айтқанын ажырата алмадым. Келіні күңк-күңк сөйлеп, нан қиқымы салынған тас табақты ұстап ас үйге кетті. «Өз құның қанша, соны білесің бе... құны қанша». Дүниеде бұдан қиын сұрақ болмас деп ойлаймын. Мұндай сауалдың алдында кім-кім де абыржыр еді. Расында, құным қанша, қанша сом, қанша тиын екен? Дүкенге кірсек қой, мынау жөндем, анау қымбат деп әрқайсысымыз өзімізше құн кесіп, баға пішеміз. Өзімізге біреу сөйтсе... Қызарақтағаннан басқа не тауып айтар ек?! «Құның қанша, өзің айтшы?» Неткен ауыр, неткен қатал сауал! Бір сәт шешем осы сұрақты маған әдейі сағымды сындыру, таптау пиғылымен тастағанға ұсады. Әйтпесе мұндай тұйыққа неге тірейді? Байырғы қаталдығы ма, әлде бірдемеден көңілі қалды ма?

Бұл кезде үлкен кісі келінінің көңілі ас үйде де байыз таба алмай, ыдыс-аяқты біраз салдыратқан соң қайтып оралған. Сөлпиіп сәл тұрды да енесінің оң бүйіріндегі жұмсақ креслоны аулақтау сырғытып, сылқ етіп отыра салды.

— Келінім, тыңдап ал. Сені де мына маған ұсап қоқып-соқыған бір кемпір тапқан шығар. Сенің қалай өсіп, не тәлім алғаныңды білмеймін. Сірә, кемпір сыйлауыңа қарағанда, ана көрген боларсың. Иә, үмітім бар, сосын сөйлеймін, менің баламды сен кейін таныдың. Қой шуашы мен ескі шүберектің иісінен адаланған кезінде көрдің. Сенің алдыңда ұлымның аруағын қашырайын демеймін, біле білсең, аруақты қа-шыратын өтірік, мен бір ғана оқиғаны екеуіңнің де есіңе салғым келеді. Әнеукүні сен бір кітап оқып бердің-ау, ұмытпасам, ішінде «адамның ең үлкен бақыты — ұмыта алатынында» деген сөз бар. Жарықтық, кітап сөзін алай-пұлай десек, ауызымыз күйер, Алла сақтасын. Әттең, ұмытшақтықты бақытқа балағаны... білмеймін, мен көрген жұрттың бәрінің соры — сол ұмыту, ұмыттым, ұмытып қалдым болып келеді. Аяз-би үйінің маңдайшасына неге жыртық кебісін іледі? Өйткені тегімді ұмытып, тасып, төгіліп кетпейін деді, иә, ол ана сендердің кітаптарыңда жазулы. Сендер ертекті өтірік көріп, сенбейсіңдер, жо-оқ, жаңсақ ойлайсыңдар... Бірді айтып, бірге кетем-ау, сені қайдам, шырағым, менің ұлым нанды қадірлеуі керек, жоқшылық мұның қанына емшек сүтімен дарыған. — Екі бетім ду етті. Біздің ауылдай емес, көрші халықтың әсерімен егін-жай, сауда-саттыққа ерте үйренген «көк базары» бар елдің қызы — зайыбымның алдында туыс, жекжаттың ауқатын айтып, талай мақтанғаным есіме түсті. Іргелі, беделді әкенің жалғыз ұлы боп, жорға мініп, жыр тыңдап өстім дегем. Ағайын, ауылдасымның қазіргі тұрмысын көрген зайыбым қалтқысыз иланған-ды. Енді сол наным, сенім қалаған қабырғаның ең астыңғы негізгі қатарынан төрт-бес кірпішті әлдекім суырып кеткендей көңіл-сарайымның бір бұрышы үңірейіп шыға келді. Бірақ балалардың анасы бағзы қалпы мен жайында нені болсын шыдап тыңдауға, көтеруге дайын кейіп танытады. Ал анамның әлденендей жайсыз бір оқиғаны баяндауға бекінгені хақ. Маған дәл қазір бәрібір сықылданды. Тек ойындағысын тезірек айтып бітсе екен деймін.

— Иә, шырағым, солай, өткендегі тұрмыстың хақындағы шын сөзден ұялмай-ақ қой. Мен өзімнің ұл өсіріп отырғанымды о баста-ақ білген анамын. Әкең осы мезетте кебінін сүйретіп, кіріп келсе, көзіне тура қарай аламын. Осынау ауру жеңген алпыс жыл ғұмырымның отыз бес жылын жесір өткіздім. Хақ-тағаланың алдында да жерге қарардай жазығым болған емес. Сенің бетіңе жел тигізгім келмеді. Ұлым өсер, күні ертең төңірегіне дос-дұшпан жиылар, сонда беті ашық, жанары тік болсын дедім. Біз кешкен күнді Құдай ұрпақтың ұрпағына бермесін! Іләйім солай болғай. Со бір қиын күндерде, балам, сенің анаң кешірілмес бір қылмыс етті. Оны сен білмейсің, сенің әкең соны әлі кешірмейді, иә, кешіре алмады.

Осы арада бүкіл өкпе-қолқам солқ етіп, аяғымның басына түскен тәрізденді. Столға жапқан клеенканың бір жерін әлдеқалай пышақ тіліп кетіпті. Жерге қаратты, жер шұқытты деген сол-ақ шығар, әлгі пышақ тиген титтей жерді тырнап кеңейте бастадым. Әлі кешірмейді... Нені кешірмейді? Мынау жарық жалғанда уақыт кешірмейтін не болмақ? Сенің бетіңе жел тимесін дедім. Імм!..

— Тыңда, балам, ұғып ал. Сен онда үштен төртке қараған едің. Арықтан, суықтан өлген малдың еті қолға желім құсап жабысады екен. Қауқары жоқ қара шыламыр көңіл алдауға ғана жарады. Сен сол жолы жалқылдап жаман істің. Әлі көз алдымда, мойыныңа таққан дұғалықтың жібі қиып, көрінбей кетті. Кәдімгі шарғы жіп болатын, соны үзуге қолымның әлі жетпеді. Қазір ойласам да жаным шығып кете жаздайды: сонда сен өз қолыммен таққан дұғалықтың жібіне қылғынып өлетін сықылдандың. Жат көздің суығынан, сайтан-сапатаның салқынынан сақтаған жарықтық аштықтан қорғай алмайтынын да сездім. Ақыры, терге, кірге шіріген жіп қой, жандәрмен үзіп жібердім. Ғұмырың да сол жіптен мықты емес-ті, ол да үзілуге шақ тұрған. Әй, дүние-ай, со сәтте көзіме бір үзім нан елестеді. Иә, қол басындай нан, құмаршықтың наны. Көзім тұнып алды. Сонда көзім жұмулы ма еді, ашық па еді, әлі күнге түсінбеймін, әйтеуір... нан иісі бұрқырап қоя берді. Жанып жатқан отқа қарадым: қазандық жақтауы — ыс, күйе шалған балшық тас күйіп піскен күлшеге ұсады... тісім шықырлап кетті... Әлден уақытта жағым түсіп тамсана алмай қалғанымды сездім. Ауызым күйік татиды. Неткен тәтті күйік еді десеңші! Кәдуілгі нан жегендей болдым. Иә, нан. Балшық тастың күйігі де нандікіне ұқсайды екен. Тас пен нанды ұқсастырған екеуінің де күйетіні хақындағы тарыққан ақылдың тантық түйсігі де, не дейсің. Содан... екі-үш күнге шейін ауызымды баса алмай жүрдім. Тістерім қақсап тигізбейді. Ал о жолы кәдімгідей нәр алып, ес жиып едім. Балам, саған мұның бәрі ертегі сықылды, өйткені сен онда есіңді білмейтінсің. Мына біз бейбақтар ұмыта алмаймыз. Ұмытар едік, сендер ұмыттырып тұрсыңдар ма бізге?

Анада сен бала бір сөзіңде: «Соғыс біткелі отыз жыл, бастарынан кешкен өтірік-шынды қиындықтарын айтып, талай кәрі-құртаң әлі нан жеп жүр», — дедің-ау. Мен шешең емес, әкең болсам, сол сөзің үшін сені қамшының астына алатын ем. Сонда сен ессіз сөйлеуге қалай ауызың барды? Иә, білем, сендер көмейден шыққан көріксіз сөздерді түгелімен әзіл, қалжың деп ақталғыларың келеді. Сонда қайтіп арылмақсың? Жаман іс, жарамсыз әрекет етіп қойсаң адал, ақ сөзбен жуып, шаярсың, ал адам, жаман пиғылынан қалай ақталмақсың? Кісі жалпы пиғылынан қалай ақталады? Бүтін ішкі сарайыңды немен тазартарсың? Балам, көңіліңе келмесін, сендер тым кірлеп кеткен секілдісіңдер.
Шешем қала жұртының характерін түгелімен күпірлік, асылыққа сайиды:

— Аралас-құраласы жоқ неткен ел! Осында қырық сегіз үй бар, солай ма? Неге ешқайсысы кірмейді? Алапеспен ауырған үймісіңдер. Жоқ, сендерді ешкім керек қылмай-ақ қойсын, өздерің неге бармайсыңдар? Кеше сүт алып келе жатыр едім, мына қарсы есіктегі келін мені көре салып, төсін кәйките қойды. Әй, Алла-ай, сақтай гөр мұндай да жұрт болады екен! Шамасы өздерің де сүйтесіңдер ғой! — Үлкен кісі тебіреніп сөйлейді, тепсініп кінә артады. Жайшылықтағы момын, ақылды ана бірте-бірте қатал айыптаушыға айналып барады. Мен оның осынша шүйлігуін өзімше түсінуге, талдауға тырысам. Қалай ойласам да мұнша тарынып, тауысылуына қисын таппаймын. Бір сәт мына айтып отырғандарының бәрі — әншейін жай, мені кінәлау үшін, жоқтан жонып шығарылған сылтаулар сықылданады. Айнала беріп, тағы өзгерем, өз басымның мінін ішімнен өзім тізем. Кемпір нені сөз етсін, күллісі кеп бір арнаға құяды, ол қырсық атаулыны қырлап әкеліп, баяғы нанға, нанның молдығына тірейді. Тоқтық кісі таныта ма?! Қасықтап сүт, аяқтап ұн сұрап жүрсеңдер, көрер ем, бәлем. Міне, о кісі өстеді. Уақыттың, заманның кеңшілігін бізден қызғана ма, қайтеді? Тасысақ — табысымыз шығар?! Ешкімнің ала жібін аттаған емен, ерінімдегі — еңбегім, кімнің не шаруасы бар. Тек мұны мен көңіліммен ғана түсінем: ой-пиғылды, көбіне сөзге айналдырмай құртуға күш салам. Өйткені сөз түзіліп, бас құраса — ауыздан шығып кетуі кәдік қой? Жалма-жан көкірек түкпірімді көріп қалмады ма деп, шешеме қараймын. Ол әзір тыйыларға ұқсамайды. Менің көзіме кардиограммалық сызық елестейді.

— Сол күні кешке көже іштік. Аяқ жетер жерде ел жоқ-ты. Айтам-ау, аш әйелдің аяғы қайда жетсін. Қабырғаға сүйеніп, қаз-қаздап үйден шықтым. Көз көре ісіп-кеуіп баратқан жалғыз ұлдың түрі жанымды оттай жалады. Ией, Алла-ай, иіс пен дәм де бойға қуат екен, жаңағы күйік күш беріпті, жарық дүниеге ішім жылып қалды, құдығымыз бірге көршінің үйіне қалай жеткенімді әлі күнге есіме түсіре алмаймын. Әйтеуір, тіске басар түйір сұрап, жалынғаным жадымда. Ол бізге жамағайын еді. Әтекем жарықтық «осы қарағымнан қайыр күткізбей алғайсың, Құдайым» деп түңілетін. Расында түндігінен шыққан түтінін бұлдайтын бәтшағар еді. Маған солай көрінді ме, бары сол ма — білмеймін, менің халімді танығанда ол қуанып кеткенге ұсады. Ией, шырағым, басыңнан бақ тайса бағыңды базар кесер деген шын сөз, әлгі зәлім менің тұла бойымнан жылтырақ іздеп жылмаң қақты. Пиғылын бірден сездім де, осы күміс білезігімді сыпырып алдына тастадым. Басын шайқады. Ертең-бүрсігүні туғалы тұрған жалғыз сиырдың ішіндегі бұзауды атадым. Таңдайын тық еткізді. Төркінімнен келген төрт құлаш тықыр кілемді ауызыма алып ем, қабағын шытып орынынан тұрды. Шошып кеттім. Терең суда қар талдыра талмап кеп ұстаған талым жұлынып бара жатқанға ұсады. Иә, балам, қасиетті кісілер қысылғанда тілі «қалимаға» тиеді деуші еді, менің тілім, мына қырқылғыр қызыл тілім сонда сайтанға сүрінді білем, сасқанда ауызыма қайтіп, қалай түскенін білмеймін, әйтеуір: «Қамшы, күміс қамшы бар» деп айқайлап жіберіппін. Бұл — жан дауысым екен, еркімнен тыс шықты. Тілімді тістей қойдым. Амал қайсы, менің кірпігімнің әр қағылғанын аңдап отырған ана жауыз үкімді бір-ақ кесті: Екі аяқ тары. Мен қайтып сөз қата алмадым. Құдай атқан қу құлқын не істетпейді?! Не тындырып, не қойғанымды әлі де жөндеп ұғынып үлгермеген есім сол елең-алаң күйде жеттім. Көже ішіп, көңіл демегесін ғана өзімнің күнәмді түсіндім. Неғыл де, қай саққа жүгірт, бәрібір, азаматының бөркі мен қамшысын сақтай алмаған қатынды қар дейді, балам. Анаң Алланың қаріне ұшыраған кісі!
Сол бір көже ұрттап жатқан түні арқамды қамшы осты. Денемнің білеу-білеу болып іскеніне шейін сезіп жүрдім. Содан бері аттай отыз екі жыл өтті, таяқ жемей ұйқтаған түнімді білмеймін. Әкеңнің ашуы әлі басылған жоқ. Сірә, мені молаға қуып тықпай тынбайтын шығар. Қасқа шіркін, неғыл дейді маған — түсінбеймін, ақылым жетпейді. — Соңғы сөздерді шешем ауызы икемге келмей, бұзып әрең айтты. Көзінен сорғалаған жас иегінің ұшына кеп бірер дір етті де тамып кетті. Сонсоң «неғыл дейді маған қасқа, неғыл дейді» деп қайталады. Мен үлкен кісінің кимешегі астынан будыраған бурыл шашын сүйіп алдым, көңілім мықтап бұзылды. Келіні көз жасын білегімен бір сыпырып, түрегеп кетті. Анадай жерде төңкеріліп қалған кебіс табанына үңілді. Содан соң ана жаққа, балаларға қатаң-қатаң ескертулер жасап қайтты.

— Жоқ, шырағым, — дейді кемпір келініне қарата, — аруақ кешпейді. Тірі жан бәрін кешіреді. Мен оның өлгенін сол түні-ақ сезгенмін. Қамшыны сатып, мына жалғызды ажалдан құтқардым, соны да місе тұтпады ғой. Қайтерсің, қайтейін. Әлгі екі аяқ тары тауысылғанда сиыр туды. Сүйтіп, жалғасып кете бардық. Иә, шырақ, колхоз әскер семьясына жақсы қарады. О кезде де солай еді. Тек беретіні жоқ, не істейді енді? Маған ұсаған ақ жаулық көп. Бәрі әскер, бәрі жесір. Міне, біздің бастан қандай заман көшті. Сол екі аяқ тары болмағанда, балам, біз ана дүниенің адамы едік. Өзің осыдан пәм етші, екеуіміздің құнымыз қанша? Бүгін адам, азамат қымбат дейсіңдер. Қымбаттатқан мына кеңшілік, уақыт, тұрмыс. Жұрт басына жұт келгенде не бір жайсаңның құны бес тиын болды. Байқа, байқаңдар, балам. Сендер ғой он алты тиынның наны деп аяққа басасыңдар. Асылы, ұят, масқара! Мына қалаңның ырымы жаман, шырақ. Әнеукүні дүкенге кіріп, әдейі қарап тұрдым. Іші толған нан, мәмпәси, өрік. Әйелдер келіп, әрқайсысын бір түртіп, мұрындарын шүйіреді, таңдайды, алмайды. Тіпті, Құдай-ау, нанды қолдарымен ұстауды ар көріп, темір ме, шанышқы ма, бірдеңемен түртіп қарайды. О, тоба, мұндайды кім көрген? — Алдыңғы күні бұ кісі маған еріп, кеңсеге барған-ды. Біз бір мезгіл балконға нан шашатын едік. Көгершіндердің оған шүпірлеп кеп жабылғанын қызықтайтынбыз. Мұны ұйымдастыратын Мэлс деген жігіт күнде қызметке он алты тиынның бір нанын ала келеді, суға шылап сәл жұмсартады, сонсоң уқалап-уқалап... Шешем біздің өстіп құстарға «қонақасы» бергенімізді көзімен көріп еді. Манадан бергі ұзақ-сонар сөз, соғыс тауқыметі, өмірбаян, көл-көсір кінәрат, өсиеттің бәр-бәрінің бастауы — сол бір жай екенін түсінгенде мен жеңілейе тыныс алғанмын. Бірақ бұл әңгіменің ақыры ауырға соқты.

—... Бір азамат, осы өздеріңдей болар, әлгі қыруар нанның құлқы өзімен кетсін, сиырдың жапасын аударғандай әрқайсысын түртіп, төңкеріп бітті. Не кетпейді, не алмайды. Еңкейіп, бетіне қарасам, қазақ екен. Әй, шырағым, дедім, нанды неге қорлайсың! Ұнамаса қиналма, кете бер, дедім. Әлгі жалт бұрылды, жаман кемпірмен жауаптасып жатуға арланды білем, иығын қиқаң еткізді де, шығып жүре берді. Ие, сөйткенің жөн дедім. Көрдің бе, балам, түгел тасып біткенсіңдер. Аман-сауы, кіріп-шығар көрші-көлемі болмаған жерде не кісілік болар? Біздің ауыл да шүкір, тоқ. Әйткенмен ешкім нанды қорламайды. Қайтқанын төкпейді, көгергенін көпсінбейді. Әрине, қайсыбір кесбірсіздер бар. Мен қала ғой, оқығандар, ненің болсын қадіріне жетік келеді деп ойлап жүргем. Сөйтсем... нанын қасиет тұтпаған жан кәрісін құрметтейді дейсің бе?!
Шешем маған ең қиын, ең қатал сөзін айтып, арылған кісіге ұсады. Барымды ақтардым, ар жағын өздерің біліңдер деген жанның кейпінде бір күрсініп түрегелген.

Үлкен кісінің қаланы жерсінбей, елге, ауылға кетуге шын бекінгенін мен ертесіне, жұмыстан қайтқанда, алдымнан үрпиіп шыққан келіншегімнің ауызынан естідім.