Анна Каренина

(роман)

Аударған Ғали Орманов

Бірінші — төртінші бөлім

Маған қысас қылсаң, зауалыңды берермін.

БІРІНШІ БӨЛІМ

I

Бақытты семья біткен бір-біріне ұқсас та, әрбір бақытсыз семья өзінше бақытсыз.

Яблонскийлер үйінің ырың-жырыңы шықты. Үйлеріндегі бұрынғы тәрбиеші-француз әйелмен күйеуінің өсегі барын білген соң, әйелі күйеуімен бір үйде отасып тұра алмаймын дегенді айтты. Осы жай үшінші күнге созылғандықтан, ерлі-зайыпты екеуінің де, семья мүшелері мен қызметкерлерінің де зықысы қалған жоқ. Семья мүшелері мен қызметшілері бірге тұрар жайлары қалмағанын аңғарысып, Облонскийлердің семья мүшелері мен қызметкерлерінен гөрі, кез келген керуен сарайда тоғысқан тосын адамдар арасы әлдеқайда жуық екенін түгел сезісті. Әйелі өз бөлмесінен шықпай қойды да, күйеуі үш күн бойы үй қарасын көрмеді. Балалары болса, лағып қалғандай күллі үйді кезе жүгірді де жүрді; ағылшын әйел экономка әйелмен ұрсып қалып, жаңа орын қарастыр деп білісіне хат жазыпты; аспазшы болса, қорадан, тіпті, кеше түскі тамақ кезінде кетіп қалған болатын; қара жұмыстағы кухарка мен көшір екеуі де есеп айрысуды сұрады.

Жанжалдан соң, үшінші күні Степан Аркадьич Облонский князь — Стива, қауымда өзін солай атайтын, — дағдылы сағаты, яғни ертеңгі сағат 8 де, әйелінің бөлмесінде оянбай, өз кабинетіндегі сақтиян диванда оянды. Әлі де болса ұйықтай түсейін дегендей, бордақы, толық денесін серіппесінде жөңкерілте аунатып, екінші жағындағы жастықты қапсыра құшып, бетін көме жатты; содан, қапелімде ұшып түрегеліп, диванға отыра бере, көзін ашып алды.

«Айтты-айтпады, қалай боп еді өзі? — деді, түсін есіне түсіріп. — Қалай еді, ә? Я! Алабин Дармштадта қонақасы берген еді ғой; жоқ, Дармштадт емес, америкалық бірдеңе болатын. Солай, бірақ сол Дармштадтың өзі Америкада болды ғой. Я, Алабин қонақасын шыны столдарға жасаған, я, — столдарының өзі де: Il mio tesoro 1 деп, жоқ, Il mio tesoro емес, одан гөрі тәуірірек бірдеңе жырлап тұрған, әрі қайдағы бір кішкентай графиндер тұр еді, солардың өзі әйелдер еді-ау!», — деді есіне түсіріп.

Степан Аркадьичтің көзі шаттана жайнап, күлімсірей ойланды. «Айтты-айтпады, жақсы, өте жақсы шықты. Онда айтулы нәрселер толып жатыр әлі, тіпті, өңіңде ойын шалып, сөзіңмен жеткізе алмайсың». Содан, шұға перделердің біреуінің бүйірінен сыздықтап түскен сәулені аңғарып, аяғын диваннан жалма-жан түсіріп жіберді де, әйелі тіктіріп берген (туған күніне былтыр тартқан сынлығы) сап-сары сақтиян ойдырған туфлиін тауып алып, тоғыз жылдан бергі, ескі әдеті бойынша, орнында отырған күйі, жататын бөлмесінде шапаны ілулі тұратын жерге қол созды. Содан, әйелінің бөлмесінде жатпай, кабинетінде жатқан жайы есіне қалт осы ара да кеп түсті; жүзіндегі жымын, күлкісі лып басылып, қабағы қатпарланып қоя берді.

«Әй,әй, әй! Әә!..» — деді, өткен жайды есіне түсіре ыңыранып. Әйелімен арадағы жанжалдың егжей-тегжейі тағы да түгел елестеп, жалтарар жайы қалмай, соның бәрі өзінен болып отырғаны батып та кетті, тіпті.

«Я! Ол енді кешірмейді де, кешірер жайы да жоқ. Ең сұмдығы, соның бәріне, айыбым жоқ болса да, мен айыпты боп отырмын — мен. Барлық драма сонда боп тұр, — деді ойланып. — Әй, әй, әй!» — деді, сол жанжалдың ішінен өзіне бір қатты тиген жайын есіне қапалана түсіріп.

Бәрінен жайсыз тигені, әйелдіке алған дөкей алмұртты қолына ұстай, театрдан емен-жарқын, көңлі көншіп қайтқанда, қонақ үйде әйелі жоқ болған алғашқы минут еді; әйелінің кабинетте болмағанына таңырқай жүріп, ақыры, жай-мәністі түгел ашып салған сол хаты құрғырды ұстап, жататын бөлмесінде отырған үстінен шыққан болатын.

Күйеуінің ойынша ылғый бір қамкөңіл, дүниеқор, тайыз көрінетін Долли қолына хат ұстап, қыбыр етпей отырған күйі, Степан Аркадьичке жаны түршіге, қапаланып, долдана қараған.

Мынау не? Мынау? — деген ол, хатты көрсетіп.

Соны ойлаған сайын, Степан Аркадьич, сасып қалып, сол уақыйғаның өзінен гөрі, әйелінің әлгі сөздеріне жауап беру жағынан қатты қысылатын.

Осы сәтте оның жайы да, ойда жоқта бір өте ұятты қылығы білініп қалған адамдар жайындай болып еді. Әйелі алдында айыбы ашылған соң көрсететін бет әлпетіне де келе алмай қалған еді. Қорланып, жалтару, басын арашалап, кешірім сұрау, тіпті бүлк етпеу орнына — істеген қылықтарынан онысы жақсы да болар еді! — қараптан-қарап тұрып беті (Степан Аркадьич «мый рефлекісі ғой» деп ойлады, физиологияны жақсы көретін өзі) үйреншікті, мейрімді күлкісіне салып, жымың ете қалғанда, онысы бір сөлекет жымын, боп шыққан.

Осы ақымақ күлкісіне өзі де опық жеген болатын. Сол күлкіні көргенде, Долли, жанына батып кеткендей, дір ете қалып, долылығы ұстап кеткен соң, ащы сөзді ағытып-ағытып жіберіп, бөлмеден шыға жөнелген. Содан бері күйеуін көргісі келмей қойған.

«Бәрі сол сөлекет жымыңның қырсығы» — деп ойлады Степан Аркадьич.

«Бірақ не істерсің? Не лаж етерсің?» — деп ішінен күйзелгенмен, жауап таба алған жоқ.

ІІ

Степан Аркадьич өзіне өзі адал адам болатын. Айыбына өкінемін деп өзін өзі алдай да алған жоқ, сендіре де алған жоқ. Қазір өзі отыз төрт жасқа келген, көрікті жеңісқой адам болған соң, бесеуі тірі, екеуі өлі — жеті баланың анасы боп отырған, өзінен бір-ақ жасы кіші әйелін сүймегеніне де өкіне қойған жоқ. Айбын тек мықтап жасыра алмағанына ғана өкінді. Жайы ауырлап кеткенін сезіп, әйелін, балаларын да аяй берді. Осы хабар әйеліне сонша әсер ететінін білсе, әйелінен өз кінасын мықтап жасыруы да кәдік еді. Бұл мәселені өзі ешуақытта да анықтап ойлаған жоқ-ты, бірақ мұның опасыздық істеп жүргенін әйелі көптен аңғарғанмен де, тек білмегенсіп жүре берді-ау деп еміс-еміс шамалаушы еді. Ілмие қартайып, көріксіз тартып, қызығар түгі қалмай, құр семья қамқоры болып отырған, сол қарапайым ана, әділдікке келсе, тіпті кешірімді болуы керек сықылды көрінетін еді өзіне, Бірақ мүлде басқа боп шықты.

«Ой, сұмдық-ай! Ойпыр-ай, сұмдық-ай! — деп Степан Аркадьич ішінен айтқанымен, ештеңе таба алған жоқ. — Осы әлекке дейін жайымыз қандай жақсы, қандай әсем тұрып едік десеңші! Ол болса, көңлі хош, балаларымен мәз болып жатушы еді де, мен болсам, балаларымен айналысып, шаруашылықты қалай басқарам десе де, алдынан кесекөлденең тұрмаушы едім. Рас, соның біздің үйде тәрбиеші болғаны да жақсы болған жоқ. Жақсы болмады! Үйіңдегі тәрбиешіңді айналдыруда бір масқара, пасықтық та жатыр. Бірақ, қандай тәрбиеші десеңші! (Степан Аркадьичтің есіне m-llе Rolandtың мүлайым қара көзі мен жымың күлкісі қалт түсе кетті.) Бірақ өзі үйімізде жүргенде ештеңе дей қоймаушы едім мен де. Ең сұмдық жері, соның өзі... Қас қылғандай, бәрінің қабаттасқанын айтсаңшы! Әй, әй, әй! He істерсің, не лаж етерсің?»

Шиеленіскен күллі сұрау біткенге өмірдің өзі беретін жалпы жауаптан өзге жауап болған жоқ. Ол жауабы: күнделікті тіршілікпен айналысып, алдана беру еді. Ұйқыны алданыш етуге де болмай қалды, графин әйелдер салған әнге, кемінде кеш батқанша, оралар жай жоқ; демек, өмір ұйқысын алданыш ете тұру керек.

«Арғысын көре жатармыз», — деп Степан Аркадьич өзін өзі жұбата түрегелді де, көк жібек астарлы сұр шапанын киіп, шашағын шалған күйі, кебежедей кең кеудесіне ауаны толтыра тартып, толық денесін сонша жеңіл алып жүретін қыйсық аяғын шыйрақ баса терезеге кеп пердені жоғары сырған соң, безілдете қоңырау соқты. Қонырау берілісімен-ақ, көйлек-көншек, етігі мен телеграмманы ала, ескі досы, камердинер Матвей келіп кірді. Матвей соңынан, қырынатын жабдықтарын алып, шаштараз да кірді.

— Мекемеден қағаз бар ма? — деді Степан Аркадьич, телеграмманы ала, айна алдына отырып жатып.

— Столда тұр, — деп Матвей, баринға қуыстана, жаны ашый қарады да, сәл кідіріп тұрып, мекер күлкісіне сала: — Қожайыннан арбакештер келіпті, — дегенді қосып қойды.

Степан Аркадьич жауап бермей, Матвейге құр айна бетінен ғана қарады; екеуінің айнада кездескен көз қарастары, бірін бірі түсіне кеткендерін аңғартып тұр. Степан Аркадьичтің көз қарасы: «Оны несіне айтып тұрсын? Білмеуші ме едің?» — деп тұрған сықылды.Матвей салмағын бір аяғына аудара қыйсайып, қолын жекетінің қалтасына сала, сәл жымыя тұрып, баринына мейірбамси, үнсіз қарады.

— Арғы жексембіде келіңдер деп жібердім, оған дейін сізді де, өздерін де әурелемесін дедім, — деді Матвей, жұптап алған сөзін айтып тұрғандай.

Матвейдің қалжыңдап, өзіне көңіл аударса екен деп тұрғанын Степан Аркадьич те түсінді. Телеграмманы жыртып, қашан болсын қағаберіс қалатын сөздерін ойша тауып оқыды да, Степан Аркадьичтің жүзі жайнап қоя берді.

— Матвей, ертең Анна Аркадьевна қарындасым келетін болыпты, — деді, шаштараздың, шыйыршықталған салалы бакенбарды арасындағы қызғылт жолдарды тазартып жатқан, бортыйған жып-жылтыр қолын сәл кідірте тұрып.

— Ой, құдай-ай, жақсы болған екен, — деді Матвей, сол жауабы арқылы осы келудің, маңызын, яғни Степан Аркадьичтің аяулы қарындасы Анна Аркадьевна ер-әйелді екеуін татуластыруға сеп болатынын бәрінен кем түсінбейтінін білдіріп.

— Өзі ме екен, күйеуімен келе ме екен? — деді Матвей.

Шаштараз үстіңгі ернін айналдырып жатқандықтан,Степан Аркадьич сөйлей алмай, бір саусағын ғана шошайтты.

Матвей де басын айнадан изеп қойды.

— Жалғыз екен ғой. Үстіңгі үйді әзірлейміз бе?

— Қайда әзірле дейді екен, Дарья Александровнаға айт.

— Дарья Александровнаға дейсіз бе? — деді Матвей күдіктене, қайыра сұрап.

— Я. Білдіріп қой. Әрі мына телеграмманы ала барып, не дегендерін айтып кел.

«Байқайын деген екенсіз ғой», — деді Матвей түсіне қойып, бірақ:

— Құп болады, — дегеннен басқа сөз айтқан жоқ.

Матвей сықырлауық етігін ептей басып, телеграмманы ұстай, бөлмеге қайта оралғанда, Степан Аркадьич жуынып, таранып болып, киінуге де айналған екен. Шаштараз кетіп қалыпты.

Дарья Александровна біз кетеміз, соны айтып бар деді. Өздері, яғни, сіз өзіңіз қалағанын істей берсін деді, — деп көзі ғана күлімсіреп, қолын қалтасына сала, басын қыйсайта тұрып, баринға қадала қарады.

Степан Аркадьич ләм деген жоқ. Сөйтіп тұрып, әдемі жүзінде әрі мейірлі, әрі аяныштылау — Ә? Матвеймісің? — деді басын шайқап қойып.

— Уақасы жоқ, сударь, орнына келеді.

— Орнына келеді дейсің бе?

— Дәл айтасыз.

— Солай деп ойлайсың ба? Ана жақтағы кім өзі? — деді Степан Аркадьич, есік сыртынан әйел көйлегінің, сыбдырын естіп.

— Мен ғой бұл, — деді әйелдің салмақты, сүйкімді даусы, сөйткенше, есіктен даяшы Матрена Филимоновнаның ызғарлы шұбар жүзі қылт ете қалды.

— Жә, немене, Матреша? — деді Степан Аркадьич, есікке қарай шығып.

Степан Аркадьич әйеліне сыпыра айыпты боп, оны өзі де сезіп жүргенмен, үйдегілердің бәрі де, тіпті Дарья Александровнаның маңдай алды досы — даяшыға дейін, осы Степан Аркадьич жақта болатын.

— Не боп жатыр? — деді ол, мұңайып.

— Сударь, тағы да жалыныңыз, барып. Құдай оңдап, илігер де бәлкім. Таусылып бітті тіпті, қарасаң — жаның ашыйды, үй ішінің де берекесі кетіп болды түгел. Балаларды аяу керек, сударь. Жалыныңыз, сударь. Лаж не! Қолмен істегенді мойынмен...

— Қабылдамайды ғой ол...

— Қабылдамаса, өз парызыңыздан құтылыңыз. Құдайым кең, құдайға сыйыныңыз, сударь, құдайға.

— Жарайды, бара ғой, — деді Степан Аркадьич, қапелімде қызарып кетіп. — Кәне, олай болса, киінелік, — деп Матвейге бұрыла, шапанын лып шешіп тастады.

Матвей көзге ілінбес бірдеңені үрлеп қойып, көйлекті қамытша, әзір ұстап тұр екен, баринның бордақы денесін соған тіпті сүйсіне сұғып та жіберді.

ІІІ

Степан Аркадьич киініп болған соң, үстіне әтір бүркіп, көйлегінің жеңін оңдап, әдетінше қалта-қалтасына шылымын, ақшалығын, сіріңкесін, қос шынжырлы, албыр-салбырлы сағатын салды да, орамалын желпіп қойып, қамкөл болғанмен, өзін өзі әтір аңқыған, тап-таза, жарқын, денесін сергек сезе, аяғын ырғай басып, асүйге шықты, онда кофесімен қоса, қасында хаттар, мекемеден келген қағаздар күтіп жатқан болатын.

Келісімен хаттарды оқып шықты. Әйелінің мекен-жайындағы орманды сатып алам деген көпестен келген бір хат өте жайсыз тиді. Ол орманды сату да қажет болатын; бірақ қазір, әйелімен татуласқанша, оны ауызға алар да жөн жоқ еді. Ең жайсыз жері, әйелімен татуласу ісіне ақша мүддесінің кеп араласуы болды. Сол бір мүдденің ырқына көшіп, сол орманды сату үшін ғана татуласқалы жүр ғой дейді-ау деген ойдан қорланды.

Степан Аркадьич, хаттарды бітірген соң, мекемеден келген қағаздарды алдына тартты, екі істі тез қарап шығып, жуан қарындашпен бірнеше белгілер салған соң, істерін сырып қойды да, кофе ішуге кірісті; кофе үстінде әлі де дымқыл, ертеңгі газетті ашып, оқый бастады.

Степан Аркадьич либералшыл газетті, либералшыл болғанда, тым асып кеткені емес, көпшілік қолдайтын бағыттағы газетті алып оқыйтын. Өзі, шынына келгенде, ғылымға да, көркем өнерге де, саясатқа да бой ұра қоймағанмен, сол нәрселерге көпшілік пен газеттің көзқарасы қандай болса, Степан Аркадьич те сол көзқарасты мықты ұстап жүретін де, солардан көпшілік тайқаған кезде, бұ да тайқап шыға келетін, яки, дұрысырақ айтқанда, олардан бұл тайқамай, қайта, байқаусызда бұдан олардың өздері тайқап кететін.

Степан Аркадьич бағыт, көзқарастың бірде-бірін сайлап алған адам емес-ті, өзі қалпақ пен сюртук түрін таңдап алмай, жұрттың киюіне қарай алса, бағыт пен көзқарас дегендер де өзіне солай, өз беттерінше келе салатын. Бірақ белгілі қоғамда өмір сүріп, әдетте, жасы толысқан кезде дамыйтын, біраз ой қаракеті керек боп жүрген ондай кісіде көзқарас болуы деген де қалпағы болуындай-ақ қажет нәрсе болатын. Оның, өз тобындағы көп адамдар жақтап жүрген консерватившіл бағыттан либералшыл бағытты артық көруінде бір себеп болған болса, ол оның либералшыл бағытты орынды көргендігінен емес, өзінің тіршілік түріне сол бағыттың жақынырақ келгендігінен еді. Либералшыл партия Россиядағының бәрі оңбай жатыр десе, шынында, Степан Аркадьичтің де борышы басынан асып ақшасы ылғый жетпей жүретін. Либералшыл партия неке күні өткен, оны қайта құру керек дейтін болса, шынында, семья өмірі Степан Аркадьичтің де көңлін жарытпай, өз бітіміне мүлде жараспайтын өтірікшілдікке, мекерлікке душар еткен. Либералшыл партия дін деген елдің надан жағын ауыздықтайтын нәрсе деп, дұрысырақ. айтқанда, соған жорыйтын болса, шынында, Степан Аркадьич те, тіпті қып-қысқа дұғаның өзінде-ақ, аяғы аурып, шыдай алмай, өмір сүру деген осы дүниенің өзінде көңілді болса игі еді деп жүргенде, о дүние жайындағы күллі осы көпірме, қорқынышты сөздердің не керегі бар екен деп, түсінбей әуре болатын. Сонымен бірге, Степан Аркадьич қызық қалжыңға үйір адам болған cоң, ақыр тұқымды мақтан ететін болсақ, Рюрикпен тынбалық та, түпкі атамыз — маймылдан безбелік деп. кей-кейде жай адамдардың басын қатыруды да жақсы көретін. Сөйтіп, либералшыл бағыт Степан Аркадьичтің үйреншікті. салтына айналып, тамақтан соң тартатын шылымындай басын айналдыратын баяу әсеріне бола, газетін де жақсы керіп кеткен . Жетекші мақалаларды оқып шықты ол, онда: радикализм консерватившіл элементтерді түгел жұтып қоятындай көріп, революцияшыл саяси құпыя қозғалысты басуға үкімет шара қолдануға міндетті-мыс деп сұңқылдау біздің заманымызда мүлде бос сұңқыл, қайта «біздің ойымызша, қатер тамыры ойжота айтқан, революцияшыл саяси құпыя қозғалыста тұрған жоқ, прогресті бөгейтін, тырысқақ салытта жатыр» деп, тағы-тағы сондайларды айтыпты. Финанс жөніндегі екінші мақаланы да оқып шықты, онда Бентам мен Милле ауызға алынып, министрлікті де шанша кетіпті. Степан Аркадьич өзіне тән шалымды байыпшылдығы арқылы шаншу атаулының: кімнен кімге қарай, не жөнінде жұмсалып отырған мән-жайын түсіне қоятын да, соның өзі көңлін, қашан да бір, едәуір көпшітіп тастайтын. Матрена Фелимоновнаның кеңесі мен үйіндегі әбігер жай есіне түсіп, ол ләззәті де бүгін су сепкендей сап болды. Лақапқа қарағанда, Бейст граф Бисбаденге қарай өтіпті, ендігәрі ақ шаш болмайды, жеңіл күйме сатылады деген хабарлар мен жас бике жасаған ұсынысты да оқып шықты; бірақ осы хабарлар бұрынғыдай жай отырып, сылтың ететін жан ләззәтін берген жоқ.

Газетін оқып, екінші шынаяқ кофесін ішіп, май жаққан қалашын жеп болған соң, түрегелді де, желеткесіндегі қалаш ұнтағын қағып тастап, кең көкірегін кере, масайрақ күлімсіреді, күлімсірегенде, жанына бірдеңе өте жайлы тигендіктен күлімсіреген жоқ, асы жақсы сіңгендіктен күлімсіреді.

Бірақ осы шат күлкісі есіне бәрін қалт түсіріп жібергендіктен, ойланып та кетті өзі.

Есік сыртынан екі баланың даусы естілді (Степан Аркадьич кіші ұлы Гриша мен үлкен қызы Таняның дауыстарын таный кетті). Екеуі бірдеңені тартып келе жатып, құлатып алғандай болды.

— Жолаушыны төбесіне отырғызба деп айттым ғой мен, — деді қызы, шаңқылдап, ағылшынша сөйлеп, — ал, жыйнап көр енді!

«Ырың-жырыңы шықты-ау, түге, — деді Степан Аркадьич ойланып, — балалардың бетімен жүргені анау». Сөйтті де, есік алдына келіп, екеуіне дыбыс берді. Балалар поезд етіп жүрген қобдыйларын қоя сала, әкесіне келді.

Сүйікті қызы жасқанбай жүгіре кірген күйі, әкесін құшақтай алып, бакенбардысынан аңқыған танымал әтір исіне ежелгі әдетінше, қуана күліп, мойнына асыла кеп кетті. Әкесінің еңкейгенде қызара нұрланған мейрімді бетінен қызы ақырын сүйіп алып, қолын босата бере, қайта жөнелейін деп еді, әкесі жібермеді.

— Мамаң не істеп жатыр? — деді әкесі, қызының былпылдаған, жұп-жұмыр мойнынан сыйпай тұрып. — Сәлеметсің бе, — деді, амандасқан баласына күлімсірей қарап.

Ұл баласын өзі қатты сүймейтінін сезіп, қашан да байсалды болуды көздектің баласы да соны сезіп, әкесінің салқын күлкісіне жылы ұшыраған жоқ.

— Мамам ба, мамам, тұрған, — деді қызы.

Степан Аркадьич күрсініп қойды. «Демек, түні бойы тағы да ұйқтамаған екен ғой» — деп ойлады.

— Немене, көңілді ме, өзі?

Қызы әке-шешесінің жанжалдасып қалғанын жақсы иілетін, шешесінің көңілді болар жайы қалмай, әкесі соны білуі керек болса да, осылай сүйкей сұрап, мекерсіп отырғанын да біліп тұр. Қызы соған бола қызарып та кетті. Соны аңғарып, әкесі қоса қызарды.

— Білмеймін, — деді қызы. — Өзі маған оқымай-ақ, Гуль мисске ілесіп, әжеңдікіне барып сайрандап кел деген.

— Ендеше, бара ғой, Танчурочкам! Айтпақшы, тоқтай қалшы, — деді, қызын өйте-бүйте тоқтатып, былпылдаған қолын сыйпай тұрып.

Кеше пеш қуысына қойған бір қалбыр конфетті алып, қызы жақсы көретін шоколад, жұмсақ конфеттер әперді.

— Гришаға ма? — деді қызы, шоколад конфетті көрсетіп.

— Я, я, — деді де, қызының иығынан тағы да сыйпап, шашының тұқылы мен мойнынан сүйді де, қоя берді.

— Күймеңіз әзір, — деді Матвей. — Айтпақшы, бір арызшы әйел келіп тұр, — деп қосып қойды.

— Көптен тұр ма? — деді Степан Аркадьич.

— Жарты сағаттай болды.

— Дереу баяндап тұр деп талай айттым ғой саған!

— Тым құрса, кофеңізді ішкізуіміз керек қой, — деді Матвей, дөкірлеу-достық әлпетпен, онысына ашулануға да болмайтын еді.

— Жә, тезірек шақыр, — деді Облонский, қынжыла шытынып.

Арызшы, штабс-капитан Калинин дейтін әйел, орайы жоқ бір оспадар нәрсені сұрай келіпті; бірақ Степан Аркадьич, қашанғы әдетінше, әйелді отырғызып, сөзін бөлмей, әбден тыңдап алды да, кімге, қалай бару жайын жеткізе айтып, арбыйған, ірі, әсем, айқын жазуын көсілте сілтеп, болысатын адамға беріңіз деп, әйелдің қолына тіпті жап-жатық хат та жазып берді. Степан Аркадьич, штабс капитанды жөнелткен соң, қалпағын алды да, бірдеңе ұмытқан жоқ па екем деп, ойланып тұра қалды. Ұмытсам деген әйелінен езге ештеңе де ұмытқан жоқ екен.

«Ә, сол бар екен ғой!» — деп тұқырағанда, әдемі жүзі жабырқап та қоя берді. «Барсам ба екен, бармасам ба екен?» — деді ішінен. Содан, іштегі үні өзіне: бармағаның жөн, мұнда алдаудан өзге ештеңенің, де орайы жоқ, екеуіңнің қарым-қатнасыңды жамап-жасқаудың жайы келмейді, өйткені оны тағы да елбірей сүйетіндей әдемі етіп, яки сені, сүйер діңкесі жоқ қарт етуге болмайды. Алдау мен жалғаннан езге ештеңе де өнбейді енді дегенді айтып тұр; алдау мен жалған болса, Степан Аркадьичтің бітіміне жараспайтын ол.

«Дегенмен де, ерте ме, кеш пе бару керек қой, әйтеуір; бұл күйде қала алмайды ғой ол», — деді көңлін демдеп алғысы келіп. Кеудесін көтере, шылымын шығарып тұтатты да, екі рет сорған соң, меруерт сауытқа тастап, тұнжыраған қонақ үйден тез етіп, әйелінің бөлмесіне кіретін екінші естікті барып ашты.

ІV

Дарья Александровна кофта киіп, бір кезде тегіле біткен қалың шашы сиреген соң, бұрым етіп, желкесіне қайыра түйреп қойыпты, жүзі омсырайып жүдеп кетіпті, сол жүдеуліктен аларыңқы тартқан үлкен көзі қымсына қарап, бөлмедегі ашық шифаньер алдында шашылып жатқан бұйымдар арасында әлденелерді саралап тұр екен. Күйеуінің келе жатқан дыбысын естіген соң, есікке қараған күйі, жүзіне бір тыжырынған, суық әлпет бергенсіп, кідіріп тұрып қалды. Күйеуінен де, сонымен қазір кездесуден де қорқып тұрғанын сезейін деді өзі. Шешесінікіне алып кететін балалары мен өз бұйымдарын сайлап алайын деп, осы үш: күннен бері он мәртебе оқталған шаруасына қазір ғана кіріскенмен, — дәті оған тағы да бармады; бірақ қазірдің өзінде де, бұрын талай айтқан әдетіне басып, бұ күйінде қала алмайды ол, бір шарасын істеп, сазайын тартқызып, масқара етуім керек оны, жаныма салған жарасының өшін аздап болса да, алуым керек одан дей берді ішінен. Кетемін дегенді әлі де айтқанмен, кетер жайы жоғын да сезе жүрді; кете алмағанда, соның өзін күйеуім деуін қоя алмаса жақсы көруін және қоя алған жоқ. Оның үстіне, осында, өз үйінде отырып, бес баласын бағуға әрең төтеп жүрсе, соның бәрін сонда алып барғанда, жайлары бұдан да жаман болатынын қоса сезді. Тіпті, осы үш күннің өзінде-ақ жайсыз сорпа бергендіктен кіші ұлы аурып қалса, өзгелері кеше тіпті жөнді тамақ та іше алмай қалды. Кетер жайы жоғын өзі де сезді; бірақ, сонда да болса, өзін өзі алдап,. бұйымдарын сайлай жүре, кетемін деп құбылуын қоймады.

Күйеуін көрген соң, бірдеңе іздеген боп, қолын шифаньер тартпасына сұққан күйі, күйеуіне тек, қасына әбден таяп келгенде ғана барып қарады. Бірақ қайыспас, суық. әлпет берем деген жүзі, мұңая, құлазый қарады.

— Долли! — деді күйеуі, жүрексіне шыққан бәсең дауыспен. Мойнын ішіне тыға құнысып, мұқаған, аяныш пішін көрсетем дегенмен, өзінен жасаң, жарқын лебіз есіп тұр екен.

Жасаң, жарқын лебіз есіп тұрған кескінін әйелі лып шолып шықты. «Ә, көңлі хош, бақытты екен ғой бұл! — деді ойланып. — Мен ше?.. Маған мұның осы жұрт біткен ұнатып, мақтап жүретін мейрімділігі де жиіркенішті; сол мейрімділігінің өзінен түршігем», — деп ойлады әйелі. Ерні қымтырыла, шамкес, боп-боз жүзінің оң жақтағы көк еттері жыбыр қағып кетті.

— Не керек өзіңізге? — деді, ызылдап, кеудеден шыққан бір бөтен дауыспен.

— Долли! — деді күйеуі тағы да, даусы дірілдей шығып. — Анна келеді екен бүгін.

— Келсе қайтейін? Қабылдар жайым жоқ оны! — деді әйелі шаңқылдап.

— Дегенмен де, Долли...

— Аулақ жүріңіз, аулақ, — деді әйелі, күйеуінің бетіне де қарамай бажылдай сөйлеп, ол бажылы бір жері аурып кеткен адамның бажылындай боп шықты.

Степан Аркадьич әйелін ойлаған кезде тыныш ойлап, Матвейдің сөзімен айтқанда, бәрі де орнына келеді деген дәмемен тыншығып, газетін де тыныш оқып, кофесін де тыныш отырып ішіп еді; бірақ әйелінің қыйнала қажыған, қасіретті жүзін кәріп, тағдырға көне, налыған әлгі даусын естігенде, тынысы тарылып, алқымықа әлденелер тығылып, көз жасы мөлдіреп қоя берді.

— Тәңрім-ай, не істеп едім! Долли-ay! Құдай ақы!.. Әшейін... — дей беріп, арғысын айта алмай, өксігі өңменіне тіреліп тұрып қалды.

Әйелі шифаньерді тарс жауып, бетіне жалт қарады.

— Долли-ay, не дейін мен? Жалғыз-ақ: кешір, кешірім ет... Есіңе түсірсең, тоғыз жылғы өміріміз минуттік бір... жууға татымас па еді деймін...

Әйелі төмен қараған күйі тыңдай отырып, көңлімді айықтырар бірдеңе айтса игі еді деп, жалына күткендей болды.

— Минуттік көрсеқызарлықты... — деп, күйеуі арғысын айта берейін деп еді, бірақ осы сөз ауызға алынуы-ақ мұң екен, әйелі, бір жері ауырып кеткендей, ернін тағы да қымтый қойып, он, бетінің көк еті тағы да жыбыр қағып кетті.

— Аулақ, аулақ жүріңіз, бұл жердей! — деп бұрынғыдан бетер шаңқылдады, — көрсеқызарлығыңызды да, арамзалығыңызды да айтпаңыз маған!

Жөнелейін дей бере, теңселіп кетіп, орындық арқалығын демеу етіп ұстай алды. Күйеуінің беті де жалпайып, ерні бұртыя, көзі жасқа толып кетті.

— Долли-ау! — деді, солқылдай жылап. — Құдай үшін, балаларды ойласаңшы, олардың не жазығы бар. Айып менде, мені жазғыр, айыбыңды жу деп маған бұйыр. Қолымнан келгенге түгел әзірмін! Айыпты — мен, айыбымды айтып жеткізер сөз жоқ! Бірақ, кешіргейсің Долли!

Әйелі отыра кетті. Қыйнала, алқына алған демін естігенде, күйеуі де қатты аяп кетті өзін. Долли сөйлейін деп неше дүркін оқталса да, дәрмені жеткен жоқ. Күйеуі күтті де тұрды.

Балаларды ескергенде сен, соларды құр ермек еткелі ескеріп тұрсың да, мен болсам, солардың енді құрығанын біліп ескеріп отырмын, — деді Долли, осы үш күн ішінде өзіне өзі бір мәртебе де айтпаған сөздерінің бірін айтқандай боп.

Әйелі «сен» деген сөзді ауызға алғанда, күйеуі де жүйесі босай жалт қарап, қолын алғалы қозғала бергенмен, әйелінің аза бойы қаза тұра, қыйыстап кетті.

— Балалар есімнен кетпейді де, сондықтан сол балаларды сақтау үшін дүниеде бар нәрсені түгел істер едім де деймін; немен сақтарымды әзім де білмеймін бірақ: әкесінен алып кетерімді де, әлде сол салдуар әкеге, — рас айтам, сол салдуар әкеге — тастап кетерімді де білмеймін... Кәне, айтыңызшы, соның... болары болған соң, бірге тұруымыз мүмкін бе біздің? Мүмкін бе сол? Айтыңызшы, кәне, мүмкін бе сол? — деді, даусын көтере, қайталай айтып. — Өз күйеуім, өз балаларымның әкесі, сол балаларының тәрбиешісімен ашына боп, көңіл қосқан соң...

— Ойпыр-ау, не істермін? Не лаж етермін? — деді күйеуі, даусы жыламсырай шығып, не айтып тұрғанын өзі де білмей, басы барған сайын тұқырып.

— Сіз деген маған жексұрын, сұмырай адамсыз! — деді әйелі шаққылдап, өршелене долданып. — Көз жасыңыз — жас емес, су! Мені ешуақытта да сүйген емессіз сіз; жүрек те, мейрім де жоқ сізде! Маған бір зәндемі, жексұрын, жат адамсыз, рас айтам, жат адамсыз мүлде! — деді, өз басына сұмдық көрінетін сол жат деген сөзді жаны ауыра, налый айтып.

Күйеуі әйеліне қарауын қарағанмен, жүзіндегі ашу әлпеті шошытып та, таңырқатып та жіберді. Жаны ашығанына әйелі неге шамданғанын түсіне алмай да қалды өзі. Бірақ әйелі оның сыйқынан махаббат көрмей, опық жеген әлпет көріп отыр. «Қой, мені бұл жек көріп кеткен екен. Кешірім етпейді бұл», — деп ойлады күйеуі.

— Сұмдық қой бұл! Сұмдық! — дей берді.

Осы кезде екінші бөлмеде баланың шар еткен даусы шықты, құлап түскен болу керек; Дарья Александровна да құлақ тігіп, жүзі қапелімде жылынып сала берді.

Өзі қайда екенін, не істейтінін білмей қалған болуы керек, бірнеше секундтай ойланып барып, лып түрегелді де, есікке қарай тұра жөнелді.

«Баламды жақсы көреді екен ғой өзі, — деді күйеуі ойланып, бала шарылы шыққанда әйелінің жүзі өзгеріп кеткенін аңғарып, — баламды ендеше, өзімді қалай жек көрмекші бұл?»

— Долли, тағы бір сөзім бар еді, — деді, әйеліне ілесе жүріп.

— Ілескеніңізді қоймасаңыз, жұртты да, балаларды да шақырам мен! Жүзқара адам екеніңізді бәрі де білсін! Мен өзім бүгін кетемін де, сіз болсаңыз, ашынаңызбен осында тұра бересіз!

Әйелі соны айтты да, есікті тарс жауып, шығып кетті. Степан Аркадьич күрсініп қойып, бетін сүртті де, бөлмеден маң-маң басып кете берді. «Матвей ғой: орнына келеді дейді, қалай келмекші? Тіпті жуықтайтын түрі көрінбейді. Ойпыр-ай, неткен сұмдық десеңші! Айқайлап масқара етті-ау, өзі, — деді ішінен, әйелінің айқайы мен жүзқара, ашынаң деген сөздерін есіне түсіріп. — Қыздар да естіп қалды ғой деймін, бәлкім! Масқара сұмдық қой, сұмдық». Степан Аркадьич бірнеше секундтай жалғыз тұрып, көзін сүрте, кеудесін күрсіне көтерді де, бөлмеден шығып кетті.

Күн жұма күн еді, сағатшы неміс асүйде сағат бұрап отыр екен. Степан Аркадьич осы ұқыпты қасқабас сағатшы жайында, неміс деген «сағатты бұрау үшін, өмір бойы өзі де бұраулы тұрады» дейтін қалжыңы есіне түсіп, жымың етіп күліп қойды. Степан Аркадьич тәуір қалжыңды жақсы көретін. «Орнына келсе, келетін де болар-ау, бәлкім! Орнына келеді деудің өзі жақсы сөз екен бір, — деді ойланып. — Айта білу керек қой оны».

— Матвей! — деді дабыстап, — Марьяны қасыңа ал да, Анна Аркадьевнаға диван бөлмесіне, солай әзірлей бер өзің, — деді, Матвей келген соң.

— Құп болады.

Степан Аркадьич ішігін киіп, есік алдына шықты.

— Тамақты үйде ішпейсіз бе? — деді Матвей, аттандыра шығып.

— Ыңғайы білер. Шығыныңа мынаны ал, айтпақшы, — деді, ақшалығынан он сом әперіп. — Жете ме?

— Жетсін, жетпесін, місе ету керек қой, — деді Матвей, күйме есігін сарт еткізіп, есік алдына шегіне беріп.

Сөйткенше, Дарья Александровна да баласын жұбатып болып, күйме дыбысынан күйеуінің аттанғанын аңғара, бөлмесіне оралды. Сыртқа шықса-ақ, жан-жағынан анталап тұрған үй шаруасынан саялайтын жері жалғыз осы болатын оның. Қазір, балалар бөлмесіне шыққан сәл уақыттың өзінде-ақ, ағылшын әйел мен Матрена Филимоновна екеуі: серуенге шығатын балаларға не кигіземіз? Сүт береміз бе? Өзге аспазшы алдырамыз ба, әлде? деген тәрізді, Дарья Александровнаның бір өзі ғана жауап бере алатын, бірнеше тығыз-таяң сұрауларды беріп тастаған болатын.

— Әй, мені қойыңдаршы сол! — деді де, бөлмесіне келген соң, әлгіде күйеуімен сөйлескенде отырған орнына қайта отырып, саусақтары арбыйып, жүзігі сылқылдаған етсіз қолын түйген күйі, жаңағы әңгімені есіне түгел түсіре бастады. «Жүруін жүріп кетті ғой! Анаумен арасы не боп тынды екен десеңші? — деді ойланып. — Шын-ақ көріп жүр ме екен өзі соны? Сол жағын сұрамағаным не өзінен? Қой, қой, табысар жайым жоқ. Бір үйде тұрған күннің өзінде де жат адамбыз енді. Жат болғанымыз — болған сол! — деді, өзінің зәресін ұшыратын сол сұмдық сөзді ерекше мән бере, тағы да қайыра айтып. — Өзін қандай жақсы көріп, қандай сүюші едім десеңші, тәңрім!.. Қандай сүюші едім! Қазірдің өзінде де сүймей отыр ма екем оны? Бұрынғымнан да артық сүйіп отырғам жоқ па? Ең сұмдық жері, әлгі...» дей бере, есіктен Матрена Филимоновна қылт еткендіктен, ойын бітіре алмай да қалды.

— Баурыңызға кісі жібертсеңіз деймін, — деді Матрена Филимоновна, — тамақты сол әзірлетсін түгел; әйтпесе, кеше, сағат алтыға дейін ас ішпеген күйі балалар аш отыр тіпті.

— Жарайды, қазір шығып, айтайын. Айтпақшы, жаңа сүтке кісі жіберіліп пе еді?

Сөйтіп, Дарья Александровна да күнделікті тіршілікке араласып, қасіретін де сол тіршілікке уақытша тоғытып жіберді.

V

Степан Аркадьич жақсы зеректігі арқасында мектепте де жақсы оқыған болатын, бірақ еріншек, шолжың болғандықтан, соңғы кластарынан шығып та кеткен; алайда, жасы жас, чині шағын, ылғый шалдуар жүргенімен, Москва мекемелерінің бірінде бастық болып, жалақысы да жақсы, құрметі де тәуір орында отырған. Бұл орынды Анна қарындасының күйеуі, Алексей Александрович Каренин арқылы алған, ол болса, министерлікте бір өте маңызды орында болатын да, әлгі мекеме соған қарайтын; бірақ Каренин ол орынға қайынағасын тағайындамаған күнде де, Стива Облонский жүздеген адамдар арқылы, аға-іні, апа-қарындас, ағайын-туған, жеңгелері арқылы сол орынды, яки, алты мың сом жалақысы бар, сондай өзге бір орынды алмай қоймаған да болар еді, өйткені әйелінің дәулеті жеткілікті болғанмен, өз шаруасы шайқалып кеткендіктен, өзіне сондай жалақы керек еді.

Степан Аркадьичке Москва мен Петербургтің қақ жартысы тамыр-таныс адамдар болатын. Өзі де сол осы дүниенің, үйелмен мықты адамдары арасында туған. Мемлекет адамдарының, қарттардың үштен бірі әкесінің тамыр-танысы болатын да, мұны жөргегінен білетін; екінші бір бөлегі өзімен «сен» деп сөйлесетін адамдар болса, үшінші бір бөлегі жақсы таныстары болатын. Демек, жер игілігін қызмет, аренда, консессия тағы, тағы сондай реттермен үлестіретіндер, түгел көңіл жетер жандары болған соң, өз адамын құр алақан қалдыра алмайтын олар; сонымен, Облонскийге орайлы орын ала қояйын деп өңмеңдеудің де онша керегі жоқ еді; өзі тек тартынбаса, тарлық етпесе, жанжалдасып, өкпелеспесе-ақ, реті келіп жатыр еді, өз басы мейрімді адам болған соң, ол мінезді де өмірі істемейтін. Өз басы ерекше ештеңе тілемегендіктен де, әлгіндей керекті жалақысы бар орынды ала алмайсың деу өзіне күлкі боп көрінгендей еді; өзі тек құрбыларымның жалақысындай жалақы алсам дейтін де, ондай қызметті орындау жағына келгенде өзге ешқайсысынан да кем түспейтін.

Степан Аркадьичті білетіндер өзін түгел жақсы көргенде, мейрімді, жайдары құлқы, күмансыз адалдығына бола жақсы көрумен қатар, жолыққан адамдарына көрікті, жарқын келбетінен, нұрлы жүзінен, қара қасы мен қара шашынан, қызыл шырайлы аппақ жүзінен сырттай әсер ететін бір шадман, достық та есіп тұратын. Жолыққан адамдары қашан болсын: «Стива! Облонский! Қарай гөр!» десіп, күлімдеп қуаныса кететін. Өзімен сөйлесе келе, кейде тіпті қуанар ештен,есі жоқ болып шықса да, екінші, үшінші күні жолыққанда, тағы да сол күйі мәз болыса беретін.

Степан Аркадьич Москва мекемелерінің бірінде үшінші жыл бастық боп отырғанда, бірге қызмет істейтіндерге де, қарауындағыларға да, бастықтарға да, өзіне ісі түскен өзге жұртқа да түгел жағып, сыйлы кісі боп кетті. Степан Аркадьичтің, қызмет жөнінде жұртқа өзін түгел сыйлы еткен басты қасиеті, біріншіден, өз кемшілігін біле үзілгендіктен, жұртқа да өте кешірімді келгендігі еді; екіншіден, асқан либералдығы еді, либералдық болғанда, газеттен оқыған либералдық емес, жұрттың дәулет, атағы демей, бәріне бірден, тең қарайтын, қанына сіңген либералдығы еді; үшіншіден, — ең бастысы — істеп жүрген ісіне мүлде жаймашуақ қарайтындығы еді де, осыдан келіп іс дегенге өмірі құнықпайтын да, қателеспейтін де еді.

Степан Аркадьич, қызмет істейтін жеріне келген соң, портфель ұстаған ізетшіл швейцары ілесе, аядай кабинетіне барып, мундирін киді де, қызмет бөлмесіне келіп кірді. Көшірмешілер мен қызметшілер ізет тұта, жайраңдаса бас иіп, түгел түрегелісті. Степан Аркадьич, қашанғы әдетінше, орнына қарай тез өтіп, мүшелердің қолын алған соң барып отырды. Әзіл, әңгімесін де сыйымды қайырып, қызметін де бастап жіберді. Қызметті рахаттана отырып істейтін еркіндік, қарапайымдылық, ресми жақтарының шегін Степан Аркадьичтей дәл білген адам болған емес. Степан Аркадьичтің мекемесіндегі өзге жұрт сықылды секретары да емен-жарқын ізетпен бір қағазды ала келіп, Степан Аркадьич ендірген либералшыл-бейпіл әлпетпен:

— Пензаның губерниялық басқармасынан мәлметті алдық, әйтеуір. Мінеки, қаласаңыз... — дегенді айтты.

— Алдыңыздар ма ақыры? — деді Степан Аркадьич қағазды саусағымен қайырып жатып. — Кәне, мырзалар... — десімен, мәжіліс те басталып кетті.

«Осылар өз председателінің осыдан жарты сағат бұрын жазықты баладай жаутаңдап тұрғанын білсе, — деді Степан Аркадьич ойланып, — не болған болар еді десеңші!» деп, баяндама оқылғанда, көзі де күлімдеп қоя берді. Қызмет сағат екіге дейін үздіксіз істелетін де, сағат екіде дамыл алынып, тамаққа шығатын.

Мекеме залының әйнекті үлкен есігі қалт ашылып, біреу кеп кіргенде, сағат екі әлі де болған жоқ еді. Мүшелер, ермек табылғанға қуанысып, портреттің астын ала, қырлы әйнек қалтарысынан есік жаққа түгел жалт қарасты; бірақ есік жанында тұрған күзетші кірген адамды жалма-жан қайта шығарып, әйнекті есікті жауып қойды.

Баяндама оқылып болған соң, Степан Аркадьич керіле түрегеліп, заманының либералшыл әдетін сақтай, шылымын мәжіліс үстінде шығара, өз кабинетіне кетті. Никитин дейтін қарт қызметкер мен камер-юнкер Гриневич дейтін екі жолдасы ілесе шықты.

— Тамақтан соң бітірерміз деймін, — деді Степан Аркадьич.

— Бітірмегенде ше! — деді Никитин.

— Сол Фоминнің өзі әбден залым адам болуы керек, — деді Гриневич, өздері қарастырған іске қатнасқан біреуді айтып.

Степан Аркадьич Гриневичтің сөзіне шытынып, күні бұрын кесіп айту ерсі ғой дегенді сол арқылы сездірді де, ештеңе демеді оған.

— Әлгі кірген кім екен? — деді күзетшіге.

— Бұрылғаным да сол еді, біреу, сұрамай кіріп келіпті, тақсыр, сізді сұрайды. Мүшелер шығады, содан соң... дедім мен өзіне.

— Қайда жүр өзі?

— Сенекке шықты ғой деймін, әйтпесе, ылғый осы арада жүрген. Анау болатын, әне, — деді күзетші, қайратты, кең иықты келген, бұйра сақалды адамды нұсқап, ол болса, елтірі бөркін де шешпей, тас баспалдақтың жемтіктелген басқыштарын елпілдей тез басып, жоғары шығып келеді екен. Төмен түсіп бара жатқан бір ашаң жүзді, портфельді чиновник кідіре қалып, ентелей басқан адамның аяғына жақтырмай қарады да, содан соң білесіз бе дегендей Облонскийге көз салды.

Степан Аркадьич баспалдақ басында тұрған. Ентелей басқан адамды таныған соң, мундирінің оқалы жағасынан жайнай көрінген мейрімді жүзі одан бетер нұрланып кетті.

— Бәсе! Левин екен ғой! — деді қасына таянған Левинді достық, әзіл күлкімен шола қарап. — Осы ойнаққа мені іздеп, қалай қомсынбай келдің өзің? — деді Степан Аркадьич, көңілдесінің қолын қысқанын місе тұтпай, сүйіп алып. — Қашан келдің?

— Осы қазір келіп едім, сені көруім де өте керек болды, — деді Левин, ұяла сөйлесе де, жан-жағына тарына, қымсына қарап.

— Кәне, кабинетке барайық, — деді, көңілдесінің намысшыл, дойыр ұялшақтығын білетін Степан Аркадьич, сөйтіп, қолынан ұстаған күйі, қауып-қатер арасымен алып жүрген адамша, жетелей жөнелді.

Степан Аркадьич таныстарының бәрімен-ақ: алпыс жастағы қарттармен де, жыйырма жастағы жігіттермен де, актерлермен де, министрлермен де, көпестермен де, генерал-адъютанттармен де «сен» деп сөйлесетін де, сол «сен» деп сөйлесетіндер ішінде өте көп адамдар қоғам баспалдағының ең шеткі екі ұшында тұрғандықтан, Облонский арқылы ортақ бірдеңеміз бар дегенге қатты тақырқағандай да еді. Облонский болса, шампан шарабын бірге ішкендердің бәрімен де «сен» деп сөйлесетін де, ол шарапты жұрттың бәрімен іше беретін; сондықтан, қарауындағы адамдар көзінше ұялшақ «сендері» кездесе қалған күнде, езіне біткен тартымдылығы арқылы қарауындағы адамдарға сол ұғымның ыңғайсыз әсерін де азайтып жібере білетін, көңілдесінің көбін қалжыңдап солай атап кеткен өзі. Левин сол ұялшақ «сен»-нен аулақ болғанмен, Облонский қарауындағы адамдар алдында жақындығымды білдірмейін деп, кабинетке әкетуге сол үшін асықты ғой деген ойын, өз тартымдылығы арқылы Облонский де сезе қойды.

Левин өзі Облонскиймен құрбы адам болатын да, «сен» деген сөзді шампан шарабынан өзге жөнінде де айтысып жүретін. Левин оның жас шағындағы әрі жолдасы, әрі досы болатын. Екеуі мінез, талғаулары түрлі-түрлі бола тұрса да, жас шағында табысқан дос адамдар болған соң, бірін бірі жақсы көретін. Бірақ, солай бола тұра, екеуінің қай-қайсысы болсын, тіршілік кәсібінің түрлі саласына түсіп кеткен адамдар арасында әмісе бола беретін әдетпен, бір-бірінің кәсібін салмақтап, қостап отырғанмен, іштерімен жек көріп те жүретін. Әрқайсысына өз өмірі нағыз өмір көрінетін де, көңілдесінің өмірі — құр елес көрінетін. Облонский Левинді көргенде сылтың етіп, аздап күліп те жіберді. Степан Аркадьич соның Москваға деревнядан келгенін талай рет көріп, деревняда бірдеңелер істеп жүргенін білсе де, соның дәл немене екенін ешуақытта жөндеп түсінген де, көңіл де бөлген емес. Левин өзі Москваға келсе-ақ, ылғый бір алақыза, асығып, аздап қысылып, сол қысылудан шамкес тартып, дүниеге бір, көбінесе мүлде жаңа, тосын көзқараспен қарай келетін. Степан Аркадьич сонысына күліп, сонысын жақсы көретін. Сол сықылды Левин де көңілдесінің қалалық тіршілік түрі мен қызметін іштей жек көріп, болымсыз бірдеңе санап, күлкі етіп жүретін. Бірақ екеуінің айырмашылығы: Облонский жұрт істейтін жұмысты істегеніне мардымсыз, зілсіз күлетін де, Левин болса, мардамсыр түгі болмай, кейде тіпті ашумен күлетін.

Өзіңді күткенімізге көп болып еді, — деді Степан Аркадьич, Левиннің қолын кабинетке кіре қоя беріп, сол арқылы қауіп-қатер осы арада бітті дегенді көрсеткісі келгендей. — Көргеніме ете қуанып кеттім, — деді сөзін жалғап.

— Жә, қалайсың? Халің не? Қашан келдің?

Левин Облонскийдің қасындағы екі жолдасының бейтаныс жүздеріне, әсіресе, сәнқой Гриневичтің сонша аппақ, салалы саусақты, тырнақтары имие сарғайып, сонша сойдия өскен қолына, жеңінде жылтыраған соғұрлы ірі қапсырмаларына қараған күйі, үндемеді, барлық назары осы қолға ауып кетіп, ойына ерік те бермеген сықылды. Облонский соны аңғара қойып, жымың етіп күліп жіберді.

— Ә, айтпақшы, сіздерді таныстырып қояйыншы, — деді ол. — Менің жолдастарым: Филипп Иваныч Никитин, Михаил Станиславич Гриневич, — деді де, Левинге қарап: — Земство2 қайраткері, земствоның жаңа адамы, бір қолымен бес пұт көтеретін ойыншы, әpi мал өсіруші, аңшы, менің досым — Константин Дмитрич Левин, Сергей Иваныч Кознышевтің бауры, — деп таныстырды.

— Өте жақсы, — деді қарт.

— Дес бергенде, Сергей Иваныч ағаңызды білуші едім, — деді Гриневич, тырнағы сойдыйған, нәзік қолын ұсына беріп.

Левин қабағын шыта, қолын самарқау қыса салды да, Облонскийге бұрылды. Ол езі күллі Россияға белгілі, емшектес жазушы ағасын қатты сыйлағанмен, өзін Константин Левин деп білмей, әйгілі Кознышевтің бауры деп қарағандарына шыдай алған жоқ.

— Жоқ, земство қайраткері емеспін мен енді. Жұрт біткенмен жамандасып, жыйналысқа баруды да қойып кеткемін, — деді Облокскийге қарап.

— Тез кеткен екенсің! — деді Облонский күлімсіреп. — Неге өйттің? Мәнісі не?

— Ұзақ әңгіме ғой ол. Бірде болмаса, бірде айтып берермін, — десе де, Левин іле-шала айта бастады. — Я, қысқаша айтқанда, земствода қайраткерлік деген жоқ та, болмайды да ол, оған көзім жеткен кісі менің, — деді, біреу өзін қазір ғана жәбірлеген кісідей, — бірінші жағынан, парламенттегілер ермек тауып, соны ойыншық қып жүрсе, сол ойыншықпен алдана қоятын мен бір не сәби, не қарт кісі емеспін; екінші (дей беріп, тұтығып қалды) жағынан, уездік coterie3 үшін ақша үптеудің құралы боп отыр ол. Бұрын қамқорлық, сот дегендер болса, қазір земство шығып, пара түрі болмаса да, еңбексіз жалақы ретімен-ақ сыпырып жатыр, — деді, отырғандардың біреуі пікірін теріске шығарғандай-ақ, қыза сөйлеп.

— Aha! Сен өзің, байқауымша, консерватившіл, жаңа сатыға қайта шыққан екенсің ғой, — деді Степан Аркадьич. — Жарайды, оны кейін сөйлесейік.

— Кейін болса, болсын. Бірақ сені көруім керек боп еді, — деді Левин, Гриневичтің қолына түршіге қарап.

Степан Аркадьич болар-болмас жымың ете түсті.

— Сен өзің, европалық көйлекті ендігәрі ешуақытта кимеймін деуші едің ғой? — деді Степан Аркадьич, Левиннің жаңа көйлегін шола қарап, өзін француз тігінші тіккен тәрізді екен. — Солай де! Жаңа сатыңды керіп отырмын.

Левин қапелімде қызарып сала берді, бірақ бұл қызаруы, үлкендердің өздері сезе қоймайтын, сәл қызарысы емес, ұялшақтығынан күлкі көрінгенін сезіп, содан ұялам деп отырып, одан бетер қызарып, жыларманға келетін балалардың қызарысы еді. Ерге біткен осы бір ақылды дидардың осындай бала қалпына түскенін көру — былайша сөкет болғандықтан, Облонский қайтып қараған жоқ оған.

— Қайда кездесер екенбіз өзі? Сенімен сөйлесу ете-мөте керек боп отыр маған, — деді Левин.

Облонский ойланып қалғандай болды:

— Былай болсын: ертеңгі тамаққа Гуринге барып, сонда сөйлесейік. Сағат үшке дейін боспын.

— Жоқ, — деді Левин, ойланып, — әлі де бір жерлерге баруым керек менің.

— Жарайды, онда түскі тамақты бірге ішейік.

— Түскі тамақ дейсің бе? Айтпақшы, менің де ала-бөтен айта қоятын ештеңем жоқ өзі, тек екі сөз айтып, жайын сұрасам, өзгесін кейін-ақ кеңесер едік деймін.

— Ендеше екі сөзіңді айт та, әңгімені тамақ үстіне қалдыр.

— Екі сөзім мынау еді, — деді Левин, — дегенмен, ерекше ештеңесі де жоқ өзінің.

Ұялшақтығымды қояйыншы деп қатуланғандықтан, жүзі қапеліме зілді көрініп те кетті.

— Щербацкийлер не істеп жатыр? Бұрынғы қалпы ма?

Степан Аркадьич Кити балдызына Левиннің көптен ғашық боп жүргенін білгендіктен, болар-болмас жымың етті де, көзі жайнап сала берді.

Сен екі сөз айтам дейсің, екі сөзбен мен жауап бере алмаймын ғой деп отырмын, неге десең... сәл ғафу ет...

Ізет ете, бейпіл басып кірген секретары, бастық алдында жанына қанықтығын білдіре келетін секретарь біткенге ортақ бір сынық мінезбен Облонскийге қағаздарын ала келді де, сұраған боп тұрып, бір қыйын нәрселерді түсіндіре бастады. Степан Аркадьич шала-шарпы тыңдады да, жылы жүзбен, қолын секретарының жеңіне қойып:

— Жоқ, сол мен айтқандай істеңіз, — деді құлақ-қағысын күлкісіне жеңдіріп, сөйтті де, іс жайын өзі қалай ұғатынын қысқаша түсіндіріп, қағаздарын сырып қойды да: — Солай істеңіз, солай, Захар Никитич, — деді.

Секретарь сасып қалып, шыға жөнелді. Секретарьмен сөз боп жатқанда, Левин көңлін әбден демдеп алып, орындыққа шынтақтай сүйенген күйі, сылтың ете тыңдаған назары жүзінен білінді де тұрды.

— Түсінсем бұйырмасын, түсінсем, — деді.

— Нені түсінбейсін? — деді Облонский, сол жарқылдай күлімсіреген күйі, шылымын шығарып жатып. Өзі Левиннен бір оғаш қылықтар күтіп отырған болатын.

— Не істеп отырғандарыңа түсінбей тұрмын, — деді Левин, иығын қомдап қойып. — Осыны өзін, қалай шынын,мен істеп отырсың?

— Несі бар екен?

— Несі бары сол, істейтін ештеңе жоқ екен.

— Сен олай десең, біз белшемізден батып жатырмыз іске.

— Қағаздар ғой. Рас, оған дарының бар сенің, — деп Левин қосып қойды.

— Яғни, менің бір кемшілігім бар дегенін, бе?

— Олай болуы да кәдік, — деді Левин. — Дегенмен сенің ұлылығыңа қызығып, досымның осындай ұлы адам болғанын мақтан етем өзім. Алайда, сен өзің менің сұрауыма жауап бермедің ғой деймін, — дегенді қосып қойды, Облонскийдің көзіне қатулана тіке қарап.

— Жә, жарайды, жарайды. Сабыр ет, өзің де осыған ораласың әлі. Жарайды, Каразин уезінде үш мың десе жерің, мынадай бұлшық етің, он екі жасар қыздай балғын қалпың болғанмен, сен де келесің бізге. Айтпақшы, әлгі сұрағаның жайына келсек: өзгерісі жоқ, сенің тек көптен болмағаның ғана арман боп отыр.

— Не бопты? — деді Левин шошып кетіп.

— Жай, ештеңе жоқ, — деді Облонский. — Сөйлесеміз ғой. Айтты-айтпады, өзің неменеге келіп едің?

— Қой, оны да кейін сөйлесейік, — деді Левин, тағы да құлағына дейін қызарып кетіп.

— Жә, бопты. Түсінікті, — деді Степан Аркадьич. — Сені үйге апарайын десем, әйелім сырқаттау боп, жайымыз келмей тұр. Одан да былай болса деймін: оларды көремін десең, бүгін сағат төрттен беске дейін Зоология бағында болуы керек өздері. Кити коньки теппекші болатын. Сен сонда бар да, мен де соған соғып, бір жерден түскі тамақты бірге ішейік.

— Әбден жақсы, қош боп тұр, ендеше.

— Байқа, білем ғой сені, не ұмытып, не қапелімде деревняға кетіп қаласың сен! — деді Степан Аркадьич, саңқылдай күле сөйлеп.

— Жоқ, шын айтамын.

Левин Облонскийдің жолдастарына бас июді ұмытып кеткенін тек есік алдына барғанда ғана ойлады да, кабинеттен шыға жөнелді.

— Өте жігерлі мырза болуы керек, — деді Гриневич, Левин шығып кеткен соң.

— Несін айтасыз, бақытты адам ғой ол! — деді Степан Аркадьич, басын шайқап қойып. — Каразин уезіндегі үш мың десе жері анау, бар қызығы алдында, балғын шағы қанша әлі! Біз сыяқты дейсіз бе ол.

— Немене, опық жей бересіз, Степан Аркадьич?

— Жаман ғой, жаман, — деді Степан Аркадьич, ауыр күрсініп қойып.

VI

Облонский Левиннен неменеге келіп едің деп сұрағанда, Левин қызарып кетіп, сол қызарғанына өзіне өзі кейіген де болатын, өйткені: «балдызына ұсыныс жасай келдім» дегенді, тек сол үшін ғана келіп отырса да, айта алмай қалған.

Левиндер мен Щербацкий үйлері Москваның байырғы дворян үйлері болған соң, өзара ылғый араласып, жақын, дос болып жүретін. Ол араластары Левиннің студент кезінде одан да күшейе түскен. Левин Долли мен Китидің бауры, Щербацкий дейтін жас князьбен бірге дайындалып, университетке де бірге түскен. Левин сол тұста Щербацкийлер үйінде жиі болып, сол үйді жақсы да көріп кеткен. Ол өзі қанша оғаш көрінгенмен де, Константин Левин дәл сол үйді, сол үйдің семьясын, сол семьяның, әсіресе, әйелдер жағын жақсы көретін. Левин өзі шешесін білмегендіктен, жалғыз әпкесі өзінен егде болған соң, әке-шешесі өлумен кенде қалған: білімді, адал, ежелгі дворян семьясының нағыз өзін тұңғыш рет осы Щербацкийлер үйіне кеп көрген. Осы семьяның барлық мүшелері, әсіресе, әйелдер жағы Левинге бір тылсым, ақындық перде жамылып тұрғандай көрінетін де, содан өзі олардан ешбір кемшілік көрмек түгіл, тіпті соларды қымтап тұрған сол ақындық перденің аржағында ең озық сезімдер мен неқыйлы кәмілдік жатыр-ау деп ойлайтын. Сонау үш бойжеткенге күн ара французша, ағылшынша сөйлесу де сол үшін керек болған; ол үшеуі белгілі сағатта фортепианоны кезек-кезек сол үшін тартатын да, баурының, үстіңгі үйде студенттер сабақ оқыйтын бөлмесіне дабысы естіліп жататын; француз әдебиетінің, музыканың, суреттің, бидің сонау оқытушылары да сол үшін келетін; үш бойжеткеннің үшеуі де m-llе Linon мен бірге коляскаға мініп, Тверь бульварына да сол үшін баратын, үшеуі атлас ішіктерін — Долли ұзын ішік, Наталья орта ішік киіп, Кити қызыл шұлық қынаған әдемі аяғын жұрт біткен түгел көретіндей етіп, мүлде шолақ ішік киіп шығатын; қалпағына cap жез таққан малай ертіп, Тверь бульварында жүру де оларға сол үшін керек болатын, — солардың тылсым дүниесінде боп жатқан осылардың бәрін, осы сықылды қыруар өзге нәрселерді де Левин түсіне бермейтін, бірақ сол тылсым дүниеде боп жатқан нәрсенің бәрі түгел бір тамаша нәрсе екенін білетін де, соның, дәл осы тылсым жағына ынтығатын.

Студент кезінде өзі сол үшеуінің үлкені — Доллиді сүйе жаздап, кешікпей оны Облонскийге күйеуге беріп жіберген. Содан соң екіншісін сүйе бастаған ол. Дәл қайсысын сүйерін білмесе де, әйтеуір, үшеуінің біреуін сүюі керек сықылды сезе беретін өзі. Бірақ Наталья қауым көзіне шалынысымен-ақ Львов дейтін елшіге күйеуге шығып кеткен. Левин университеттен шыққан кезде, Кити әлі де жас болатын. Жас Щербацкий флотқа кіріп, Балтық теңізінде суға кетіп өлген соң, Левин Облонскиймен достығын үзбесе де, Щербацкийлермен араласы сиреңкіреп кеткен. Бірақ, Левин, бір жыл деревняда тұрып, қыс басында Москваға кеп, Щербацкийлерді көрген соң, шынында да үшеуінің бірін сүймей қоймайтынын айқын аңғарған болатын.

Кедей адамнан гөрі, отыз екі жастағы, жақсы тұқымнан шыққан бұ сыяқты бай адамға Щербацкая княжнаға ұсыныс жасаудан оңай ештеңе жоқ сықылды еді; езін теңі табылды деп іліп әкететін ыңғайы да түгел келіп тұр еді. Бірақ Левин сүюің сүйіп қалды да, сондықтан Кити қай жағынан болсын, жер бетінде жетер бітім жоқ, жетік жан көрінді де, өзі болса, жер бетінің бір жетілмес жаны көрініп, өзін өзгелер де, Китидің өзі де тең көреді деудің тіпті жөні жоқ сықылдана берді.

Левин Китиге кездескелі қауымға бара жүріп, онда оны күн сайын көре, Москвада басы мәңгіріп екі ай жүрген соң, қыйсыны келмейді екен деген ойға қалт бекіп, деревняға кетіп қалған.

Левиннің қыйсыны келмейді екен деген ойы, әдемі Китиге ата-анасы мені тең көрмейді де, Кити болса, сүймейді дегеннен келіп туды. Жолдастары қазірдің өзінде-ақ — біреулері полковник, флигель-адъютант, бірі профессор, біреулері банк, темір жол директоры, не болмаса, Облонский сықылды мекеме председателі боп отырғанда, жасы отыз екіге келген мұнын, Кити ата-анасы алдында белгілі, үйреншікті түк кәсібі де, қауым арасында дәрежесі де жоқ болатын; ол құр (өзге жұртқа қалай көріну жайын жақсы білетін өзі) сыйыр өсіріп, қоқыйқаз атын, құрылыс салатын помещик, яғни, қоғам ұғымынша, ілікке алғысыз адамдар істейтін іспен айналысқан, қолынан түк келмейтін, дарынсыз бір ынжық адам боп көрінетін.

Өзі тылсым, әдемі Кити, бұ сыяқты, өзі айтқандай, көріксіз, әсіресе, озық дәнеңесі жоқ, қарапайым адамды сүйе алмайтын да еді. Оның үстіне, ағасымен дос болған соң, Китиге бала деп қарайтын бұрынғы қарым-қатнасы сүюіне және бір жаңа бөгет боп көрінді өзіне. Осы сықылды, өзі айтқандай, көріксіз, мейрімді адамды дос-жар адам ретінде сүйгенмен, Китиді сүйген өзінше сүю үшін, ол адам өте керікті де, ең алдымен ерекше де адам болуы керек деп ойлаған.

Левин өзі әйелдер көріксіз, қарапайым адамдарды да сүйе береді дегенді естігенмен, — сенбейтін, өйткені өзі тек төтенше, сұлу, тылсым әйелді ғана сүйетін болған соң, өзгені де солай ойлайтын.

Бірақ өзі деревняда екі ай жалғыз тұрған кезде бұл ғашықтығы жас шағындағы ғашықтығынан өзге ғашықтық екеніне көзі әбден жетті; осы сезім өзіне бір минут тыныштық берген жоқ; енді: сол менің әйелім бола ма, болмаймай ма деген мәселені шешпейінше өмір сүре алмас жаққа шықты; құр, ойынша түңілгені болмаса, көнбейді дегенге ешқандай дәлелі қалған жоқ. Содан өзі қазір Москваға келгенде, қабыл алатын болса-ақ, ұсыныс жасап, үйленемін дегенге мықтап бекіп келген болатын... Яки... көнбеген күнде күнім не болады дегенді ойлар жайы болмаған.

VII

Левин Москваға таңертеңгі поезбен келіп, емшектес ағасы Кознышевтікіне түсті де, қайта киінген соң, келген жайын ағама дереу айтайын да, ақыл сұрайын деген оймен кабинетіне кірді; бірақ ағасы оңаша болмай шықты. Ағасының, қасында философияның белгілі профессоры отыр екен, ол өзі екеуінің, арасында философиялық өте маңызды мәселе жөнінде туған талас жайын ашқалы Харьковтан келіпті. Профессор материалистерге қарсы қатты айтыс ашып, Сергей Кознышев болса, сол айтысты ден қоя қадағалай келіп, профессордың соңғы мақаласын оқыған соң, қарсылығын айтып хат жазыпты; профессорды материалистерге тым жол беріп жібердің деп кіналапты. Содан түсінісейінші деп профессор да іле-шала жетіпті. Әңгіме: адам әрекетіндегі психологиялық, физиологиялық құбылыстар арасында шек бар ма, бар болса, қайда ол? — деген салтқа айналған мәселе жайында екен.

Сергей Иванович баурын жұрт біткенге қанігі суықтау-жайсаң жымыңмен қарсы алып, профессорға таныстырды да, әңгімесіне айналысып кетті.

Шекесі құп-қушық, көзілдірікті, сап-сары кішкене адам, амандасқалы әңгімесін сәл бұзды да, Левинге көңіл бөле қоймай, сөзін қайта сабақтады. Левин профессордың кетуін күте, жайласып отырғанмен, әңгіме аңғарына кешікпей-ақ үйіріле кетті.

Әңгіме боп отырған мақалаларды Левин журналдан көріп, өзі университетте жаратылыс ғылымын оқығандықтан, бұл мақалаларды өзіне таныс сол жаратылыс ғылымының дамуы шығар деп оқып та шыққан, бірақ адамның жануардан шығуы, рефлекстер, биология мен социология жайындағы осы ғылми қортындыларды өзі жөнінде соңғы кезде ойына жиі-жиі келе беретін өмір мен өлім маңызы туралы мәселелерге ешуақытта шендестірген жоқ болатын.

Левин ағасы мен профессордың әңгімесін тыңдағанда, ғылми мәселелерді екеуі жан мәселелеріне апарып жалғағандарын аңғарып отырды, осы мәселеге екеуі талай рет төніп келгенмен, ең басты мәселеге жуықтаған сайын-ақ екеуі, Левиннің байқауынша, апыл-ғұпыл қайта алыстап, қыйын бөлімдерге, дәлел, цитат, мегзеулерге тағы да тереңдеп, беделге сілтеп кете берді де, әңгіме жөнін Левин әрең-әрең шалып отырды.

— Өз басым көне алмаймын, — деді Сергей Иванович, әдетінше сөзін анық, айқын, бажайына келтіре айтып. — Кейстің түсінігімнің бәрі алған әсерден туады деген пікіріне ешуақытта да қосылар жайым жоқ. Болмыс деген ең негізгі ұғымды мен түйсік арқылы алғам жоқ, өйткені ол ұғымды жеткізіп беретін арнаулы мүше жоқ.

— Солай ғой, бірақ Вруст та, Кнауст та, Припасов та сіздің болмыс деген санаңыз түйсік атаулының қосындысынан туады да, болмыстың ол санасының өзі түйсіктердің нәтижесі деп жауап береді сізге.

— Мен керісінше деймін, — деді Сергей Иванович.

Бірақ Левин басты мәселеге екеуі таяп келіп, тағы да шегініп бара жатқандай керді де, профессорға сұрау берейін деп ойлады.

— Олай болғанда, менің сезімім бітіп, тәнім өлген соң, тіршілік атаулыдан түк болмайды деген сөз ғой оныңыз?

Профессор философтан гөрі бурлакқа көбірек ұқсап отырған оғаш сұраушыға әрі қынжылып, сөзді бөлгеніне әрі ақыл дүниесі аурықсынып кеткен адамша қарады да: бұған не дерсің? — дегендей, көзін Сергей Ивановичке аударды. Бірақ профессорша онша күш сала, бірбеткей сөйлемегендіктен, Сергей Ивановичтің ойында әрі профессорға жауап беріп, әрі сұрау беріліп отырған осы бір қарапайым, табиғи көзқарасты қоса түсінетін шама болған соң, жымыя күлді де:

— Бұл мәселені шешуге әзір қақымыз жоқ... — дегенді айтты.

— Дерегіміз жоқ, — деп профессор қостай кетті де, өз дәлелдеріне ойысты. — Жоқ, — деді ол, — егер түйсік негізі, Приспасов айтқандай, алған әсер болатын болса, бұл екі ұғымды біз әбден ашалап алуымыз керек онда.

Левин бұдан әрі тыңдамай, профессордың кетуін күтіп, отыра берді.

VIII

Сергей Иванович баурына профессор кеткен соң барып бұрылды.

— Келгенің өте жақсы болды. Көп боласың ба? Шаруа жайың қалай?

Левин шаруашылыққа ағасының қыры жоғын да, оны сұрағанда, құр әшейін жеңер ақыға сұрағанын да біліп отыр, сондықтан сатқан бидайлары мен ақша жағын ғана айтып қоя салды.

Левин ағасына үйленсем деген дітін айта, ақыл сұрай, соған тіпті бекіп те келген болатын; бірақ ағасын керіп, профессормен сөйлескен әңгімесін тыңдап, содан кейін өзінен шаруашылық жайын (екеуінің шешеден қалған мекен-жайы бөлінген жоқ болатын да, екі бөлімнің екеуін де, Левин басқаратын) сұрастырғанда еріксіз қамқорсый шыққан әлгі лебізін есіткен соң, Левин үйленем деген байлауын ағасына бір түрлі айта алмайды екем деген ойға келді. Баурым бұған мен қалағандай қарамайды ғой деген сезім туды.

— Жә, земстволарыңның жайы қалай? — деді, земствоға өте зер салып, үлкен мән беріп жүретін Сергей Иванович.

— Шынында, соны білмедім өзі...

— Не дейді? Басқарманың мүшесі едің ғой?

— Жоқ, мүшелікті қойғамын; шығып кеткем, — деді Константин Левин, — жыйналысқа баруды да доғарғамын.

— Жарамаған екен! — деді Сергей Иванович шытына күңк етіп.

Левин өз уезіндегі жыйналыстарда болған жайларды айтып, басын арашалай бастады.

— Қымс етсе-ақ сол, әнеки! — деді Сергей Иванович, сөзін бөліп. — Орыс болған жеріміз қымс етсе-ақ сөйтеміз. Бұл әзі біздің өз кемшілігімізді көре білетін жақсы да сыйпатымыз шығар, бәлкім, асырыңқырап жібереміз бірақ, тілімізде ылғый дайын тұратын мысқылды місе тұтамыз. Саған айтар болсам, біздің сол земство мекемелері сықылды хұқықты европалық халықтың біріне беріп көр тек, — неміс, ағылшын содан азаттық жасап шығарған да болар еді, біз болсақ, күлкі етеміз құр.

— Істер лажымыз не? — деді Левин жазықты адамдай. — Ол өзі менің соңғы тәжрибем болатын. Жанымды сала істеп те көрдім. Шамам келмеді. Шарқым жоқ екен.

— Шарқың жоқ емес, — деді Сергей Иванович, — іске қырың келмей жүр сенің.

— Мүмкін, — деді Левин мұңая сөйлеп.

— Білуші ме едің, Николай ағаң тағы да осында келді ғой.

Николай ағаң Константин Левиннің бір туысқан ағасы да, Сергей Ивановичтің емшектес бауры болатын, дәулетінің көбін шашып жіберіп, қайдағы бір сөлекет, содыр қоғамға араласып, бауырларымен жанжалдасып, құрып біткен адам еді.

— Не айтып отырсын өзің? — деп Левин шаңқ етіп, шошып кетті. — Қайдан білесің сен?

— Көшеде Прокофий көріпті.

— Осы Москва да ма? Қайда екен өзі? Білуші ме едің? — деп Левин, дереу жүрейін деген адамдай, орындығынан түрегеле берді.

— Соны саған бекер айттым-ау, деймін, — деді Сергей Иванович, інісінің қобалжығанына басын шайқап қойып. — Өзінің қайда тұратынын біліп келуге кісі жіберіп, Трубинге берген векслін қоса беріп жібергем, ақшасын мен төлегем оның. Соған мынадай жауап беріпті.

Сергей Иванович соны айтты да, сыясорғыштың астында жатқан хатын інісіне алып берді.

Левин өзі білетін, оғаш жазумен жазылған хатын оқып шықты.

«Жайыма қойсаңдар екен деп жалына сұраймын. Сыйласыңды бауырларымнан қалайтын жалғыз тілегім осы. Николай Левин».

Левин соны оқып шықты да, хатты ұстай тұқыра қараған күйі, Сергей Ивановичтің алдында тұрып қалды.

Левин көңлінде байғұс баурымды енді ұмытайыншы деген ниет пен оным жаман болады-ау деген ойы арпалысып тұр.

— Сірә, өзі мені жәбірлейін де дейтін шығар, — деді Сергей Иванович сөзін жалғап, — бірақ жәбірлеу қолынан келмейді мені, өзіне әрі болысайын деп шын ықлас еткеніммен де, соны істеудің орайы жоғын және біліп отырмын.

— Рас қой, рас, — деді Левин еселеп, — оған деген ықласыңды білемін де, бағалаймын да, бірақ соған барсам деп тұрмын өзім.

— Барам десең бар, бірақ бармағаның жөн болар еді деймін, — деді Сергей Иванович, — яғни, өзім жөнінде қорқып отырғам жоқ одан, менімен жамандастыра алмайды сені ол; бармағаның жөн болар еді дегенде, сенің өзің үшін айтып отырмын. Болысудың жайы келмейді. Әйтсе де, өз ырқың білсін.

— Болысудың жайы келмесе келмейтін де шығар, бірақ дәл осы сәтте — айтпақшы ол басқа әңгіме еді-ау, — жайбарақат қала алмаймын ғой деп тұрмын.

— Е, о жағын білмедім мен, — деді Сергей Иванович. — Менің білерім-ақ, соны жуасытудың сабағы ғой деп отырмын осыңды, — дегенді қосып қойды. — Өз басым, Николай ағаң осы күйге түскен соң-ақ, зұлымдық дегенге өлеңсіз, басқаша қарайтын боп кеткем... Соның не істегенін білсең сен...

— Түу, сұмдық қой онысы, сұмдық, — деді Левин, еселеп.

Левин Сергей Ивановичтің малайынан ағасының адресін алған соң, соған жүріп кетейін деп бір тұрды да, ойлана келе, кешке дейін қоя тұрайын дегенге келді. Көңлін демдеп алу үшін, әуелі Москваға келген ісін шешіп алуы керек еді. Ағасынан шыққан соң, Облонскийдің мекемесіне соқты да, содан Шербацкийлерді біліп алып, Китиге кездесерсің деген жерге қарай тартты.

IX

Левин сағат төртте, Зоология Бағының жанында, жүрегінің лүпілін байқай, арбакештен түскен соң, жолға шықты да төбелер мен сырғанаққа қарай беттеді, өйткені, Щербацкийлердің күймесін бақ аузында көргендіктен, Китиді содан табатынын білген жайы бар еді.

Күн ашық, аяз болатын. Бақ аузына күйме, шаналар, жәйдақ арба, жандармдар тізіле тұрып қалыпты. Қалпақтары шаңқай күнге шағылысқан таза киімді жұрт кіреберіс пен күреулі жолдарда, князь суреттерін ойған орыс үйлерінің ара-арасында лық-лық етеді; бақтағы кәрі бұйра қайыңдар, қар басқан бұтақтары төгіле иіліп, жаңа бір салтанат желеңін жамылып алған сықылды.

Левин жолда, сырғанаққа қарай келе жатып: «Өрепкімей, баяуқырау керек қой, не боп, не сезіп келесін? Қой, ақымақ», — деп қояды өз жүрегіне өзі. Сөйтіп, өзін өзі баспақ болған сайын, тынысы тарылып та кетті. Таныс біреуі кездесіп, дабыс беріп еді, Левин тіпті кім екенін де білген жоқ оның. Жоғары апарып, төмен жіберіп жатқан шаналардың шынжыры шылдырап, сырғанаған шаналар дарылдай жөнеліп, жарқын-жарқын дауыстар шыққан төбелерге қарай жақындап та қалды өзі. Тағы бірнеше қадам жүрген соң, қарсы алдынан сырғанақ көрінді де, сол жерде жосыған дүйім жұрт арасынан соны таный кетті.

Соның осында жүргенін көргенде, жүрегі қуаныш пен қорқыныштан жарылып кете жаздады. Ол өзі сырғанақтың арғы қарсысында бір әйелмен сөйлесіп тұр екен. Не киімі, не тұрысында ешбір ерекшелік жоқ та сықылды өзінің бірақ осы топырдың ішінде қалақай арасындағы қызғалдақтай тани кету Левинге де оп-оңай болды. Бәріне сәуле төгіп тұр екен ол. Төңірегін түгел жайнатып тұрған күлкі де сол екен. «Сонау мұзға шын-ақ түсіп, қасына шын-ақ барар ма екем?» — деп ойлады Левин. Ол тұрған .жер, жан баспас қасиетті жер көрініп, қатты қысылғандықтан, кетіп қала жаздаған сәттері де болды. Қасында арқыйлы адамдар-ақ жүр ғой өзінің, сол жерге коньки тебуге мен де бармаймын ба дегенге өзін өзі күштеп әрең көндірді. Левин төмен түскенде, күнге қараудан жасқанғандай, ұзақ қараудан жасқана түскенімен, күн сықылды оны да қарамай-ақ көріп келе жатты.

Жеті сайын сол күні, сол мезгілде мұз басына бір үйірмедегі, ылғый таныс адамдар жыйналатын. Мұнда өнер көрсететін сырғанақ шеберлері де, орындық сыртында орашолақ қыймылдап, жүрексіне үйреніп жүргендер де, денсаулық үшін сырғанайтын балалар мен қарт адамдар да бар еді. Соның бәрі Китиге жақын жүргендіктен, Лепинге бір бақытты адамдар болып көрінді. Сырғанақ тепкендердің қай-қайсысы болсын, Китиге тіпті жайбарақат жетіп, жайбарақат озып, тіпті сөйлесіп те қалып, жатық мұз, жақсы ауаны онсыз-ақ пайдалана, жарқылдасып жүрген сықылды.

Китидің немере ағасы Николай Щербацкий, шолақ жекет, тар шалбар киіп, аяғына коньки таққан күйі орындықта отыр екен, Левинді көрді де:

— Ә, орыстың конькишіл жүйрігі! Қашан кеп қалдың? Мұз тым жақсы, коньки тағып жібер, кәне, — деді сампылдап.

— Коньки жоқ қой менде, — деді Левин, қыз алдындағы осы батылдық, бейпілдікке таңырқаған күйі, қызға қарамаса да, көзінен титтей қалт қылмай. Күн өзіне таяп келе жатқанын сезе кетті. Иінге жеткен Кити биік ботинкалы сүйрік аяғын, жүрексінген адамша, жай ырғап Левинге қарай сырғып келеді екен. Орыс көйлекті бір бала, қолын құлшына сілтеп, жерге жабыса заулаған күйі, қыздан өте шықты. Қыз онша түйілмей келеді; қолын бауға ілген кішкене муфтадан шығара ыңғайлап, Левинді тани қарады да, оған да өзінің қорыққанына да күлімсіреп қойды. Бұрылар жер біткен соң, тығыршық аяғын тебініп қалып, тура Щербацкийге келді; соның қолынан ұстай бере, басын Левинге күлімсірей изеді. Левин ойлағаннан әлдеқайда әдемі екен өзі.

Левин ойлағанда, әсіресе, оның осы бір әсем көркін, мейрім төгілген, балалық қалтқысыз әлпетін, сымбатты қыз йығына сонша құп жараса қонған шамбыл шашты шағын бас бітімін түгел елестететін. Жүзіндегі балалық әлпеті сымбатты тал бойына құйылыса, ерекше әсем көрсетіп, Левиннің жадында жақсы сақталған болатын; бірақ оның, тосын нәрседей, қашан да қайран қалдыратын жағы: сабырлы, сынық, шыншыл көз қарасы, әсіресе, күлімдеп тұрған күлкісі болатын, ол күлкісі Левинді бір тылсым дүниеге әкететін де, ол онда өзін өзі бала кезінде сезген некен-саяқ күндеріндегідей жүйесі бос, жұмсарыңды сезетін.

— Келгеніңізге көп болды ма? — деді Кити, қолын ұсына беріп. — Рақмет, — деп муфтасынан түскен орамалын Левин әпере бергенде, және қосып қойды.

— Мен бе? Кеп болған жоқ, кеше... жоқ-а, бүгін... келдім, — деді Левин көңілі толқығандықтан, қыз сұрауын бірден түсіне қоймай. — Сізге келмек едім, — деді де, іздеген мәнісі есіне түсіп, қалт қысылып, қызарып кетті. — Сіздің коньки тебетініңізді білмеуші едім, тамаша тебеді екенсіз.

Кити Левиннің қысылған себебін білейінші дегендей, қадала қарады.

— Мақтауыңызды бағалауымыз керек. Сізді осында коньки тебушінің ең жақсысы деген аңыз бар екен, — деді Кити, муфтасына түскен қырау қылпығын қара қолғапты кішкентай қолымен қағып қойып.

— Рас, бір кезде құмарта теуіп, жетілсем бе дегенім бар еді.

— Түгел құмарта істейсіз ғой деймін, сіз, — деді Кити күлімсіреп, — сырғанақ тепкеніңізді көруге сонша ынтық едім. Коньки таға қойыңыз, кәне, бірге тебейік.

«Бірге тебейік дейді! Шын-ақ орайы келе ме соның?» деп ойлады Левин Китиге қарап тұрып.

— Қазыр тағайын, — деді ол.

Сөйтті де коньки тағуға кетті.

— Сударь, бізде көптен болмадыңыз ғой, — деді сырғанақшы, аяғын демеп, өкшесін бұрап жатып. — Мырзалар арасында сізден өзге ешбір шебер болған жоқ. Осысы жақсы болар ме екен? — деді қайысты тартып жатып.

— Жарайды, жақсы, тезірек тартыңыз, — деді Левин, жүзінде еріксіз елп еткен шаттық күлкісін әрең тежеп. «Рас, — деді ойланып, — өмір деген, бақыт деген осы ғой, міне! Бірге тебейік, кәне, бірге тебейік деді-ау, өзі. Айтсам ба екен қазір, өзіне? Бірақ қазір үмітпен болса да, бақытты боп тұрған соң, айтуға қорқып тұрғаным да сол ғой менің... Айтқан күнде ше?.. Айту керек қой бірақ! Айту керек! Осалдығы құрысын!»

Левин түрегеліп, пальтосын шешкен соң, үй қасындағы кеудірлек мұзда адымын жазып алып, жалтыр мұзға жүгіре шықты да, жүрісін күш салмай-ақ, құр ырқымен үдетіп, ырқымен тежеп, түзеп бара жатқандай, қалықтай жөнелді. Китиге жақындағанда жүрексінсе де, соның күлімсіреген күлкісі тағы да жадыратып жіберді.

Кити қолын берген соң, екеуі қатарласып алып, жүрістерін үдете, шапшаңдаған сайын Левин қолын Кити де қатты қыса түсті.

— Сізбен бірге тепсем, тезірек үйренген де болар едім, сізге өзім біртүрлі сене беремін, — деді Кити оған.

— Сіз өзіме сүйенгенде, мен де сене берем өзіме, — деді ол, бірақ айтқан сөзінен қалт қорқып қалып, қызарып кетті. Шынында да, осы сөзді ол айтысымен-ақ, Кити жүзі, бұлт басқан күндей, жылы шырайынан түгел ада болып, Левин де оның қатты ойланғандағы қанық оң құбылысын таный кетті: жазық маңдайы томпайып қатпарлана қалыпты.

— Жайсыз бірдеңеңіз жоқ па еді? Айтпақшы, сұрар хақым жоқ еді-ау, — деді Левин жалма-жан.

— Сұрасаңыз қайтуші еді?.. Жайсыз ештеңем де жоқ, — деп сұлық жауап берді де: — M-lle Linon-ді көрмедіңіз бе? — деді іле-шала қоса сұрап.

— Көре қойғам жоқ әлі.

— Сол кісіге жолығыңыз, сізді өзі өте жақсы көреді.

«Мұнысы несі? Ренжітіп алдым-ау өзін. Жар бола гөр, тәңрім!» деп ойланған күйі, Левин орындықта отырған ақ бұйра шашты француз кемпірге жүгіріп кетті. Ол болса, жалған тісін көрсете күліп, Левинді қашанғы досынша қарсы алды.

— Я, осылай есіп, — деді ол, Левинге Китиді көз қыйығымен мегзеп, — осылай қартаямыз. Tiny bear14 да бойжетіп қалды! — деп француз кемпір күле сөйлеп, Левиннің үш қызды ағылшын ертегісіндегі аю деп атайтын қалжыңын ескерте кетті. — Кей-кейде солай деуші едіңіз ғой, есіңізде ме?

Ол қалжың Левин есіне түспей қойғанмен, кемпір соған он жылдан бері күліп, өзін бір жақсы қалжың көріп кеткен болатын.

— Жарайды, сырғанаққа бара қойыңыз. Айтпақшы, біздің Кити де сырғанақты жақсы тебетін болған ғой, рас емес пе?

Левин қайта жүгіріп келгенде, Кити жүзінен суық әлпет кетіп, көзі шынымен жылы ұшырай қарап тұр екен, бірақ Левинге осы жылы ұшырауында ерекше, жорта істеген сабырлылық бар сықылды көрініп кетті. Көңлі де жабырқап сала берді өзінің. Кити қарт тәрбиешісінің қызық мінездерін айта келіп, Левиннің тұрмыс жайын сұрады.

— Қыста деревняда тұрудан шын-ақ зерікпей ме екенсіз? — деді ол.

— Жоқ, зерікпеймін, шаруам көп, — деді Левин, Кити өзін сабырлы әлпетіне төңкеріп бара жатқанын сезіп, қыс басындағыдай, содан шығар жайым болмай қалар ма екен деген оймен.

— Көп уақытқа келдіңіз бе? — деді Кити.

— Білмеймін, — деді Левин өзінің не деп тұрғанын ойламай. Соның достығының осы сабырлы әуеніне төңкеріле берсем, тағы да ештеңе шеше алмай кетем-ау деген оймен, шамдану жаққа да шықты.

— Қалай білмейсіз?

— Білмеймін. Ол өзіңізге байланысты, — деді де, айтқан сөзінен шошып кетті өзі.

Кити Левин сезін естіді ме, естігісі келмеді ме, аяғын әйтеуір, сүрініп кеткендей, екі рет соғып алды да, Левиннің қасынан қарасын үзе жөнелді. М-llе Linon-ға барып, бірдеңелер айтты да, әйелдер конькилерін шешіп жатқан үйге қарай тартты.

«Жасаған-ау, мұным не менің! Тәңрім-ау! Жар болып, үйрете көр өзің», — деді Левин жалбарынып, қатты қозғалғысы кеп тұрғанын сезіне, орағыта жүгірген күйі, ішкі-сыртқы сызықты қоса сызып.

Осы кезде коньки тебуші жас жігіттердің конькишең бір жаңа сейдіні кофе ішетін жерден шылымын тістей шықты да, конькишең күйі жазыла жүгіріп келіп, төмен қарай баспалдақты сартылдатып, шоршақтай ұшты. Төмен ағып түскен соң, еркін жүрген қол ыңғайын да тіпті оңамай, мұз бетінде зымырай кеп жөнелді.

— Ойпыр-ай, мынау бір жаңа өнер екен! — деп Левин де сол жаңа өнерді істегелі, жоғары қарай, тұра жүгірді.

— Мерт боп қалмаңыз, дағды керек қой! — деді Николай Щербацкий дауыстап.

Левин үстіртке шыққан соң, жоғарыда жайы келгенше жазыла жүгіріп келіп, жаттықпаған жүрісте екі қолымен өзін өзі демей, төмен қарай ағып кеп кетті. Ақырғы баспалдаққа келгенде ілініп қалып, қолы мұзға тие берісімен-ақ, қатты серпе түзеліп алып, ілгері қарай, күлген күйі бұлдырай жөнелді.

«Аяулы да, сүйкімді де ғой өзі», — деді Кити ойланып, сол кезде m-lle Linon екеуі кішкене үйден шығып келе жатқан күйі Левинге сүйікті баурындай елжіреп, күлімсірей қарап. «Шын-ақ жазықты болдым ба екен мен, шын-ақ бір жаман қылық істедім бе екен? Сәкекүлдік деседі жұрт мұны. Сүйер кісім бұл емес екенін де білем өзім; бірақ осы барда көңлім хош әйтеуір, өзі де бір сонша аяулы тіпті. Тек өзі, әлгіні неге айтты екен десеңші?..» — деп ойлады.

Қатты жүрістен қызарып кеткен Левин, Кити мен шешесі баспалдақта табысып, кетіп бара жатқандарын көрген соң, кідіріңкіреп, ойланып қалды. Конькиін шешкен соң, шешесі екеуін бақ аузында қуып жетті.

— Келіп қуандырарсыз деймін, — деді княгиня. — Қашанғы әдетіміз ғой, бейсенбі күні қабылдаймыз.

— Онда, бүгін болды ғой?

— Келсеңіз, қатты қуанамыз, — деді княгиня сұлық сөйлеп.

Сол сұлықтығы Китиді кейітіп жібергендіктен, шешесінің суықтығын жуып-шаймасқа жайы болмай қалды. Мойнын бұра күлімсіреп:

— Көріскенше қош болыңыз, — деді.

Осы кезде қалпағын шекесіне сала, жүзі мен көзі қоса жайнап, десі тасый мәз-майрам боп Степан Аркадьич те баққа келіп кірді. Бірақ, енесінің қасына келген соң, Доллидің денсаулық жайын сұраған сөзіне жазықты.жабырқау пішінмен жауап берді. Енесімен жай, мұңая тұрып сөйлесті де, Левинді кеудесін кере кеп қолтықтады.

— Немене, жүреміз бе? — деді ол. — Ылғый сені ойлаушы едім, келгенің өте жақсы болды, — деді Левиннің көзіне бір мағналы пішінмен қарап.

— Жүрейік, жүрейік, — деді Левин: «Көріскенше қош болыңыз» деген дауысты әлі де естіп, сол сөз айтылғандағы күлкіні әлі де көріп, бақытқа байып тұрған күйі.

— «Англияға» барайық па. «Эрмитажға» барайық па?

— Маған бәрібір.

— Жарайды, «Англияға» барайық, — деді Степан Аркадьич, «Эрмитаждан» гөрі «Англияға» көбірек борышкер болған соң, соған баруды хош көріп. Борышкерліктен қашып, ол қонақ үйге бармағаным жөн болмас деп ойлады. — Арбакешің бар ма еді? Жақсы болған екен, әйтпесе мен жіберіп қойып едім.

Екеуі бүкіл жол бойы үндескен жоқ. Левин болса, Китидің бет әлпетінің өзгерген мәнісі не болды екен дегенді ойлап, біресе үміт бар ғой деп дәмеленсе, біресе сол үміттің өзі бос үміт екенін де айқын аңғарып, күдер үзе жаздап та отырды, сөйтсе де, қыздың күлкісі мен көріскенше қош болыңыз деген сөзінен бұрынғы күйінен мүлде өзгеше сезді өзін.

Степан Аркадьич тамақ тізімін жол бойында-ақ жасап қойды.

— Сен өзің тюрбоны жақсы көруші едің ғой? — деді ол Левинге, қонақ үйге таяна бере.

— Нені дейсің? — деді Левин қайыра сұрап. — Тюрбоны дейсің бе? Рас, сұмдық жақсы көрем өзін.

X

Левин Облонскиймен бірге қонақ үйге кірген соң, Степан Аркадьичтің бет әлпеті мен күллі кескінінде, шырай бере қоймаған, біраз ерекшелік барын да аңғармасқа амалы болмады. Облонский пальтосын шешіп, асханаға қалпағын шекесіне сала кіргенде, орамал ұстап, өзіне бәйпектей жабысқан фракты татарларға бұйрығын бере кірді. Өзін өзге жердегідей осында да қуана қарсы алып отырған таныстарына оңды-солды бас иіп, буфетке барған соң, балық пен арақ жұтып алып, қалтқы ішінде отырған ленталы, шілтерлі, бұйра шашты, боянған француз әйелге бірдеңе деп еді, ол тіпті күліп мәз болып қалды. Сол француз әйел қытығына тиген соң да Левин арақты ішкен жоқ, әйелдің өзі ылғый бір бөгде шаш, poudre de riz бен vinaigre de toilette5-ден құралған әйел сықылды екен. Левин әйел қасынан лас жерден жылыстағандай-ақ жылыстай берді. Кити жайындағы ойы жан-дүниесін түгел алып, көзінде де қуаныш, бақыт күлкісі жайнап тұрған өзінің.

— Бері жүріңіз, алдыяр, бері, мына жер тыныш болар, алдыяр, — деді өте-мөте бәйпектеп, фрагының етегі жалпайған жаясына делдиіп кеткен, бурыл бас татар шал. — Отырыңыз, алдыяр, — деді Степан Аркадьичтің құрметі үшін қонағын қоса сыйлап.

Татар шал қола шамдал астында дастархан жаюлы тұрған дөңгелек столға таза дастархан жайып жіберіп, барқыт орындықтарды жақындатып қойды да, орамал мен карточкасын ұстай, Степан Аркадьичтің алдына бұйрық күтіп тұра қалды.

— Жеке кабинет бер десеңіз, қазір босайды, алдыяр: бір әйелмен Галицын князь отыр. Жас устрица 6 алғамыз.

— Ә! Устрица де.

Степан Аркадьич ойланып қалды.

— Жоспарды өзгертпес пе екеміз, Левин? — деді, саусағын карта бетіне кідірте беріп. Дал болып қалғаны жүзінен де көрініп тұр. — Устрицаларың жақсы ма еді? Байқағайсың.

— Фленсбургтікі, алдыяр, Остендікі келген жоқ.

— Фленсбургтікі болса бола берсін, жас па екен деймін тек?

— Кеше алғамыз.

— Олай болғанда, устрицадан бастап-ақ, жоспарымызды соңынан түгел өзгертсек пе екен? Ә?

— Маған бәрібір. Щи мен каша жақсы қайта маған; бірақ жоқ қой мұнда олар.

— Каша болғанда, а ла рюсс дейсіз бе? — деді татар, Левинге бала күткен даяшы әйелдей төне кетіп.

— Жоқ, қалжыңы жоқ, қалағаныңды ала сал, жарай береді сол. Коньки тебем деп қарным ашып қалыпты. Сен қалағанды мен жаратпайды екен деп ойламай-ақ қой, — дегенді қосып қойды, Облонскийдің жүзіндегі ренішін байқап. — Тамақты түшіркене жақсы ішкелі отырмын.

— Түшіркенбегенде ше! Қалай десең де өмір рақатының бірі осы ғой өзі, — деді Степан Аркадьич. — Жә, баурым, ендеше бізге жыйырма, әлде, аз болар ол, — отыз устрица, тамыр салған сорпа әкел...

— Прентаньер ғой, — деп татар лып ете қалды.

Бірақ Степан Аркадьич татар қартқа тамақты французша ататып, көңлін көншіте қойғысы келмеген тәрізденді.

— Тамыр салған сорпа деймін, білуші ме едің? Содан соң, қою тұздық құйған тюрбо, содан соң... ростбиф әкел; тек, байқа, жақсы болсын. Бордақы қораз еті бола ма, соғая қоса консервтер әкелесің ғой деймін.

Татар қарт Степан Аркадьичтің тамақты француз картасымен ататпайтын әдетін есінде тұта, қосыла атамағанмен, әкел деген тамақты карта бойынша: «прентаньер сорпасы, Бомарша соусын құйған тюрбо, плуарт а лестрагон, маседуан де фрюи...» деп, жаны жай таба, түгел қайталап шықты да, түптелген картаны маймыя қоя салып, шараптар жазылған екінші картаны ала:

— Не ішесіздер? — деп Степан Аркадьичке ұсына берді.

— Не ішесің дегенде, маған азырақ шампан шарабы болса, болғаны, — деді Левин.

— Қалай? Алдымен дейсің бе? Дегенмен, дұрыс та болар сол. Ақ қағаздысын жақсы көруші ме едің сен өзің?

— Каше блан, — деп татар қарт лып ете қалды.

— Я, устрицаға сол шарапты әкел, кейінгісін көре жатармыз.

— Құп болады. Ас шарабынан не қалайсыздар?

— Нюи шарабын әкел. Жо-жоқ, одан көрі жақсы шабли жөн болар.

— Құп болады. Өз ірімшіктеріңізден ше?

— Пармезан әкел, айтпақшы. Сен әлде, өзгесін жақсы көресің бе?

— Жоқ, бәрібір маған, — деді Левин күлкісі қысып кетіп.

Татар қарт етегі делеңдей жүгіріп кетті де, бес минуттан соң мерует қабыршақты устрицаларды табаққа ашық салып, бөтелкені саусағына қыса қайта ұшып жетті.

Степан Аркадьич крахмалдаған орамалдың қырын жазып, желеткесінің еңіріне қыстыра, қолын ыңғайлап, устрица жеуге кірісті.

— Жаман емес екен, — деді, жылпылдақ устрицаны меруерт қабыршағынан күміс шанышқымен сыдыра алып, бірінен соң бірін асап жатып. — Жаман емес екен, — деді тағы да, жасаурай жылтыраған көзін біресе Левинге, біресе татарға аударып.

Ақ нан мен ірімшікті тәуірірек көргенмен, устрицаны Левин де жеді. Тығынды ашып, қайқыш ернеу рюмкаларға шымырлаған шарапты құйып жатқан татар екеш татар да, ақ галстугін оңдап, Степан Аркадьичке сүйсіне жымың етіп, қарап қойып тұр.

— Сен өзің, устрицаны онша сүймейсің ғой, деймін? — деді Степан Аркадьич, бокалын сіміріп салып. — Алаң боп отырсың ба, әлде? Ә?

Оның ойы Левин көңілді отырса деу еді. Бірақ Левин көңілді отыру түгіл, қысылыңқырай да берді. Жан-дүниесінің жайы анау боп жатқанда, қонақ үйге келіп, жұрт әйелдермен тамақ ішіп отырған кабинеттер қасында, осы бір апыр-топыр, жүгіріс ішінде отыру қолайсыз тиіп, зықысы қалмады; осы бір қола, айна, газ, татар дегендер-ақ түгел қытығына тиіп болды. Жаны толы жақсы ойын былғап алам ба деп те қорықты.

— Мен бе? Рас, алаң боп отырмын; оның үстіне, осының бәрі өзімді қысыңқырап та барады, — деді ол. — Мен сықылды деревня адамына осының бәрі әлгі, сенің қасыңда көрген мырзаның тырнағындай, өрескел көрінетінін де біле бермейсің сен...

— Рас, Гриневич байғұстың тырнағы көңіліңді қатты бөлгенін байқағамын мен де.

— Шыдар жайым қалмады, — деді Левин. — Сен өзің менің кебіме түсіп, деревня адамының көзқарасында тұрып байқашы. Біз болсақ, деревняда қолымыздың жұмысқа жұғымды болу жағына тырысамыз; ол үшін тырнағыңызды алып, жеңімізді сыбана жүреміз кейде. Ал, мұндағы жұрт тырнағын түсіп қалғанша әдейі қоя береді де, қолымен түк істемеу үшін табақтай-табақтай қапсырма қадап алады.

Степан Аркадьич мәз болып күліп жіберді.

— Рас, онысы қара жұмыс қажет болмағанның белгісі ғой. Ақылы істейді оның...

— Мүмкін. Бірақ дегенмен де өзі, қазіргі осы отырғанымыздай өрескел көріне береді өзіме, біз, деревня адамдары болсақ, жұмысымызға жарайық деп тезірек тоюды көздейміз де, екеуміз болсақ, қайтсек тезірек тоймас жағын көздеп, сол үшін де устрица жеп отырмыз...

— Әлбетте ғой, — деп Степан Аркадьич те іліп әкетті. — Бірақ білім мақсатының өзі де; дүниенің бәрінен ләзэәт ала білу ғой сол.

— Мақсат ол болатын болса, жабайы болғанымды-ақ жақтаған болар едім мен.

— Былайша да жабайысың ғой сен. Левин атаулының бәрі де жабайы.

Левин күрсініп салды. Николай ағасы есіне түсіп кетті де, сай сүйегі сырқырай ұялып, шытынып қоя берді; бірақ Облонский көңлін аулайтын бір нәрсені айтып, қалт бұрып әкетті.

— Я, бүгін кешке біздің Щербацкийлерге барасың ғой, демек? — деді, саудыраған бос сүйектерді сыра, ірімшікті жуықтатқан бойы, көзі бір мағнамен жалт етіп.

— Я, сөзсіз барамын, — деді Левин. — Княгиня солғындау шақырғандай да болып еді өзі.

— Қой әрі! Жоқты айтпа! Мінезі ол өзінің... Кәнеки, баурым, сорпа әкел!.. Grande dame 7 болған соң, мінезі ғой өзінің, — деді Степан Аркадьич. — Мен өзім де барамын, бірақ Банина графиняның әзірлігінде болуым керек боп отыр. Жабайы болмай несің өзің? Москвадан қалт жоқ боп кеткеніңді не деуге болады сенің? Щербацкийлер, мен бір білуге тиіс адамдай-ақ, сені сұрап дамыл берген жоқ тіпті. Мен құр: қашан болсын, ешкім істемейтін нәрсе істейтініңнен өзге түгіңді білмеймін сенің.

— Рас, — деді Левин, баяу, тебірене сөйлеп. — Жабайысын жабайы боп кетіппін, дұрыс айтасың. Бірақ жабайылығым кеткенімде емес, қазір келгенімде болып отыр. Қазір мен келгенде...

— Ойпыр-ай, өзің не деген бақыттысын? — деді қосарлана Степан Аркадьич, Левиннің көзіне қарап.

— Қайдағы бақыт?

— Ұшқыр атты қайдағы бір таңбасынан таныймын, ғашық болған жігітті көз қарасынан таныймын, — деп Степан Аркадьич тақпақтап ала жөнелді. — Қызығың алдыңда сенің.

— Сенің қызығың артыңда қалып па еді?

— Артымда қалмағанмен, сенікі болашақ, менікі осы шақ боп, солай ұласып кетіп тұр.

— Не боп еді?

— Әшейін, жайсыздық бір. Ол жайымды айтпаймын да, айтып жеткізе алмаймын да әрі, — деді Степан Аркадьич. — Ал, өзің Москваға неменеге келіп едің?.. Ей, заказ алсаңшы! — деді татарға дауыстап.

— Өзін, тұспалдайсың ғой деймін? — деді Левин, тереңде жылтыраған көзін Степан Аркадьичтен алмай.

— Тұспалдағанмен де соны айта алмай отырмын. Дұрыс тұспалдай алған-алмәғанымды содан-ақ аңғаруыңа болады, — деді Степан Аркадьич, Левинге қуақы күлкімен жымыя қарап.

— Жә, не ақыл айтасың, ал? — деді Левин даусы Дірілдеп, бетінің көк еттері түгел жыбырлап бара жатқанын сезіп. — Осыған қалай қарайсын өзің?

Степан Аркадьич стакандағы шаблиін Левиннен көз алмаған күйі, ақырын сіміріп салды.

— Мен бе? — деді Степан Аркадьич, — мен сол, содан өзге ештеңе қаламай-ақ қойсам деп отырмын. Болары болған соң, соның өзі абзал.

— Қателесіп отырған жоқсын, ба, өзің? Не жайын айтып отырғанымызды білесің, бе? — деді Левин, жолдасын көзімен ішіп-жеп. — Орайы бар деп білесін, бе, өзің?

— Бар ғой деймін. Неге болмасын орайы?

— Жоға, орайы бар деп шын ойлайсың ба, өзің? Қой, ойыңды түгел айт, сен! Алда-жалда, көнбесе ше, ал? Тіпті өзім де...

— Оны қайдан біліп отырсың? — деді Степан Аркадьич, Левиннің қобалжығанына жымыя күліп.

— Кейде солай көріне береді өзіме. Маған да, оған да сұмдық болады ғой ол.

— Қайткен күнде де қызға түк сұмдығы жоқ оның.Жай қыз болса да ұсыныс жасалғанын мақтан көреді ол.

— Қой, өзге қыз мақтан көрсе де, мына қыз мақтан көрмейді оны.

Степан Аркадьич жымың етіп күліп жіберді. Левиннің ол сезімін былайша да білетін өзі, білгенде, Левин ойынша дүниедегі қыз біткен екі сортқа бөлініп: бір сорты — мына қыздан бөлек, дүниедегі күллі өзге қыздар болатын да, ол қыздардың өзі адам баласындағы осалдыққа түгел ортақ, тым жай қыздар болатын; екінші сорты — ешбір осалдығы жоқ, адам баласынан артық жаралған, жалғыз осы қыздың өзі ғана болатын.

— Тұра тұр, тұздық құйып ал, — деді Степан Аркадьич, тұздықты кейін сырып жатқан Левиннің қолын қақпалай беріп.

Левин тұздық құйып алуға көне кеткенімен, Степан Аркадьичтің тамағын жегізбей де қойды.

— Жоқ, сабыр ет, сен, сабыр ет, — деді ол. — Бұл өзі мен үшін өмір мен өлім мәселесі боп тұр, соны түсін, сен. Бұл жөнде өмірі ешкіммен сөйлескен де емеспін. Өзіңмен сөйлескендей ешкіммен сөйлесер жайым да жоқ әрі. Барлық жағынан-ақ бір-бірімізге жат кісіміз екеуміз: талғауымыз да, тануымыз да түгел алшақ жатыр; бірақ мені өзің жақсы көріп, жайымды ұғып жүретініңді мен де біліп отырам, сондықтан өзім де қатты жақсы көрем сені. Бірақ, құдай ризалығына, әбден ашық келсең деп отырмын.

— Ойымдағыны айтып отырмын ғой өзіңе, — деді Степан Аркадьич күлімсіреп. — Оны азырқансаң, одан да зорын айтам мен саған: менің әйелім бір ғажайып әйел өзі... — Степан Аркадьич әйелімен арадағы жайларын ескере күрсініп қойып, сол үндемей отырды да, жалғай жөнелді: — Көріп келдік дарыны бар өзінің. Адамды таный кетеді; ол, ол ма, әсіресе, тіпті неке жөнінде не болып, не қоярын да біле қояды. Мысалы, Шаховскаяның Брентельнге тиетінін күні бұрын айтқан болатын. Ешкім сенуін сенбегенмен де, солай боп шыққан. Соның ауыз ыңғайы да сен жақта отыр.

— Қалай яғни?

— Қалайы сол, сені өзі жақсы көру үстіне, — Кити соның әйелі болмай қоймайды дейді де жүреді.

Осы сөзді естігенде Левиннің жүзі, жүйесі босап, жыларманға келген бір әлпетпен күлімсіреп қоя берді.

— Осыны өзі айтты ғой! — деп Левиннің даусы да шығып кетті. — Сол, сенің әйеліңнің өзі бір абзал кісі деуші едім-ау ылғый. Жә, айтпай-ақ қоялық оны енді, — деді, орнынан түрегеле беріп.

— Жақсы, отырсаңшы, бірақ.

Левин отыра алмай қойды дегенмен. Аядай бөлмеде аяғын нық баса, ары-бері екі дүркін орағыта жүріп, көз жасым көрінбесін деп, кірпігін қағып-қағып қойып, стол қасына содан соң ғана келіп отырды.

— Түсіне біл, сен, — деді ол, — махаббат емес бұл. Ғашық болып та көргемін, бірақ одан езге нәрсе бұл. Өз сезімім де емес, қайдағы бір сыртқы күш билеп әкетті мені. Кетіп қалсам, мұның өзін жер бетіңде жөні жоқ бақыт көріп, қыйсыны келмейді дегендіктен кеткем мен. Әзіммен өзім алысып та бақтым, бірақ онсыз өмірім жоқ екен менің. Шешетін болған соң...

— Неменеге кетіп едің өзің?

— Ә, сабыр ет! Көп пікір бар екен ғой! Қашанғы жалыну керек десеңші! Тыңдай бер... Айтқан сезін, не күйге салғанын білмейсің ғой сен. Қарқ болған соң, тақыс та тартайын дедім тіпті: ұмытпағаным жоқ. Николай ағаны... білесің ғой, сол осында екен... Бүгін білгем, соны да ұмытып кетіппін. Маған со да бақытты көрініп отыр. Жындының ісі сықылды бір. Дегенмен бір сұмдық жері... Үйленіп көрдің ғой өзің, ол сезімді білесің де... Сұмдық жері — біз өзіміз, махаббат былай тұрсын... Күнаға батқан көксе адам бола тұра, кенет келіп, жазығы жоқ, кіршіксіз жанға жақындаспақ боламыз; түршігер жері сол оның, сондықтан да өзіңді өзің татымсыз сезбесіңе болмайды.

— Қой, сенің күнаң — аз күна ғой..

— Әй, дегенмен де, — деді Левин, — дегенмен де «Өмірімді түршіге оқып, қалтыраумен қарғаймын да, жаным күйе налыймын». Я.

— Істер лаж не, солай құрылған ғой дүние, — деді Степан Аркадьич.

— Мен өзім ылғый жақсы көретін осы дұға айтқандай, еңбегіммен кешірме, кеңдігіңмен кешір деген жалғыз ғана жұбаныш бар. Кешірсе осылай кешіреді о да.

XI

Левин бокалын сіміріп салған соң, екеуі үндемей отырып қалды.

— Саған мен тағы да бір жайды айтуым керек еді. Вронскийді білуші ме едің? — деді Левинге Степан Аркадьич.

— Жоқ, білмеймін. Оны несін сұрадың?

— Екіншісін әкел, — деді Степан Аркадьич, бокалдарына құйып боп, қастарында дәл керексіз кезде күйбеңдеп жүрген татарға.

— Вронскийді білу не керек екен маған?

— Не керек екені, бәс таласыңның бірі болғандықтан білуің керек Вронскийді сен.

— Вронскийің немене өзі? — деді де Левиннің балаша масайрап, Облонский қазір ғана тамашалап отырған бет әлпеті қапелімде ашу қыстап, бұзылып сала берді.

— Вронский дегенде, Кирилл Иванович Вронский граф балаларының бірі де, Петербургтегі оқалы жастардың ең таңдаулы үлгілерінің бірі бұл. Өзін Тверьде қызмет істеп жүргенде білгем, сонда әскерге адам ала келген. Керемет бай, көрікті, байланысы мол, флигел-адъютант, оған қоса — өте сүйкімді, мейрімді жігіт. Мейрімді болғанда да, төтенше жігіт бір. Өзін осында келген соң білсем, білімді де, ақылды да жігіт екен өте. Әбден бір болайын деп тұрған адам өзі.

Левин шытынған күйі үндемей қойды.

— Я, мұнда өзі сен кетісімен-ақ келген болатын, байқауымша, Китиге де қатты ғашық боп қалған түрі бар өзінің, оның үстіне шешесі де...

— Ғафу еткейсің түк те түсінгем жоқ, — деді Левин қабағын қарыс жауып. Николай ағасы есіне түсе кетіп, соны ұмытқаным неткен оңбағандық деген де ойға келді.

— Сабыр ет, сен, сабыр ет, — деді Степан Аркадьич, Левиннің қолына күлімсірей түртіп қойып. — Мен саған білгенімді айтып отырмын, тағы да айтып қояйын, осы бір жолы тар, нәзік істе, тұспалдап қарағанда, менің ойымша, жоралғы сен жақта тұрған сықылды.

Левин орындыққа шалқая отырды, өңі де бозарып кетіпті.

— Мен саған мәселені қолдан келгенше тезірек шешсең дер едім, — деді Облонский ойын сабақтай, Левиннің бокалын толтырып жатып.

— Жоқ, рақмет, іше алмаймын енді, — деді Левин бокалын сырып қойып. — Мас боп қалам... Жә, өз күйің қалай, ал? — деді, әңгіменің бетін өзгертейін дегендей.

— Тағы бір сөз: мәселені, әйтеуір, тезірек шешкенің жөн болар еді деймін. Бүгін сөйлеспей-ақ қойсаң деп отырмын, — деді Степан Аркадьич. — Ұсынысын, ұсыныс жосақты болсын десең, ертең күндіз бар, құдай жолыңды оңдасын әрі...

— Сен өзін, маған саятқа келмекші едің ғой ылғый? Келсең осы көктемде кел енді, — деді Левин.

Әлгі әңгімесін Степан Аркадьичпен отырып ауызға алғанына шын өкінді енді. Ойындағы өзгеріс сезімін қайдағы бір Петербург офицерінің бәс таласы жайындағы әңгімемен Степан Аркадьичтің ұсыныс, кеңестері кірлеп те тастады.

Степан Аркадьич жымың етіп күліп жіберді. Левин ішінде не боп жатқанын біліп те отыр өзі.

— Бірде болмаса, бірде барармын, — деді ол. — Я, баурым, әйел деген, айналасын түгел үйіріп тұрған винт қой бір. Жаман дегенде, өте жаман мына менің жайым боп отыр. Бәрі де әйелден соның. Сен өзін, маған ашық айт, — деді, шылымын шығара, бір қолымен бокалын ұстай отырып, — кеңес бер маған.

— Не жөнінен дейсің?

— Мына жөннен. Мысалы, сен үйленген адам екенсің де, әйеліңді жақсы көре жүріп, өзге бір әйелге қызыққан екенсің делік.

— Ғафу ет, мынауың бір... қазір өзім тойып отырып, қалаш дүкені қасынан өте бере, қалаш ұрлауыммен тең, мүлде түсініксіз, ішке қонбайтын нәрсе екен өзі.

Степан Аркадьичтің көзі ерекше жайнап кетті тіпті.

— Неге түсініксіз болады? Қалаш исі деген де нәпсіңе ие қылмай, қатты аңқыйды-ау кейде.

Himmlisch ist's, wenn ісһ bezwungen

Меіne irdische Begier;

Aber noch wenn's nicht gelungen,

Hatt'ich auch recht hubsch Plaisir 8!

Степан Аркадьич соны айтып, жымыя күліп қойды. Левиннің де езу тартпасына болмай қалды.

— Рас, қалжыңы жоқ, — деді Облонский сөзін жалғап. — Әйел деген, түсіне білсең, сүйкімді де момын, сүйе білетін, бәрін қыйған, құлазыған сорлы жан өзі бір. Қазір, әңгіме болары болған соң келіп, — түсіне білсең, қалай тастап кетерсің оны? Семья шырқын бұзбау үшін айрыла-ақ қоялық делік; сонда жаның қалай ашымайды, мауқын қалай баспайсың көңлін қалай жібітпейсің деймін?

— Қой, ғафу ет, жарқыным. Меніңше, әйел біткен екі сортқа бөлінетінін өзін, де білесің... жоға, яғни... дұрысырақ айтқанда: әйелдің де... әйелі бар... Мен өзім ардан безген әсем жан бар дегенді білмеймін де, білген де емеспін, ал анау қалтқы ішінде отырған бұйра шаш, боянған француз әйелге келсек, барып тұрған сұмырай ол маған, ардан безгендердің бәрі де солай.

— Інжіл айтқан әйел ше?

— Өй, қойшы әрі! Ол сөзді әдет қылатынын білсе, Христос оны өмірі айтпаған да болар еді. Жұрттың күллі Інжілден білетіні сол сөз құр. Әйтсе де мен ойымды айтып отырғам жоқ, сезгенімді айтып отырмын. Арсыз әйелдерден аза бойым қаза тұрады. Сен өрмекшіден қорықсаң, мен сол сұмырайлардан қорқамын. Өрмекшіні зерттемеген соң, құлқын да білмейсің сен: менің жайым да солай.

— Олай деу оңай ғой саған; қыйын мәселенің бәрін сол қолымен алып, он, иығынан асырып тастайтын, әлгі Диккенс жазатын мырзаның қылығы сықылды мұның. Жалтару деген факты болғанмен, — жауап емес ол. Не істейін, айтшы өзің, не істеуге болады? Әйелің болса қартайып, өзің болсаң, құлшынып тұрсын. Әне-міне дегенше, әйеліңді қанша қадірлегенмен, әсіресе, сүймейтініңді де сезе кетесің. Осы арада келіп махаббатың қалт біліне қалса-ақ сорым қайнады дей бер! — деді Степан Аркадьич күйзеле мұңайып.

Левин мырс етіп күліп жіберді.

— Рас, қайнауы қайнады, — деді Степан Аркадьич — Не істейін енді?

— Қалаш ұрлама!

Степан Аркадьич қарқылдай күлді.

— Әй, өсиетшілім-ай! Мынаны түсін бірақ: екі әйел бар да, біреуі құр өз қақын айтып қарысады, ол қақы сенің махаббатың да, оны оған бере алмайсың да әрі, екіншісі болса, түгіңді қаламай-ақ, түгел жолыңа тігеді. Не істеуің керек? Қалай еткен жөн? Сұмдық драма осында боп тұр.

— Сен менің бұл жөндегі өсиетімді қалап отырсаң, айтайын саған, бұл жерде драма бар дегенге өз басым сенбеймін тіпті. Оның мәнісі мынау. Меніңше, махаббат деген... Той дейтін кітабында Платон айтқан екі махаббат есіңде ғой, адам таразысы сол екі махаббат деп білемін. Біреулер құр бірін түсінеді де, біреулер екіншісін түсінеді соның. Платон махаббатын түсінбейтіндердің драма деген сөзі құр бос сөз әшейін. Ондай махаббатта ешбір драма болуы мүмкін емес. «Сарық басқаныңызға әбден рақмет, сау боп тұрыңыз» — бар драмасы сол әне. Платон махаббатына келсек, драма деген болмайды онда, өйткені ондай махаббатта бәрі аян, бәрі пак келеді, неге десеңіз...

Осы сәтте Левиннің ез күналары мен басынан кешірген ішкі күрестері де есіне сап ете түсті. Сөйтіп отырып, ойда жоқта:

— Айтты-айтпады, сенікі дұрыс та болуы кәдік. Орайы өте келіп тұр... Қой, түк те білмейді екем мен, — дегенді қосып қойды.

— Көрдің ғой, міне, — деді Степан Аркадьич, — сен өзің тым тұтас жатқан адамсын бір. Сенің қасиетің де, кемшілігің де ол өзі. Әзің тұтас бітім болған соң, өмір біткен де тұтас құбылыстан құралса екен дейсің, болмайтын нәрсе ол. Сен мына қоғамдық қызмет жайынан да жиіркене безіп жүрсін, өйткені істейтін іс мақсатқа үнемі сай келіп тұрса екен дейсің, о да болмайтын нәрсе. Сен өзің тіпті әрбір адамның қызметінде мақсат болса екен, махаббат пен семья тұрмысы да ылғый тұтас тұрса екен дейсің. Оның да жөні жоқ нәрсе. Өмірдің бүкіл алуан жағы, әсем сыны, күллі көркі көлеңке мен сәуледен келіп құралады.

Левин күрсінді де үндемей отыра берді. Өз жайын ойлаймын деп, Облонский сөзін тыңдаған да жоқ тіпті.

Сөйтіп отырып екеуі, дос адам бола тұра, тамақты бірге жеп, шарапты бірге ішіп, бұрынғыдан да жақындасып кету орнына, бір-бірінде ісі болмай, әрқайсысы өз жайларын ойлап кеткенін қалт сезе қойысты. Облонский, тамақтан соң жақындасу орнына дай-дай боп кететін сол әдетті талай рет өткергендіктен, ондайда не істеу жайын да жақсы білетін.

— Есебіңді әкел! — деп дабыс берді де, езі көрші залға шығып, таныс адъютантына табысқан соң-ақ, актриса мен соны ұстап отырған қожайын жайында сөйлесе жөнелді. Адъютантпен арадағы әңгімесі, жанын қымс етсе қатты түйілдіріп қыйнай беретін Левин әңгімесінен ойын қалт айықтырып, сергітіп жібергенін де сезе кетті Облонский.

Татар қарт жыйырма алты сом пәлен тыйынның есебі мен арақ ақшасын қоса айтып келгенде, Левин, деревня адамы болған соң, өзіне тарап он төрт сомнан, өзге уақыт болса, шошып та кеткендей еді, қазір соны қаперіне де алмай төлей салды да, тағдыры шешілгелі тұрған Щербацкийлердікіне барғалы, қайта киінейін деп үйіне қарай тартты.

XII

Кити Щербацкая княжна он сегізде болатын. Жұрт арасына шыққаны да осы қыс еді. Қауымда екі әпкесінен де озық шығып, княгиня ойынан да асып түсті өзі. Ол аз болса, Москва балдарында билейтін бозбалалар да Китиге түгел ынтық боп, алғашқы қыстың өзінде-ақ: Левин сықылды, ол кеткен соң, Вронский граф тәрізді елеулі екі жұбай да тап бола кетті.

Левиннің қыс басында көрініп, жиі келіп, Китиді де анық сүйіп жүргені ата-ана арасында Китидің болашағы жайындағы алғашқы келелі әңгіме мен князь, княгиня арасындағы айтысқа әкеп соқты. Князь Левин жаққа шығып, Китиге бұдан артық қалайтын ештеңем де жоқ дегенді айтты. Княгиня болса, әйелдердің мәселеге орағыта келетін әдетіне басып, Кити жас қой, Левин болса, елеулі діті барын ешнәрсе деп көрсете қойған жоқ, Кити де өзін іш тарта қоймайды деп, тағы-тағы сондай дәлелдерді келтірді; бірақ қызына жақсы жұбай күтіп, Левин қолайына жақпай, оны өзі кім дерін де білмей жүрген басты пікірін айтқан жоқ. Левин тұтқыйыл жүріп кеткен кезде, Княгиня қуанғаннан күйеуіне: «Ойым орынды шыққанын көрдің ғой», — деді насаттанып. Ал, Вроиский келген кезде, одан бетер қуанып, Кити құр жақсы жұбай емес, ересен жұбай табуға тиіс деген пікіріне орнығып та алды.

Ана дегенге Вронский мен Левин арасында теңей қойғандай ештеңе де жоқ еді. Анаға: Левиннің ұшқары, оғаш пікірлері де, оның ойынша, тәкаппарлығына сабақтасқан қауымдағы икемсіздігі де, оның ұғымынша, деревняда малмен, мұжықпен айналысқан қайдағы бір тағы тұрмысы да жаққан жоқ; қызына ғашық бола тұра, үйіне ай жарым бойы қатынап, бірдеңе күте, бірдеңе аңдыған сықылданып, ұсыныс жасасам үлкен құрмет боп кете ме деп қорыққан кісіше, қалыңдық қызы отырған үйге келе жүре, жылы сөйлесуді білмегені де тіпті ұнаған жоқ оған. Сөйтіп жүріп, сөйлеспеген күйі кенет кетіп те қалған. «Өзінің онша ұнамды болмағаны да жақсы болды, Кити де сүйген жоқ өзін», — деп ойлаған анасы.

Вронский сол ананың тілегіне түгел сай келе кетті. Өте бай, ақылды, әйгілі, жолында сарайдың тамаша әскери мансабы жатқан, жампоз адам екен. Одан артықты қалаудың да орны жоқ еді.

Вронский бал болса-ақ Китиге үйіріліп, сонымен билеп, үйіне де келіп жүретін болды, демек, дітінің мықтылығына да шүба келтіруге болмайтын еді. Бірақ солай бола тұра, шешесі қатты абыржып, бүкіл осы қыс бойына маза көрмеді.

Княгиняның өзі бұдан отыз жыл бұрын күйеуге шығарда жеңгесі жүріп құда түскен. Жай-күйі бұрыннан түгел белгілі боп қойған күйеу жігіт қалыңдығын көре келіп, өзі де көрінген болатын; құда түсетін жеңгесі жайын білген соң, алған әсерін кеп айтқан; алған әсері жақсы боп шыққан; содан, арнаулы күнінде ата-анасына айтылып, қалаулы ұсыныстары қабыл алынған болатын. Бәрі де оңай, орайы келе кеткен әшейін; өзгеге болмаса да, княгиняның өзіне солай көрінген. Бірақ үйреншікті көрінген, осындай, қызды күйеуге беру жұмысы оңай-оспақ, әшейін жұмыс емес екенін өз қыздарының тұсында келіп білген болатын ол. Үлкен екі қызы — Дарья мен Натальяны күйеуге берерде қанша қорқыныштар кешіріп, қанша ойлар ойлап, қанша ақша шығарып, ерімен де қанша шайқаспады десеңші өзі! Қазір кіші қызын жұрт алдына шығарарда сол қорқыныштарды тағы да өткеріп, сол күдіктер тағы да туып, күйеуі мен, үлкен қыздары жайындағысынан да қатты шекісіп қалды. Қарт князь да, әке біткен сықылды, қыздарының абройы, пәктігі дегенде ерекше тар кісі болатын; қыздарын әсіресе, сүйікті қызы Китиді есі кете қызғанып, княгиняға да қызыңның беделін түсірдің деп қадам басқан сайын қыйғылық салатын. Княгиня онысына сонау алғашқы қыздарының тұсында-ақ үйренісіп кетсе де, қазір, князьдың тарынар дәлелі де үлкен екенін сезе беретін. Соңғы кезде қауым салтында кеп нәрселер өзгеріп, ана міндеті де қыйындап кеткенін керіп жүрді өзі. Кити құрбылары қайдағы бір қоғамға ұйымдасып, қайдағы бір курстарға барып, еркектермен де емін-еркін сөйлескендерін көріп жүрді; олар өзі көшелерде оңаша серуендеп, көбі тіпті тізе бүгуді де қойып кеткен, ең үлкені, күйеу таңдау деген ата-ананың жұмысы емес, өз жұмысымыз дегенге кәміл сеніп алған бәрі. Сол талдырмаш қыздардың бәрі де, тіпті қарт адамдар да: «Бұл күнде қызды күйеуге бергенде, бұрынғыша бермейді» деп, соны айтып жүрді түгел. Бірақ қызды бұ күнде қалай беру жайын княгиня ешкімнен де біле алған жоқ. Бала тағдырын ата-ана шешсін деген француз салты қабыл алынбай, теріске шығарылды. Қыз бала мүлде еркін болсын деген ағылшын салты да орыс қоғамына үйлеспегендіктен, қабылданған жоқ. Орыстың құда түсу салты да бір түрлі рабайсыз нәрсе саналып, жұрт біткен, тіпті княгиняның өзі де күлкіге айналдырды. Күйеуге қалай шығу, қалай беру жағын білген жан болған жоқ бірақ. Осы жөнде орайы кеп, княгиня сөйлескен жұрттың бәрі де: «құдай сақтасын, біздің шақта ол ескілікті тастайтын уақыт жеткен. Неке қосатын ата-ана емес, жастардың өздері ғой; демек, өз білгендерінше қосылу жағын да жастардың өз ырқына беру керек», — деген жалғыз ғана сөзді айтқан болатын. Әрине, олай деу қызы жоқ кісіге жақсы еді. Княгиня болса, жуық жүрсе-ақ қызы сүйіп қалатынын біліп отыр, сүйгенде де, ала қойғысы келмейтін, яки күйеулікке татымайтын біреуді сүйіп қалуы кәдік. Содан, біздің шақта жастар өз тағдырын өздері реттеуі керек дегенді княгиня құлағына қанша құйса да, бес жасар баланың ең жақсы ойыншығы қай уақыт болса да оқтаулы пистолет болуы керек дегенге қандай сенбесе, оған да сондай сенбей қойды. Княгиняның Кити жөнінде үлкен қыздарынан гөрі көбірек абыржыған мәнісі сол еді.

Енді ол Вронский қызға құр айналып-үйірілуімен ғана тынбағай еді деп қорықты. Қызы Вронскийді сүйіп қалғанын көрген соң, адал адам ғой, олай етпейді ол деумен жұбатты өзін өзі. Бірақ сонымен бірге, қазіргі емін-еркін аралас арқылы қыздың басын оп-оңай айналдырып жіберетінін де, жалпы сол күнаға еркектердің жеңіл-желпі қарайтындарын да білетін өзі. Кити өткен аптада шешесіне мазурка үстінде Вронскиймен сөйлескен жайын айтқан болатын. Княгиняны бір жағынан сол әңгіме де тыншықтырған; бірақ мүлде тыншығар жайы бола қойған жоқ. Вронский Китиге: біз, ағайынды екеуміз не нәрсе де болсын, шешемізге сонша бағынып үйренгендіктен, маңызды бірдеңе істейміз десек-ақ, шешемізге ақылдаспай істеуге әсте батпаймыз дегенді айтыпты. «Петербургтен шешем келуін қазірдің өзінде де ерекше бір бақытымдай күтіп жүрмін», — депті ол.

Кити сол сөздерді айтқанда, ешбір мән беріп айтқан жоқ. Бірақ шешесі басқаша ұқты оны. Княгиня өзі кемпірді күн сайын күтіп жүргендерін де, баласының таңдауына кемпірдің қуанатынын да біліп отырғанмен, шешемді ренжітем бе деп соның ұсыныс жасамай жүргені және таң көрінді өзіне; алайда, некенің өзін де, әсіресе, абыржыған көңлін басуды да қатты қалағандықтан, соған сене де берді өзі. Күйеуін тастағалы отырған үлкен қызы — Доллидің бақытсыздығын көру княгиняға қазір қанша батқанымен, күллі сезімі кіші қызының тағдырын шешу жайындағы әбігер ойына ауып кетті. Левин келуімен бүгін өзіне тағы бір беймазалық жамалды. Бір кезде, өз ойынша, Левинге іш тартқандай боп жүрген қызы, аса адалдық істеймін деп Вронскийге көнбей қоймағай еді, Левиннің осы келуі тегі, аяқтауға тақап қалған жұмысты шатыстырып, бөгеп тастамағай еді деп қорықты ол.

— Немене, келгеніне көп болып па өзінің? — деді княгиня, екеуі үйге оралған соң, Левин жайын сұрап.

— Бүгін келіпті, maman.

— Айтайын деген бір сөзім... — дей бастады княгиня, шыйрай-шыңдап келе жатқан әлпетінен, не айтқалы тұрғанын Кити де түсіне кетті.

— Мама, — деп Кити, тұтана, жалт бұрыла қарады оған, — сол жөнде ештеңе айтпай-ақ қойыңызшы осы. Білем, бәрін де білемін.

ІІІешесі қалаған ойды өзі де қалап тұрғанмен, шеше сөзінің сарыны жәбірлеп те тастады.

— Айтайын дегенім-ақ: біреуге үміт артқан соң...

— Мама, айналып кетейін, алла риза болсын, айтпаңызшы. Соны айтса, жаным түршігеді тіпті.

— Айтпайын, айтпайын, — деді шешесі, қызынын, көзіндегі жасын көріп. — Тек бір ауыз сөз, жаным: сенен жасырар сырым жоқ деп уәде беріп едің ғой өзің. Жасырмайсың ғой?

— Өмірі түк те жасырмаймын, мама, — деді Кити, шешесінің бетіне қызара, тура қарап. — Бірақ айтар да ештеңем жоқ енді. Тіпті... өзім... айтам дегенде де, не айтарымды, қалай айтарымды білмеймін... білмеймін тіпті.

«Қой, мына көзбен тұрып өтірік айта алмайды бұл», — деп ойлады шешесі, қызының қыбыжықтап, қарқ боп тұрған тұрысына күлімсірей қарап. Күлімсірегенде, қазір жан дүниесінде боп жатқан ахуал жазғанның өзіне орасан, мәнді көрініп тұр-ау деп күлімсіреді княгиня.

XIII

Кити тамақтан соң, сауық-кеш басталғанша бозбаланың майданға кірер алдындағы сезіміндей бір сезіммен жүрді. Жүрегі қатты лүпілдеп, ойы ешнәрсеге дәйектемей қойды.

Сол екеуі тұңғыш рет тоғысатын бүгінгі кеш тағдырымдағы тындымды кеш болуға тиіс-ау деп сезінді Кити. Сөйтіп екеуін бірге де, бөлек те дамылсыз елестетті өзі. Өткенді ойлаған кезде Левинге деген ілтипатын еске алып, соған ықыласы түсе, елжірей үйіріліп те отырды. Бала шағын, өлген ағасы мен Левиннің достық жайын ойлау Левинге деген сол ілтипатына төтенше бір ақындық әсемдік те беріп кетіп тұр. Левиннің бұған деген махаббаты да, өзі сенгендіктен, мәртебе, қуаныш болатын өзіне. Содан Левинді ойлау деген өзіне оңай да соқты. Вронскийді ойлаған ойына, ол өзі мейлінше байсалды, қауымдық жетік адам бола тұрса да, бір ынғайсыз нәрселер араласа берді. Левинге келгенде, өзін өзі мүлде қарапайым, қалтқысыз сезіп отырса, Вронскийге келгенде, бір түрлі жалған нәрсе бар сықылданды, — ол өзі өте сыпайы, сүйкімді Вронский басында емес, өз басында сықылды сезілді. Бірақ соған орай, Вронский екеуі көретін болашақты ойласа-ақ, көз алдына бір ересен бақытты байтақ өмір елестей кетіп тұрды;

Левин екеуінің болашағы бұлдыраған бір тұман боп көрінді.

Сауық кешке қайта киінгелі үстіңгі үйге кеп, айнаға қарады да, өзінің бір бар қуаты бойында, бабындағы күні екенін байқап, қуанып та кетті, алдағысына қалағаны да осы еді өзінің: сырттай сабырлы, жүріс-тұрысын керікті еркін сезді өзі.

Сағат жеті жарымда, Кити қонақ үйге келісімен-ақ: «Константин Дмитрии Левин келді». — деп мәлімдеді малайы. Княгиня әлі де бөлмесінде болғандықтан, князь да шыққан жоқ екен. «Дәл шықты», — деді Кити ойланып, қаны жүрегіне түгел лүпілдей құйылып. Айнаға қарай салып, боп-боз жүзінен шошып та кетті өзі.

Левин ерте келгенде, өзін оңашада кездестіріп, ұсыныс жасағалы келгенін де қазір өзі әбден біліп тұр. Әңгіме біткен мүлде өзгеше, тосын жағынан тұңғыш рет тек осы арада кеп шалынды өзіне. Мәселе оның бір өзіне — кімді сүйіп, кімнен бақыт табуына, — соқпай, өзін, сүйген адамды осы сәтте жәбірлеп те алуын, кәдік дегенге қоса соғып тұрғанын тек осы арада келіп аңғарды. Әрі қатты жәбірлегенде... не үшін жәбірлемекші десеңші? Сол сүйкімді жігіт өзін жақсы көріп, ғашық болғаны үшін жәбірлемек қой. Бірақ, болары болған соң, сол керек те, сол eп.

«Тәңрім-ау, соны шын-ақ өзім айтуым керек пе? — деп ойлады Кити. — Не айтпақшымын оған? Сені сүймеймін демекпін бе, шын-ақ? Оным өтірік болады ғой. Не айтпақпын оған? Өзге біреуді сүйемін демекпін бе? Қой, орайы жоқ оның. Зытып жөнелейін».

Левин тықырын естігенде Кити есікке келіп те қалып еді. «Қой! Адалдық болмайды ол. Несіне қорқамын? Ешбір жаманшылығым жоқ істеген. Тәуекел! Шынын айтамын. Оған айтудың ыңғайсыз ештеңесі де жоқ. Өзі де келді, міне», — деді Кити ішінен, көзі өзіне жайнай қадалып, жүрексіне басқан күшті кескінін түгел керіп, Кити рақым сұраған адамша, жүзіне қадала қараған күйі, қолын ұсына берді.

— Уақтынан гөрі тым ертерек келдім ғой деймін, — деді ол, бос тұрған қонақ үйді шола қарап. Ойы орнынан шығып, сөзін бөгер ештеңе жоғын көргенде, жүзі құбылып кетті.

— Жо-жоқ, — деді Кити, стол қасына отыра беріп.

— Менің ойлағаным да сізді осы оңаша кездестіру еді, — деді Левин, бетім қайтпасын деп, түрегеп тұрған күйі. Китиге қарай қоймай.

— Мамам қазір шығады. Кеше өзі қатты шаршап қалыпты. Кеше...

Кити осыны айтқанда, ерні не деп тұрғанын өзі де білмей, еркелей жалынған көзін Левиннен де алмай отырып, айтты.

Левин қарағанда, қызарып кетіп, тым-тырыс қоя қойды.

— Көп уақытқа келген, келмегенімді білмеймін... ол өзіңізге байланысты деп едім ғой сізге...

Таяп тұрған нәрсеге не дерін білмей, Кити одан сайын тұқырып кетті.

— Ол өзіңізге байланысты дегенде, — деді Левин, — айтайын дегенім... айтқым келгені... мен сол... менің жарым болса деп келіп едім! — деді, не деп тұрғанын өзі де білмей; бірақ ең қорқынышты сөз айтылары айтылып қалғанын сезген соң барып кідірді де, Китиге қарады.

Ол болса, бұған қарай қоймай, демін алқына алып отыр екен. Өзі насаттанып, жан-дүниесі бақытқа байып алыпты. Левин айтқан ғашықтық өзіне осынша қатты әсер етеді дегенді ешбір ойлаған да жоқ еді өзі. Бірақ ол әсері құр, лез арасындағы әсер боп шықты. Есіне Врокский түсе кетті. Жаудыраған, шыншыл нұрлы көзін Левинге көтере қарады да, тас түйілген әлпетін көрген соң:

— Ол болмайды ғой... кешіріңіз, — деді жалма-жан.

Осыдан бір минут бұрын Левинге қандай жақын, өміріне қандай маңызды еді десеңші өзі! Қазір қандай жат тартып, алыстап кетті десеңші одан!

— Басқаша болар орайы да жоқ еді, — деді Левин, Китиге қарамаған күйі.

Басын иіп, кетуге де ыңғайланды.

ХІV

Бірақ дәл осы кезде княгиня да шықты. Екеуінің оңаша отырғандарын, бет әлпеттерінің де бұзылып кеткенін көргенде, өңі қуарып сала берді. Левин иілгенмен, ештеңе деген жоқ. Кити де үндемей, төмен қарап отыр. «Құдая шүкір, көнбеген екен», — деді шешесі ойланып, бейсембі күні қонақтарды қарсы алардағы әдетінше жүзі жайнай күлімсіреп. Отырған соң, Левиннен деревня дағы тұрмыс жайын сұрастыра бастады. Левин де қонақтар келгенде, байқаусыз аттанармын деп, солардың келуіне қарап, қайта отырды.

Бес минуттан соң, Китидің өткен қыста күйеуге шыққан досы, Нордстон графиня келіп кірді.

Өзі бір қара көзі жайнап тұратын, сап-сары, қатыңқы, сырқат, күйгелек әйел болатын. Китиді өзі жақсы көретін де, ол жақсы көруі ерге шыққан әйелдердің қызға деген қашанғы махаббаты сықылды, Китиді де күйеуге өзімдей бақытты етіп берсек деген ниетінен білініп тұратын, сондықтан Вронскийге берсек дейтін оны. Қыс басында осы үйде жиі ұшырасқан Левин өзіне әман да сүйкімсіз көрінетін: Левинмен жолыққан сайын, соны ылғый қалжың етіп отыруды жақсы көретін өзі.

— Мен соның өзіме сол өз мәртебесінің мұнарасында тұрып, қомсына қарағанына қызығамын: менімен мардымды әңгіме сөйлеспегенде, мені не ақымақ деп біледі де, немесе менсінбейді құр. Мен сол: менсінбегенін жақсы көрем! Өзімнен азар да безер болғанына қатты қуанам, — дейтін ол Левин жайында.

Бұл сөзі рас та болатын оның, өйткені Левин өзінен азарда-безер боп, күйгелектігің тұрмыстың ауыр азап, жеңіл тұзабының бәріне жыбыртқылап жиіркене, селқос қарап, — соны мақтан тұта, қасиет санайтын қылығын жек көретін.

Қауымда сырттай дос бола жүріп, ішінен бірін бірі сонша жек кергендіктен, бірімен бірі тіпті жөндеп сөйлесе де, бірін бірі тіпті мұқата да алмайтын екі адамның жиі ұшырайтын мінезі Нордсон графиня мен Левин арасына да орнығып алған еді.

Нордстон графиня Левинге келе сала-ақ тиісе кетті.

— Ә! Константин Дмитрич! Біздің салдуар Вавилонға тағы келген екенсіз ғой, — деді ол, титімдей сап-сары қолын ұсына бере, Левиннің қыс басында Москваны Вавилон деген бір сөзін есіне түсіріп. — Немене, Вавилон түзеліп пе, әлде өзіңіз түзелгенсіз бе? — деп қосып қойды, Китиге мысқылдай қарап.

— Сезімді сол күйі ұмытпай жүргеніңізге жырғап қалдым ғой тіпті, — деді, көңлін демдеп алған Левин, әдеті бойынша, Нордстон графиняға өшіккен қалжыңбас қалпына қалт түсе кетіп. — Сол сөздер өзіңізге қатты тиген ғой деймін!

— Ә, өйтпегенде ше? Түгел тоқып жүрем мен. Немене, Кити, тағы да коньки тепкенсің бе?..

Сөйтті де Китимен сөйлесе кетті өзі. Қазір Левинге, кету деген қанша ыңғайсыз келгенмен де, бүкіл кеш бойы осында болып, өзіне әрі Кити оқта-текте ғана қарап, көзіне көзі түсуден тайқап отырғанын керуден гөрі сол ыңғайсыздыққа барғаны жеңіл көрінді. Тұрайын деп отырғанда, княгиня үндемей қалғанын аңғарып:

— Москваға көп уақытқа келіп пе едіңіз? Сіз осы келістіруші земствомен айналысып жүрген сықылды едіңіз ғой, көп кідіруге болмайтын да шығар, — деп тіл қата бастады.

— Жоқ, княгиня, земствоны қойғамын, — деді Левин. — Бірнеше күнге келіп едім.

«Өзінде бір ерекшелік бар-ау осы, — деді ойланып Нордстон графиня, түйілген, қатаң жүзіне қадала қарап, — пікір айту жағына бір түрлі араласпай отыр ғой өзі. Қой, мұны мен қозғап жіберейін. Кити алдында ақымақ етуге жаным құмар өзін, соны істейін».

— Константин Дмитрии, — деді Левинге ол, — біздің Калуга деревнясындағы мұжық біткен мен қатын біткендер қолдағыларын түгел ішіп қойып, қазір түк төлемей отыр бізге, соны білесіз ғой, солары не, түсіндіріп беріңізші маған. Немене солары? Мұжықты ылғый мақтап жүрсіз ғой өзіңіз.

Осы кезде бөлмеге және бір әйел кірген соң, Левин Түрегелді.

— Ғафу етіңіз, графиня, шынын айтсам, өз басым одан ештеңе білмеймін де, ештеңе айта алмаймын да сізге, — деді де, әйелге ілесе кірген әскери адамға қарады.

«Вронский осы болуға тиіс», — деп ойлаған күйі, анығын білейін деп Китиге қарады. Вронскийге қарай сала, Левинге о да көз салды. Жанарының нұры еріксіз жалт ете қалған осы бір қарасының өзінен-ақ, осы адамды сүйетінін Левин түсіне кетті, түсінгенде де, Кити соны сөзбен айтқандай-ақ айнытпай түсінді. Бірақ бұл адам неқылған адам екен? — деп ойлады.

Енді, — ерсі болсын, болмасын, — Левиннің отырмасына болмай да қалды; Китидің сүйген адамы не еткен адам екенін білуі де керек болды.

Әйтеуір бір жөннен бақытты боп жүрген бәс таласын көргенде, сондағы жақсылық біткенді дереу жоққа шығарып, тек жаман жағын ғана көруге әзір тұратын адамдар да болады; сол бақытты бәс таласының қайта, көбінесе өздерінен асып кеткен артық жағын табуға талпынып, жүректері шымырлай ашып, тек жақсылық жағын ғана іздейтін адамдар да жоқ емес. Левин сондай адамдарға қосылатын. Бірақ Вронскийдің жақсы, ұнамды жақтарын тауып алу да қыйынға соққан жоқ. Ол жақтары көзіне ә дегенде-ақ шалына кетті. Вронский өзі бет бітімі өте сабырлы, орнықты, мейірбан-әсем келген, орта бойлы, қараторы, тығыршықтай жігіт екен. Қысқа етіп алдырған қара шашы мен жаңа қырғызған иегінен бастап, ине-жіптен жаңа шыққан мол мундиріне дейін, бет әлпет, кескінінің бәрі түгел сыпайы, әсем келіпті. Вронский әйелге жол берді де, әуелі киягиняға, одан соң Китиге бұрылды.

Китиге келген кезде әсем көзі ерекше назбен жайнап, болар-болмас леп берген шадыман, сыпайы-мәз күлкімен (Левинге солай көрініп кетті) Китиге ізет тұта, ептеп иілді де, саласыз, жалпақ қолын ұсына берді.

Өзінен көз жазбай отырған Левинге қарамаған күйі, жұртпен түгел амандасып, бірер сөз айтқан соң барып, отырды.

— Рұқсат болса, екеуіңізді таныстырып қояйын, — деді княгиня, Левинді нұсқап. — Константин Дмитрич Левин. Граф Алексей Кириллович Вронский.

Вронский түрегеліп, Левиннің көзіне жылы ұшырай қарап, қолын да солай кеп қысты.

— Мен сізбен осы қыста бір ас ішпек болдым ғой деймін, — деді ол, сыпайы, жарқын күлкісіне сала жымыйып. — Сіз бірақ деревняға тұтқыйыл жүріп кетіпсіз.

— Константин Дмитрич қаланы да, біз сықылды қала адамдарын да жек көріп, безе береді, — деді Нордстон графиня.

— Осынша ұмытпағаныңызға қарағанда, менің сөзім өзіңізге қатты тиген болуға тиіс, — деді Левин, бірақ осыны бұрын айтқаны есіне түсіп, қызарып та кетті өзі.

Вронский Левин мен Нордстон графиняға қарап, күлімсіреп қойды.

— Ылғый деревняда тұрасыз ба өзіңіз? — деді ол. — Меніңше, қыстыкүні жабырқататын да шығар деймін өзі?

— Шаруа болса, жабырқатпайды ғой, өзі де жабырқатпайды былайша, — деді Левин зілденіп.

— Деревняны жақсы көрем өзім, — деді Вронский, Левиннің сөз ыңғайын таныса да танымаған әлпет көрсетіп.

— Бірақ ылғый деревняда тұруға, сіз көнбес едіңіз деймін, граф, — деді Нордстон графиня.

— Көп тұрып көргем жоқ, білмеймін. Бірақ бір ғажап нәрсе сезгенім бар-ды, — деді ойын сабақтап ол. — Қыстыкүні шешеммен Ниццаны қыстап, деревняны, шоқай, мұжықты орыс деревнясын сонша сағынғаным бар бір. Ницца деген де, өзіңіз білесіз, көңілсіз қала емес өзінше. Аз уақытқа Неаполь мен Сорренто да тәп-тәуір. Россия, атап айтқанда, деревня міне, дәл сол жерде жүргенде еске ерекше түседі. Олардың өзі бір...

Ол өзі осыны айтқанда, Китиге де, Левинге де арнай, жарастықпен қараған сабырлы көзін екеуіне кезек төңкере отырып айтты, — айтқанда да, сірә, ойына келгенін айта берген тәрізді.

Нордстон графиняның бірдеңе дегелі отырғанын аңғарған соң, бастаған сөзін бітірмей тоқтады да, соны ден қоя тыңдай қалды.

Әңгіме бір минут тынбағандықтан, тақырып табылмай қалған кезге деп, классикалық білім мен нақты білім, жалпыға бірдей әскери міндет сықылды үлкен екі зеңбіректі ылғый әзірлеп отыратын қарт графиня соларын жұмсай алмай қалса, Нордстон графиня да Левинді қоңаштай алған жоқ.

Қалауын қалағанмен, көпшілік әңгімесіне Левин де қосыла алмады; минут сайын ішінен: «кетейінші» дегенмен, бірдеңелер күтіп, кете алмай да қойды.

Әңгіме айналғыш стол 9 мен рух жайына көшкен кезде, спиритизмге 10 сене беретін Нордстон графиня да көрген кереметтерін көйіте бастады.

— Ойпырай, графиня-ай, мені де сөзсіз апара көріңіз сонда! Жер біткенді кезсем де, о сықылды төтенше нәрсені керген жоқ едім, — деді Вронский күлімсіреп.

— Жарайды, келесі сембіде болсын, — деді Нордстон графиня. — Сіз ше, Константин Дмитрич, сенуші ме едіңіз? — деді Левиннен сұрап.

— Менен несін сұрайсыз? Не дейтінім белгілі ғой өзіңізге.

— Дегенмен, пікіріңізді білсем деймін ғой сіздің.

— Менің пікірім, — деді Левин, — сол айналғыш столдың өзі білімді қоғам дегеннің мұжықтан артықшылығы жоқ екенін көрсетеді ғой деймін. Олар болса тіл мен көзге, бал-бәлгерлікке сенеді де, біз болсақ...

— Немене, сенбейсіз бе?

— Сенер жайым жоқ, графиня.

— Егер өзім көрсем ше?

— Құбыжықты көзбен көрдік дегенді қатындар да айта береді.

— Сіздің ойыңызша, өтірік айтып отырмын ба, мен?

— Қойсаңшы, Маша, Константин Дмитричтің айтқаны сене алмаймын деген сөз ғой әшейін, — деді Кити, Левинге бола қызарып кетіп, онысын Левин де түсініп, жауап беруге бұрынғыдан бетер шыйрығып келе жатқан соң, әңгіме насырға шабар деген оймен, емен-жарқын күлкісіне сала Вронский де араласа кетті.

— Тіпті мүмкіндігі жоқ дейсіз бе? — деді ол. — Неге олай болады? Өзіміз білмейтін электрді де бар дейміз ғой; өзіміз біле қоймаған жаңа күштің болмайтын мәнісі не ендеше, күш болғанда...

— Электр табылған кезде, — деді Левин де көлденеңдей кетіп, — ол тек құбылыстың ашылуы ғана болатын да қайдан шығып, не істейтіні белгісіз болатын, соны қолдану жағын тапқанша ғасырлар өтіп кеткен. Спириттер болса, қайта, айналғыш столдарымыз жазып отырады да, аруақтар келіп тұрады дегеннен бастап, содан соң, соның өзін бір белгісіз күш дегенді шығарған болатын.

Вронский өзі Левин сөзіне қызыққан да болуы керек, қашанғы әдетінше, ден қоя тыңдады соны.

— Солай ғой, бірақ спириттер: қазір сол күштің не екенін білмейміз де, барын бар дейміз дегенді айтады, ол күштің сүйенген жағдайы сол жағдай әне. Ол күштің не күш екенін ғалымдар ашуы керек. Өз басым, сол жаңа күштердің болмайтын мәнісі жоқ қой деп ойлаймын, ол өзі...

— Болмайтын мәнісі мынау оның, — деп Левин киіп әкетті, — электрды алсаңыз, шайырды жүнге ысқан сайын, әрдайым бір жаңа құбылыс шыға береді де, мұнда әрдайым шыға бермейді ол, демек, бұл — табиғи құбылыс емес деген сөз.

Вронский әңгіменің қонақтар үшін тым қатаң сарынға түсіп бара жатқанын сезді білем, қарсылық еткенді қойды да, әңгіме аңғарын өзгерткелі, масайрай күліп, әйелдерге бұрылды.

— Кәне, графиня, байқап көрейік қазір, — дей бастап еді, Левин де ойындағысын айтып бітірейін деген жаққа шықты.

— Мен өзім, — деді ол, ойын сабақтап, — спириттердің сол өз кереметтерін қайдағы бір жаңа күш демек болған ниеттерін нағыз сәтсіз ниет қой деп ойлаймын. Рух күші дегенді баттыйта айтып отырып, материалдық тәжрибеден өткізбек болады соны өздері.

Жұрт біткен қашан аяқтар екен деп күтіп отыр еді, Левин де сезе қойды оларын.

— Мен болсам, өзіңіз бір асқан медиюмсіз 11 ғой деймін, — деді Нордстон графиня, — біртүрлі, серпін бар екен өзіңізде.

Левин бірдеңе дегелі аузын аша берді де, қызарып кетіп қоя қойды.

— Кәне, княжна, келіңіз, столдарды сынайық қазір, — деді Вронский. — Рұқсат етесіз ғой, княгиня?

Сөйтті де кішкене столды көзімен қыдыра іздей түрегелді Вронский.

Кити де стол қасынан түрегеп, Левин жанынан өте бере көзіне көзі түсіп кетті. Левинге жаны да қатты ашып кетті өзінің, ашығанда, соның бақытсыздығына себеп болған өзі болған соң ашыды. «Кешірім етер жөн болса, кешіріңіз мені, — деп тұр көзі, — бақытқа қарқ боп тұрмын өзім».

«Бәрінен де бездім, өзіңізден де, өзімнен де бездім», — деді Левиннің көзі, сөйтіп қалпағын алуға да ыңғайланды. Бірақ кетуіне тағдыр жоқ екен оның. Жұрт стол қасына жайласуға ыңғайланып, Левин кетейін дей берген кезде, қарт князь кіріп келіп, әйелдерге амандасты да, Левинге бұрылды.

— Ә! — деді қуана сөйлеп. — Қашан кеп қалдың? Мұнда екеніңді білген де жоқ едім сенің. Келгенің жақсы болған екен.

Қарт князь Левинді біресе сен, біресе сіз деп сөйлейтін. Левинді құшақтап, сөйлескен күйі, Вронскийді байқамай да қалды өзі, ол болса, түрегеліп, князьдың қайырылуын тып-тыныш күтіп тұрған.

Кити бағанағы әңгімеден соң, әкесінің сыйласындылығы Левинге ауыр кеп жатқанын да сезіп тұр. Әкесі, Вронскийдің сәлеміне барып-барып, сұлық тіл қатып, Вронский о кісінің жақтырмағандай не жайы барын түсінбей, неге өйткенін аңлайыншы дегендей, әкесіне аң-таң боп, жылы ұшырай қарағанын көргенде, қызарып та кетті өзі.

— Константин Дмитричті бері жіберіңізші, князь, — деді Нордстон графиня. — Тәжрибе жасалық деп отырмыз.

— Не қылған тәжрибе? Стол айналдыру ма? Жоқ, бикелер мен мырзалар, ғафу етіңіздер, одан гөрі сақыйна салмақ ойнаған қызығырақ болар дейім, меніңше, — деді қарт князь, Вронскнйге қараған күйі, ойынды шығарып отырған сол екенін аңғарып. — Сақыйна салмақ ойнаса, бір сәрі ол.

Вронский қарт князьға байсалды көзбен таңырқай қарай, сол күлімсіреп қойды да, келесі жетіде болатын үлкен бал жайында Нордстон графинямен сөйлесе кетті.

— Сіз де баратын шығарсыз? — деді Китиге қарап.

Қарт князь бұрылысымен, Левин де лып шыға жөнелді де, осы кештен ала шыққан ақырғы елесі Вронскийдің бал жайындағы сұрауына жауап қатқан Китидің бақытқа шома күлімсіреген бет пішіні болды.

ХV

Кити Левинмен сөйлескен жайын шешесіне сауық-кеші аяқталған соң барып айтты, Левинге жаны қатты ашый тұрса да, өзіне ұсыныс жасалды деген ой қуандырып та тастапты өзін. Орынды істегендігіне шәгі де жоқ екен өзінің. Бірақ төсекке жатқан соң көпке дейін ұйқтай алмай да қойды. Көз алдынан бір елес кетпей тұрып алды. Ол елес, әкесін тыңдай, өзі мен Вронский екеуіне қарай түсіп тұрған Левиннің қасы түксие, мейрімді көзі тұнжырап-мұңая қараған бет пішіні еді. Соны қатты аяғандықтан, Китидің көзіне жасы да іркіліп қоя берді. Бірақ соның өзін кімге қыйып едім деген ойға да келе кетті. Осы арада, ерге біткен сонау бір қажырлы пішінді, сонау ізгі байсалдылықты, бар тұлғасынан жұрт біткенге леп беріп тұрған сонау мейрімділікті қоса елестетіп шықты; сүйген адамының өзіне деген махаббатын ойлағанда, жаны тағы да жадырай қуанып, жастыққа мәз бола күлімсірей барып жатты. «Аяуын аяйсың ғой, бірақ не істерсің? «Жазығым жоқ менің», — деді ішінен; бірақ ішкі бір үн басқа нәрсе айтып тұр өзіне. Онысы Левинді әуре еткеніне өкінген өкініші ме, әлде көнбей кеткені ме, — не екенін біле алған жоқ. Бірақ бақытына күдік киліккені күмансыз еді. «Тәңірім-ау, есіркей гөр, есіркей гөр, тәңрім, есіркей гөр!» — дей берді өзіне өзі, ұйқтағанша.

Осы кезде князьдің төменгі үйдегі кішкене кабинетінде сүйікті қызы жайында ата-ана арасында жиі кездесетін айқай-сүреңнің бірі болып жатқан-ды.

— Немене дейсіз бе? Неменесі сол! — деді князь, шаңқылдап, ішігінің етегін бір серпіп, бір қымтанып. — Намыс, қасиет дегеннен түк те жоқ сізде, сол қызды осы сорақы, шірік құдалықпен-ақ масқаралап, құртқалы отырсыз!

— Ойпыр-ай, тәңірге жазған басым-ау, не істедім, князь? — деді княгиня, жылап жібере жаздап.

Өзі қызымен сөйлескен соң, жаны жай таба мәз болып, әдетінше князьбен қоштасқалы келген болатын, әрі Левиннің ұсыныс жасап, Китидің көнбеген жайын айта қояйын демегенмен, Вронскиймен арадағы әңгіме бір жайлы болуға әбден айналған сықылды, шешесі келісімен-ақ шешілгелі тұр деген емеурін білдірген күйеуіне. Міне, осы араға, осы сөзге келгенде, князь да аяқ астынан шарт кетіп, жағымсыз сөздерді жаудырып қоя берген.

— Не істедік дейсіз бе? Істегеніңіз мынау ендеше: біріншіден, қызықтырып күйеу шақырып отырсыз да, күллі Москва әңгіме еткелі отыр, орынды да онысы. Сауық-кеш жасайды екенсіз, қалаулы күйеу-сүйеуді қойыңыз да, жұртты түгел шақырыңыз онда. Бүгінгідей күйеу-сүйеуді көздестіргенді қойыңыз да, сыңқылдақ біткенді (князь Москва жігіттерін солай атайтын) түгел шақырып, би билесін, тапер 12 алдырыңыз. Көруге жаным түршігетін нәрсені істегенсіз де, қыздың басын айналдырып жібергенсіз. Левин мың есе артық адам. Ал, анау Петербург сылқымы болса, машинамен жасалады олар, бір қалыпқа соққан ылғый сілікпе түгел. Оның, тіпті король тұқымы болса да, қызым ешкімге ділгер боп тұрған жоқ менің!

— Ойпыр-ау, не істеппін мен?

— Істегенің... — деп князь ақыра қоя берді.

— Білемін, сенің сөзіңді тыңдасақ, — деп княгиня да кес-кестей кетті, — бұл қызды біз күйеуге ешуақытта да бермейміз. Олай болатын болса, деревняға кетуі керек.

— Кетсе кеткенінің өзі жақсы.

— Жә, сабыр ет. Мен барып жағынып жүр ғой дейсің бе? Жағынар түгім жоқ менің. Өзі жас, өте жақсы адам сүйген соң, тәрізі Кити де...

— Әрине, тәрізді болса, сізге тәрізді ол! Үйлену жағын ойлауға келгенде, менен аспай отырған адамды, шынында қалай сүйе қоймақ екен қыз? Түу, көзіме көрінбесе екен сол!.. «Уа, шіркін, спиритизм, шіркін, Ницца, шіркін, бал...» — деп князь содан әрі әйелін мазақ етем деп сөз сайын тәжім ете бастады. — Әне, Катеньканы солай өзіміз бақытсыз етіп, басын шынында өзіміз қатырғалы отырмыз...

— Апыр-ау, оны қайдан ойлап шығарып отырсың өзің?

— Ойлап отырғам жоқ, біліп отырмын; қатын емеспіз, оған көзіміз бар кісі біздің. Көңлі шын құлап келген кісіні де көріп отырмын, ол анау Левин; көңіл көтеруден өзге ойы жоқ, анау шыймайшыл — бөденені де көріп отырмын.

— Қой, өз басың қатайын деген екен сенің...

— Дашенька сықылды, кеш қалғаныңда есіңе бір-ақ түсер әлі.

— Жә, жарайды, жақсы, айтпай-ақ қоялық, — деп княгиня, бақытсыз Доллиді ойлай, князьды тоқтата берді.

— Қойғаның абзал, қош бол!

Ер-әйелді екеуі бірін-бірі шоқындырып, сүйісіп болған соң, үйді-үйіне өзді-өз пікірімізде қалдық деген оймен тарасты.

Княгиня бүгінгі сауық-кеш Кити тағдырын шешуін шешіп болды, Вронский дітінің мықтылығында күман болар жай қалған жоқ деп қатты сенген еді басында; бірақ күйеуінің сөзі ойын ұйқы-тұйқы қылды. Бөлмесіне келген соң да; келешектің не боларына көзі жетпей шошығандықтан, Кити сықылды: «Тәңрім-ау, есіркей гөр, есіркей гөр, тәңрім, есіркей гөр!» деп ішінен бірнеше қайтара айтып шықты.

XVI

Вронский семья тұрмысы дегенді өмірі білмейтін. Шешесі жас шағында қауым арасында ересен әйел боп, күйеуге шығар кезінде де, шыққан соң да, күллі қауымға аян көп хикаялы кісі болатын. Вронский паж корпусында тәрбиеленген де, әкесін шала білетін.

Мектептен езі жастайынан-ақ тамаша офицер боп шығып, Петербургтегі әскери бай қызметкерлер санатына бір дегеннен-ақ іліне кеткен. Петербург қауымына өзі оқта-текте бара жүрсе де, ашналық жанының, бәрі қауымнан сырт жерде болатын.

Петербургтің сән-сәулетті, содыр тұрмысынан шыққандықтан, қауымның сүйкімді, кіршіксіз қызымен жақындасу райысын тұңғыш рет Москвада келіп білген ол. Китиге деген ілтипатында бір жаман нәрсе болады деген ойына да кіріп шықпайтын. Бал сайын Китимен билейтін; үйлеріне де келіп тұратын. Онымен сөйлескенде, әдетте, қауымда ашылатын нешеалуан қысыр әңгімелерді айтып, айтқанда да, Кити үшін ерекше мәні бар нәрсе етіп айтатын онысын. Китиге өзі жұрт көзінше айтуға жарамайтын, селкеу ештеңе айта қоймаса да, барған сайын өзіне бағынышты тартып бара жатқанын сезіп, соны көбірек сезген сайын да жағымды тиіп, Китиге деген базнасы да арта түскен-ді. Кити жөніндегі әрекетінің белгілі аты барын да білмейтін, білмегенде, онысы, үйленер діті болмай тұрып, бойжеткен қызды босқа әурелеу екенін, ол әурелеу, өзі сықылды ересен, жас жігіттер арасында әдет алған жаман қылық екенін білмейтін. Осы сейілді алғаш ашқан өзі боп көрінгендіктен, сонысына рақаттанып та жүретін.

Сол күні кешке Китидің ата-анасы не дегендерін естіп, өзі де сол семьяның тұрғысында тұрып, Китиге үйленбеген күнде, оның бақытсыздыққа душар болатынын біле алған болса, қатты таңырқап, сенбеген де болар еді. Өз басына осындай жақсы, мол ләззәт беріп жүрген нәрсе өзіне, әсіресе, Китиге жаман болады дегенге сенбес те еді. Үйленуі керек дегенге тіпті одан бетер сенбеген болар еді ол.

Үйлену дегенді өмірі орайы бар нәрсе деп білмейтін өзі. Семья тұрмысын сүймеуі былай тұрсын, өзі араласып жүрген бойдақтар ауқымының ортақ көзқарасынша, семья дегенді, әсіресе, күйеу болу дегенді бір түрлі жат, жау нәрсе көріп, көбінесе тіпті күлкі нәрсе деп білетін. Вронский өзі ата-ананың не дегендерін сезе қоймағанмен, Кити екеуі арасындағы рухани құпыя байланыс осы кеште тіпті күшейе түскенін сол кеште Щербацкийлердікінен шыға бере-ақ сезгендіктен, бірдеңе істеу керек-ау деген ойға да келді. Бірақ не істеп, не қою керек екенін ойлап-ойлап таба алған жоқ.

«Сонысы абзал болды, — деп ойлады, Щербаикийлердікінен келе жатып, олардікінен өзі қашанғы әдетінше, бір жағынан бүкіл кеш бойы шылым тартпағандықтан, кіршіксіз, жасаң сезіммен, соған қоса Китидің өзіне деген махаббатына бусанған жаңа сезіммен шыққан болатын, — менің де, оның да ештеме демегені абзал болды, бірақ көз қарас, лебіздегі сол бір тілсіз сырласу арқылы бір-бірімізді сонша түсіне білгендіктен, сүйемін дегенді де қай уақыттағыдан болсын айқын айтты маған. Шіркін, не еткен сүйкімділік, не еткен сыпайлық, әсіресе, не еткен сенімпаздық десеңші! Өзімді де тәуір, таза сезіп келемін. Өзімде жүрек пен қыруар жақсы нәрсе барын да қоса сезіп келем. Сонау сүйіп тұрған сүйкімді көзін айтсаңшы! Өзі әрі: өте... дегенді айтқанда...»

«Сонымен ше? Сонымен ешнәрсесі де жоқ. Маған да, оған да жақсы». Сөйтіп, бүгінгі кешті қай жерде аяқтау жайын ойлана бастады.

Баруға ыңғайы бар жерлерді қыялдап қарады. «Клубқа барсам қайтер еді? Игнатовпен карта ойнап, шампан ішсем бе екен, әлде? Қой, бармаймын. Chateau des fleurs жаққа барсам, Облонский, күлдіргі мен cancan 13 кездесіп қалар. Қой, жалықтырып жіберді. Щербацкийлердікін өзім осылай жақсарып кететіндіктен де жақсы көрем. Үйге тартайын». Дюссодағы өз нөмеріне тура келіп, тамақ алдырып ішкен соң, шешініп жастыққа бас қойысымен-ақ, қашанғы әдетінше, қатты, жайлы ұйқыға кіріп те кетті.

ХVІІ

Келесі күні, ертеңгі сағат 11 де Вронский шешесін қарсы алғалы Петербург темір жолы станциясына шықты да, үлкен баспалдақ басқышында жолыққан бірінші адамы сол поезбен келе жатқан қарындасын қарсы ала шыққан Облонский болды.

— Ә! Алдыярым! — деді Облонский әңгірлей сөйлеп. — Сен кімге келдің?

— Шешеме келдім,м— деп Вронский, Облонскийге жолыққан өзге жұрт сықылды күле тіл қатып, қолын қысты да, баспалдаққа сонымен бірге шықты. — Сол кісі бүгін Петербургтен келетін еді.

— Сағат екіге дейін күттім сені. Щербацкийлердікінен шыққан соң, қайда бардың өзің?

— Үйге, — деді Вронский. — Шынымды айтсам, Щербацкийлердікінен кеше өзім сонша жақсы боп шыққан соң, ешқайда да барғым келген жоқ.

— Ұшқыр атты қайдағы бір таңбасынан таныймын, ғашық болған жігітті көз қарасынан таныймын, — деп Степап Аркадьич, бұрын Левинге айтқанын айтып, тақпақтай жөнелді.

Вронский одан танар жайым жоқ деген бір әлпетпен жымыя күлді де, әңгіме бетін қалт бұрып әкетті.

— Сен өзің кімді қарсы алмақ едің? — деді ол.

— Мен бе? Мен бір әдемі әйелді қарсы алғалы тұрмын, — деді Облонский.

— Солай де!

— Honni soit qui mal у pense! 14 Анна қарындасымды қарсы алмақпын.

— Ә, әлгі Каренина ғой? — деді Вронский.

— Сен өзің рас білуші ме едің оны?

— Білетін болуым керек. Жо-жоқ... Білмейді екем, шынында, — деді Вронский жаңғалақтанып, Каренинаны атағанда қыямпырыс, көңілсіз бірдеңені еміс-еміс елестетіп.

— Әйгілі күйеуім Алексей Александровичті білетін шығарсың. Жер жүзі біледі өзін.

— Білмегенде, атағы мен бітімі жағынан білем. Ақылды, ғалым, бір түрлі алапатты адам деп, со жағынан білем өзін... Бірақ өзіңе аян, менің... not in my line 15 емес қой ол, — деді Вронский.

— Рас, өте бір тамаша адам өзі; аздаған консерваторлығы демесе, аяулы адам бір, — деді Степан Аркадьич аңлата сөйлеп, — аяулы адам.

— Олай болғаны өзіне жақсы ғой оның, — деді Вронский күлімсіреп. — Ә, осында екенсің ғой,— деді шешесінің есік алдында тұрған, ұзын бойлы қарт малайына қарап, — бері кір.

Вронский осы соңғы кезде Степан Аркадьичтің жұрт біткенге жалпы жағымдылығы үстіне, өз ойынша Китиге жалғасып жатқан соң да, соған өзі іш тартайын дегенін сезген болатын.

— Олай болғанда, жексембі күні бір таңқаларлық қонақасы береміз ғой? — деді оған, күлімсіреп қолтықтай беріп.

— Сөз жоқ береміз. Қол қойғызам жұртқа. Айтпақшы, сен өзің кеше менің Левин достыммен танысып па едің? — деп сұрады Степан Аркадьич.

— Таныспағанда ше. Бірақ әлденеге ертерек кетіп қалды өзі.

— Аяулы жігіт бір, — деді Облонский, — Рас емес пе?

— Білмеймін, — деді Вронский, — осы Москвалық біткеннің бәрінде, әрине, сөйлесіп келе жатқан кісімнен өзгелерінде бір, — деп қалжың араластырып қойды, — тік мінез бар ғой деймін. Бәрі бір танытып жібергелі тұрған кісідей, әлденеге осқырып, шатынай келеді екен, түге...

— Бәрі бар, рас оның... — деді Степан Аркадьич мәз бола күліп.

— Немене, жуықтады ма? — деді Вронский қызметшіге.

— Поезд шықты, — деді қызметші.

Поезд жақындағаны станциядағы әзірлік қыбырынан, артельшілер жүгірісінен, жандармдар мен қызметшілердің керіне бастауынан, қарсы алушылар келісінен барған сайын айқын көрініп тұр. Аяз қысқан бу арасында жол иініндегі рельстен өтіп жатқан шолақ тонды, ұйық етікті жұмысшылар көріне бастады. Арғы рельстерден паровоз ысқырығы естіліп, ауыр бірдеңелер жылжытқаны шалынды.

— Жоқ, — деді Степан Аркадьич, Левиннің Кити жөніндегі дітін Вронскийге айтқысы келіп кетіп. — Жоқ, Левинді дұрыс бағаламадың сен. Өте күйгелек адам өзі, рас, дөкірлік ететіні де бар, бірақ соған орай өте биязы болатын да кісі кейде. Соғұрлым адал, шыншыл, жүрегі аяулы адам бір. Бірақ кеше ерекше себептері де бар еді, — деді Степан Аркадьич, күлкісіне мән бере, көңілдесіне деген кешегі шын тілектестігін мүлде ұмыта, соны енді Вронскийге білдіре сөйлеп. — Рас, аса бақытты болу, болмауының да себептері бар еді өзінің.

Вронский тоқтай қалып, төтелей сұрады:

— Немене? Кеше әлде belle soeur 16-ыңа ұсыныс жасап па екен сенің?

— Кәдік, — деді Степан Аркадьич. — Кеше өзім сондай бір аужай барын байқап едім. Рас, әрі ерте кетіп, әрі көңлі кірбең болса, солай-ақ болғаны оның... Әлдеқашаннан-ақ ғашық боп жүретін, қатты аяймын өзін.

— Солай де!.. Әйтсе де, таңдаулы жұбай табам деуге Китидің де шарқы келіп тұр, меніңше, — деді Вронский, кеудесін кере, тағы да жүре бастап. — Дегенмен, білмеймін соны, — дегенді қосып қойды. — Я, ауыр ахуал ол өзі! Жұрттың көбі Кларалармен танысқанды тәуір көретіні де содан болып жүр. Ол жөнде жолың болмауы құр, ақшаңның аздығын көрсетсе, бұл жерде таразы табағына адамшылылығың тартылады келіп. Айтпақшы, әне, поезд да кеп қалды.

Шынында, әріректе паровоз айқайы шықты. Бірнеше минуттан соң, платформа қалтырап қоя берді де, пысылдай атқан буын аяз бұқтыра үйіріп, орта дөңгелегінің серіппесі баппен, баяу майыса созылған паровоз келіп өтті, тұмсалана, қырау басқан машинисті құдыя қарап барады; тэндер 17 соңынан басқан сайын баяулап, платформаны одан әрі қалтырата, ит қыңсылаған жүк вагоны ете бастады; ақыры, тоқтар алдында ырғалыса түсіп, жолаушы вагондары жетті.

Пысықай кондуктор, жүріс үстінде-ақ ысқырық бере қарғып түсті де, соның ізінше, тықыршыған жолаушылар да бір-бірлеп шыға бастады: бойын тіп-тік ұстап, шытына қараған гвардия офицері; масайрай күлімсіреп, сумка ұстаған жылпос кепес, мешок арқалаған мұжық түсіп жатыр.

Вронский, Облонский қасында вагондар мен содан шыққан адамдарға қарап тұрып, шешесін тарс ұмытып кетіпті. Әлгіде Кити жайында білгендері елегіздіріп, қуандырып жіберіпті. Көкірегі өз-өзінен жазылып, көзі де жайнап кеткен. Мерейін үстем сезіп тұр.

— Вронская графиня осы бөлімшеде, — деді пысықай кондуктор. Вронскийдің қасына келе беріп.

Кондуктор сөзі қалт сергітіп, шешесін де, сонымен көріскелі тұрғанын да есіне салып жіберді оның. Шешесін өзі іштей сыйламайтын да, араласып жүрген тобының ұғымы мен өз тәрбиесі бойынша, шешесіне мейлінше көнімді, ізетшіл болудан өзге жол бар деп білмесе де, соны неге сүймеймін дегенді ойламайтын, содан келіп, сырттай неғұрлым көнімді, ізетшіл болған сайын, іштей соғұрлы аз сыйлап, аз сүйетін боп кеткен оны.

XVIII

Вронский кондукторға ілесе вагонға барған соң, шығып келе жатқан бір әйелге жол бергелі бөлімше кіреберісіне кідіре қалды. Қауым адамының үйреншікті тәлімінше, әйелдің сырт бітіміне қарап жіберісімен-ақ, жоғарғы қауым адамы екенін таный кетті Вронский. Кешірім өтініп, вагонға кірейін деп тұрды да, осыған тағы бір қарау керек-ау деген сезімге келді, — қарайын дегенде, әйел асқан сұлу болғандықтан, келбетінде шалынған сәулеті мен сыланған сыпайлығын керейін дегендіктен қарайын деген жоқ, сол әйел қасынан өтіп бара жатқанда, әдемі бет пішінінде бір ерекше жайдары, наз көрінгендіктен қарайын деді. Вронский қарағанда о да мойнын бұрды. Қалын кірпігінен қарауыта көрінген нұрлы, көкшіл көзі Вронскийді шырамытқандай, жылы ұшырап қадала қалды да, біреуді іздегендей, таянған топ жаққа қалт бұрылып кетті. Вронский осы титтей қараған қарастық өзінен-ақ іркулі бір ойнақылық барын шалып қалды, ол өзі әйел жүзінде шалқый ойнап, жаудыраған екі көздің арасында елбіреп, қызыл ернін қымсынта иген болар-болмас жымыңынан білініп тұр екен. Бар бітімінде бір артық нәрсе асып төгіліп тұрғандай, өзіне де ырық бермей, біресе жалтылдаған көзінен, біресе күлкісінен көрініп-көрініп кетеді. Көзіндегі сәулесін қасақана сендірсе де, ырқына көнбей, болар-болмас леп берген күлкісінде маздап тұр.

Вронский вагонға кеп кірді. Шашын шоғырлай түйген, қаңсыған, қара көз қарт анасы, баласына сығырая қарап, жұқа ерні жымыя күлімсіреді. Диваннан түрегеліп, қапшығын қасындағы күтуші әйеліне берген соң, қатыңқы кішкентай қолын баласына ұсынды да, қолына тұқырған басын көтеріп, баласының бетінен сүйді.

— Телеграмманы алып па едің? Саумысың? Құдай-ә, тәуба!

— Жайлы келдіңіз бе? — деді баласы қасына отыра, есік сыртындағы әйел даусына құлағын еріксіз түріп. Өзі ол дауыстың кіреберісте кездескен әйел даусы екенін біліп отыр.

— Дегенмен де, оныңызды қостамаймын, — деді әйел даусы.

— Петербург көзқарасы ғой, сударыня.

— Петербург көзқарасы емес, әйел көзқарасы әшейін, — деді ол.

— Рұқсат етсеңіз, қолыңызды сүйейін, кәне.

— Қош болыңыз, Иван Петрович. Әрі әлгі баурым осында болса, байқай жүріп, көрсеңіз маған жібере салыңыз, — деп әйел есік аузында тұрып айтты да, бөлімшеге қайта кірді.

— Немене, баурыңызды таптыңыз ба? — деді Вронская әйелге бұрылып.

Вронский оның Каренина екенін енді келіп білді.

— Баурыңыз осында жүр, — деді ол, түрегеліп. — Ғафу етіңіз, танымай қалыппын сізді, таныстығымыз да тым қысқа болып еді, — деді Вронский иіліп, — білмейтін де шығарсыз мені.

— Жо-жоқ, — деді әйел, — таныған да болар едім сізді, өйткені шешеңіз екеуміз бүкіл жол бойы тек сізді ғана әңгіме еткен сықылды едік, — деді әйел, сыртқа шығуға ынтыққан ойнақылығына ақыры кеп, күлкісі арқылы көрінуге жол беріп. — Дегенмен, баурым жоқ болды ғой деймін.

— Шақырсаңшы, Алеша, — деді қарт графиня.

Вронский платформаға шығып:

— Облонский! Бармысың! — деп дабыс берді.

Бірақ Каренина баурын көрген соң, күтіп отырмай, елпілдеген жеңіл жүрісімен вагоннан шыға жөнелді. Содан, бауры қасына келісімен-ақ, өктем, сылаң қыймылына Вронскийді қайран қалдыра, баурының мойнынан сол қолымен шарт құшақтап, өзіне қарай тез тартып, қатты сүйіп алды. Вронский көз алмай қарап тұрып, неге екенін өзі де білмей, күліп жіберді. Алайда, анасы күтіп отырғаны есіне түсіп, вагонға қайта кірді.

— Сүйкімді-ақ қой, рас емес пе? — деді графиня, Каренина жайын айтып. — Күйеуі өзін қасыма отырғызғанына қатты қуандым. Бүкіл жол бойы сөйлесіп келдік екеуміз. Сен болсаң... vous flez le parfait amour. Tant mieux, mon cher. tant mieux 18 — деседі жұрт.

— Неменеге мегзегеніңізді білмей отырмын, maman, — деді баласы сұлық тіл қатып. — Кәне жүрейік, maman.

Каренина графинямен қоштасқалы вагонға қайта кірді.

— Мінеки, графиня, сіз балаңызға, мен баурыма табыстым. Айтар нәрсемді де түгел сарқып едім; айтар ештеңе де болмағандай еді енді.

— Жо-жоқ, — деді графиня, қолынан ұстай беріп, — сізбен жүріп, жаһанды айналсам да, жабықпаған болар едім. Сөйлессең де, үндеспесең де жарасып тұратын жаны игі әйелдің, бірі екенсіз сіз. Балаңыздың жайын ойламай-ақ қойыңыз; өмірі қасынан шықпаудың жайы келмес.

Каренина тапжылмай, өзін өзі өте тік ұстап, көзі күлімсіреп тұр.

— Анна Аркадьевнаның сегіз жасар ұлы бар көрінеді, — деді графиня, баласына түсіндіріп, — өмірі өзінің қасынан шықпаған екен, соны қалдырғанына қыйналып келеді ылғый.

— Рас, графиня екеуміз, ол кісі өз баласын, мен өз баламды айтып, ылғый әңгімелесіп келдік, — деді де Каренинаның Вронскийге деген наз күлкісі жүзін тағы да жайнатып қоя берді.

— Өзіңізді өте жалықтырған да болар ол, — деді Вронский өзіне Анна атқан осы сәкекүлдік добын түсірмей, дереу қағып әкетіп. Бірақ Анна әңгімені ол сарында сабақтай бергісі келмеді білем, қарт графиняға қарай бұрылды.

— Көп-көп рақмет сізге. Кешегі күннің қалай өткенін де білмей қалдым. Қош болыңыз, графиня.

— Қош, достым, — деді графиня. — Кәнеки, әдемі бетіңізден сүйіп қалайын. Турасын айтсам, өзім әшейін, қарттығыма басып, жақсы көріп кеттім сізді.

Бұл сөздер қаншама қанық сөздер болғанымен, Каренина шын иланып, қуанып та қалғандай болды. Қызарып кетіп, графиня ерніне бетін сәл еңкейе тұрып тосты да, бойын қайта жазып, ерні мен көзінің арасында толқыған сол күлкісіне сала, қолын Вронскийге ұсынды. Ұсынған әдемі қолды қыса бере, өз қолын да соның қатулана қатты сілке қысқанына, ерекше бірдеңеге қуанғандай, Вронский де қуанып кетті. Едәуір етті-жеңді толық денесін соғұрлым жеңіл алған жедел жүріспен шыға жөнелді Анна.

— Аса сүйкімді кісі, — деді кемпір.

Баласы да соны ойлап тұрған. Әйелді өзі сымбатты кескіні таса болғанша көзімен шығарып салды да, жүзіндегі жымыңы да жым басылды. Анна ағасына барған соң, қолын қолына қоя, сірә, Вронскийге ешбір қатнасы жоқ әлдене жайында жыпылдап бірдеңе айта бастағанын көрді де, соған өзі жәбірленіп те қалғандай болды.

— Жә, maman, әбден сау-сәлеметсіз бе? — деді шешесінен қайра сұрап.

— Жақсы бәрі де, өте жақсы. Alexandre тіпті сүйкімді екен. Marie де өте жақсы боп кетіпті. Тым қызғылықты екен өзі.

Содан ол, Петербургке әдейілеп барғанда көңлін көбірек бөлген немересінің шоқыну тойы мен үлкен ұлына патшаның ерекше марқабат етіп отырған жайын тағы да айта бастады.

— Лаврентий де келді, әне, — деді Вронский, терезеден қарай салып, — мақұл десеңіз, жүрейік енді.

Графиня мен бірге келген қарт малайы түгел әзір болғанын айтқалы вагонға кірген соң, графиня да жүрейін деп түрегелді.

— Жүрейік, жұрт сиреді енді, — деді Вронский.

Қапшық пен итті қыз алды да, өзге мешоктарды малайы мен артельші алды. Вронский шешесін қолтықтады; бірақ бұлар вагоннан шығып қалған кезде, өңдері қашқан бірнеше адам қастарынан қапелімде жүгіре-жүгіре өтісті. Түрі өзгеше фуражка киген станция начальнигі де жүгіріп өтті. Сірә бір ерекше уақыйға болған тәрізді. Жұрт поездан шегіне жосып келеді.

— Не?.. Немене?.. Қайда екен?.. Астына түсіпті!.. Жаншып кетіпті!.. — деген сөздер естіледі өтіп жатқандар арасынан.

Степан Аркадьич те қарындасын қолтықтап, өңдері қашқан күйі қайта оралып, халықтан ығыстай, вагон аузына кеп тоқтады.

Әйелдер вагонға кірді де, Вронский мен Облонский екеуі қаза жайын білгелі жұрт соңынан қоса кетті.

Мастықтан ба, әлде қатты аяздан қорынып тым шымқанып алғандықтан ба, шегініп келе жатқан поезды күзетші естімей астына түсіп, жаншып кетіпті.

Вронский мен Облонский келгенше, әйелдер ол хабардың жай-жапсарына қарт малайдан қанып та қойды.

Мылжалап кеткен елікті Облонский мен Вронский екеуі де керіпті. Облонский қамығып та қалған тәрізді. Қабағын шытынып, жылауға да тақап тұрған сықылды.

— Ойпыр-ай, не деген сұмдық! Ойпыр-ай, Анна-ай, сен көрер ме едің десеңші! Ойпыр-ай, не деген сұмдық! — дей берді ол.

Вронский үндеген жоқ, әдемі жүзі түйіле тұрғанмен, әбден сабырлы екен бірақ.

— Ойпыр-ай, графиня-ай, сіз керер ме едіңіз десеңші, — деді Степан Аркадьич. — Әйелі де сонда екен... Көруге қорқасың өзін... Өлікті бассалды барып. Шиеттей жанды асырап отырған жалғыз езі еді деседі. Сұмдығы сол ғой!

— Әйелге бірдеңе қарайласуға болмас па екен? — деді Каренина күйзеле күңкілдеп.

Вронский соған жалт қарады да, лып шыға жөнелді.

— Қазір келем, maman, — деп қосып қойды, есікке бұрыла беріп.

Вронский бірнеше минуттан соң қайта оралғанда, Степан Аркадьич жаңа әнші әйел жайында графинямен сөйлесіп отыр екен де, графиня баласын күте, есік жаққа тықыршый қарап отыр екен.

— Жүрейік енді, — деді Вронский есіктен кіре беріп.

Бәрі бірге шықты. Алдыңғы жақта Вронский мен шешесі екеуі жүрді де, соңынан Каренина мен бауры екеуі жүрді. Шыға берісте Вронский соңынан станция начальнигі қуып жетті.

— Жәрдемшіме екі жүз сом берген екенсіз, соны кімге арнағаныңызды білдіре кетсеңіз деп едім?

— Жесір әйелге ғой, — деді Вронский, иығын бір бүлк еткізіп. — Несін сұрайтынын білмеймін соны.

— Сіз беріп пе едіңіз? — деп артта келе жатқан Облонский әңгірлей сұрады да, қарындасының қолын қымтып қойып: — Өте жарасымды, өте! — дегенді қосып жіберді. — Аяулы жігіт өзі, рас қой? Қош болыңыз, графиня.

Соны айтқан соң, қарындасы екеуі қызға қарайлап, тұрып қалды.

Бұлар шыққан кезде Вронский күймесі жүріп те кетіпті. Шыққан жұрт әлі де әлгі уақыйғаны айтысып келеді.

— Сұмдық елім деген осы ғой! — деді бір мырза қастарынан өтіп бара жатып. — Екі бөліп кетіпті, дейді.

— Менің ойымша, қайта, ең жеңіл, ең тез өлім ғой деймін, бұл, — деді екінші біреуі.

— Шара қолданбайтындары несі екен десеңші, — деді үшінші біреуі.

Каренина күймеге отырған соң, Степан Аркадьич қарындасының ерні дірілдеп, көз жасына әрең ие боп отырғанын көріп, таң қалды.

— Не болды, Анна? — деді ол, бірнеше жүз сажин жүрген соң.

— Жаман жора ғой, — деді ол.

— Жоқты айтпашы, — деді Степан Аркадьич. — Ең абзалы өзің келдің, әйтеуір. Саған өзім қандай сеніп жүргенімді білмейсің ғой, шіркін.

— Вронскийді көптен білесің бе сен? — деп сұрады Анна.

— Я. Китиге үйлене ме деген де үмітіміз бар өзі.

— Солай ма? — деді Анна ақырын. — Кәне, енді өз жайыңды сөйлесейік, — дегенді қосып қойды, бөгет болған бір артық нәрсені айықтырайын деген кісідей, басын сілкіп қойып. — Өз шаруаңды сөйлесейік, кәне. Хатыңды алған соң-ақ, жеткенім осы.

— Рас, барлық үміт сенде қалып отыр, — деді Степан Аркадьич.

— Кәне, айта бер маған, бәрін.

Степан Аркадьич те ағыта бастады.

Үйінін, қасына келген соң, Облонский қарындасын түсіріп, қолын күрсіне қысты да, мекемесіне қарай тартты.

XIX

Анна бөлмеге кеп кірген кезде, Долли кішкене қонақ үйінде, қазір әкесіне тарта бастаған, болпыйған, шамбыл шаш баласына французша сабағын оқытып тыңдап отырған. Баласы күртесінің зорға ілініп тұрған түймесін жұлып алғалы бұрай түсіп, оқып отыр. Шешесі бала қолын дамыл-дамыл қақса да, бортыйған қолы түймеге қайта-қайта жармаса береді. Шешесі түймені үзіп алып, қалтасына да сап қойды.

— Қолыңды жыбырлатпа, Гриша, — деді де, көптен істеп жүрген көрпесіне қайта кірісті, оның өзін қолына қашан да бір ауыр минуттарда алатын, қазірде де долдана тоқып, баулықтарын саусағына шалып, санай түсіп отыр. Кеше өзі күйеуіне қарындасының келген-келмегенінде жұмысым жоқ дегенді айт деп жіберсе де, соның келуіне бәрін сайлап дегбірі қаша күтіп отырған.

Доллиді қасіреті тыйтықтатып, есі-дерті ылғый сол боп кеткен. Алайда, Анна қайынсіңлісі Петербургтегі бір мәнді адамның әйелі боп, Петербургтің grande dame атанғанын ұмытпайтын. Осы жағдайдың, арқасында, Долли да күйеуіне айтқандарын орындаудан қайтып, яғни қайынсіңлісі келетінін ұмытпасқа шыққан. «Айтты-айтпады, Аннаның түк те жазығы жоқ, — деп ойлаған Долли. — О жайында өңкей жақсылықтан өзге білер ештеңем де жоқ менің, өзіме дегенде де ылғый мейрім, жарастығын ғана көретінмін». Рас, Петербургтегі Карениндердікінен ала білген әсеріне келген де, сол үйдің өзі ұнаған жоқ болатын; семьялық тұрмысының бар бітімінде бір жалған нәрсе жатқан. «Бірақ қабылдамас мәнісім не соны? Өзімді тек жұбатайын демесе, болғаны әйтеуір! — деп ойлаған Долли. — Христианның күллі жұбатуын да, жырғатуын да, кешірімін де — мың мәртебе түгел ақтара ойлағамын, бірі де керекке жарамайды оның».

Долли бұл күндердің бәрінде де балаларымен ғана отыратын. Өз қайғысын айтқысы келмеген соң, өзегіндегі ол қайғымен жүріп, өзгені айтуға да жайы болмаған. Айтарын, әйтеуір, Аннаға айтатынын білген соң, соған айтам ғой деген ой, бір жағынан қуандырып жүрсе, сағым сынған жайымды соның қарындасына айтып, сол қарындасының жұбатып, жырғататын дайын сөзін естімек болдым-ау деген ой, бір жағынан күйіндіріп те жүретін өзін.

Сағатына қарай түсіп, Аннаның келуін минут сайын күтіп отырғанмен, қонақтың, дәл келген кезін, әмісе болатын бір әдетпен, қақас жіберіп алыпты, өйткені қоңырау шылдырын естімей қалыпты өзі.

Есік алдына таянған көйлек сыбдыры мен аяқ тықылын естіп, жалт қарағанда, жапа шеккен жүзінен қуаныш көрінбей, таңырқағандық көріне кетті. Түрегеле-ақ, қайынсіңлісін құшақтай алды.

— Қалай, келіп те қалдың ба? — деді Аннаны сүйіп жатып.

— Көргеніме қуанып кеттім ғой, Долли!

— Мен де қуаныштымын, — деді Долли, болымсыз күлімсіреген күйі, Аннаның білетін-білмейтінін бет әлпетінен аңғарғысы келіп. «Біледі екен», — деді ойланып, Анна жүзіндегі аяушылықты аңғарған соң. — Жүре ғой, бөлмеңе алып барайын, — деді сырласу сәтін шамасы жеткенше, кейіндете тұрғысы келіп.

— Мынау Гриша ма? Тәңрім-ау, қалай өсіп кеткен өзі! — деп Анна Гришаны сүйген соң, Доллидан көз алмай, тоқтай берді де, қызарып кетті. — Жоқ, рұқсат етсең, ешқайда бармай-ақ қоялық.

Анна орамалын, қалпағын шешіп жатып, түгел бұйраланған қара шашының талына қалпағы ілініп қалған соң, басын шайқап жүріп, шашын әрең жазды.

— Көңлің хош, денін, сау жайнап тұр екенсің өзің! — деді Долли, қызғанып кеткендей.

— Мен бе?.. Рас, — деді Анна. — Тәңрім-ау, Таня ғой! Сережамның құрдасы ғой менің, — дегенді қосып қойды, жүгіре кірген қызға бұрыла қарап. Қызды қолына көтере сүйді. — Әсем қыз екен өзі! Балаларды түгел көрсетші!

Таня балаларды түгел атап, аттары түгіл тіпті жылдары, айлары, мінез, сырқаттарына дейін тегіс айтып берді, онысын Долли да қолпаштамай қоя алған жоқ.

— Жарайды ендеше соларға барайық, — деді Долли. — Тек Вася ұйықтап жатыр еді қазір.

Екеуі балаларды көріп шыққан соң, кофе ішерде қонақ үйге оңаша кеп отырды. Анна подносты ұстай берді де, сырып қойды.

— Долли деймін, өзі де айтты маған, — деді ол.

Долли Аннаға қоңырая қарады. Енді бір жанашығансыған-көлгір сөзді де көйітер деп ойлады; Анна бірақ ондай ештеңе де айтпады.

— Долли, сәулем! — деді ол. — Мен саған сол болып сөйлеп, жұбатайын деп отырғам жоқ сені, жарамайды ол. Бірақ өзіңді аяймын әшейін, қабырғам қайысады, жаным!

Қалың кірпік көмген нұрлы көзінен қапелімде жасы да мөлдіреп қоя берді. Жеңгесіне өзі жақындай отырып, Доллидың, қолын кішкене қайратты қолына қыса ұстады, Долли қыйыстамағанмен, жүзіндегі сұлық әлпетін өзгерткен жоқ.

— Жұбатар жөн қалған жоқ мені. Болары болған соң, бәрі де бітіп, шыңына жеткен түгел! — деді ол.

Осыны айтқан соң-ақ, Доллидың жүзі қалт жұмсарып сала берді. Анна Доллидың қатып-сенген арық қолын көтеріп сүйді де:

— Жә, Долли, не істеу керек? Не лаж ету керек? Мұндай жағдайда қалай еткен еп болады? Міне, соны ойлану керек, — деді.

— Бітері біткен, ештеңе де жоқ енді, — деді Долли. — Ең жаманы бар ғой, соның өзін тастай алмайтыным болып отыр; балалар бар, байлаулы кісімін. Бірақ бірге тұруын тұра алмаймын онымен, оны көру деген — азап маған бір.

— Көгершінім, Долли, айтуын айтқан маған ол, бірақ өзіңнен естісем деп отырмын, түгел айт маған.

Долли Аннаға қуыстана қарады.

Анна жүзінен көлгірлігі жоқ көңілдестік пен сүйіспеншілік есіп тұр екен.

— Мақұл, — деді Долли қапелімде. — Басынан айтайын бірақ, Күйеуге қалай шыққанымды өзің де білесің. Maman тәрбиесімен пак ескенім былай тұрсын, тіпті ақымақ та болатынмын. Ештеңені тәрік еткен емеспін. Күйеулері әйелдеріне бұрынғы өмірлерін айтады дегенді де білемін, бірақ Стива...— дей беріп, түзей сөйледі, — бірақ Степан Аркадьич ештеңе де айтқан емес маған. Сенбессің де сен, бірақ өз басым күні бүгінге дейін соның білетін әйелі жалғыз өзім ғана деп ойлайтынмын. Сегіз жыл жүргем сол оймен. Тіпті бар ғой, суық жүрісі бар деп сезіктену былай тұрсын, соның тіпті қыйсыны жоқ нәрсе деп білетінмін, сөйтіп, осындай ұғыммен жүргенде, бар сұмдық, бар жексұрындықты бір-ақ білу деген не қорлық десеңші өзің... Сонымды ұқ сен. Бақытыңа әбден сеніп жүріп, қапелімде... — деп Долли, еңірей жаздап барып жалғады сөзін, — хат алу... хат болғанда соның қолымда тәрбиеші боп жүрген ашнасына жазған хаты. Жо-жоқ, жойдасыз сұмдық бұл! — Долли орамалын апыл-ғұпыл алып, бетін де қалқалай берді. — Көрсе қызарлық дегенді де білем мен, — деді, сәл кідіріп, — мені бірақ әбден ойланып, амалын асырып алдау деген... кіммен десеңші? Соған қабаттап менің күйеуім болу деген... сұмдық қой бір! Түсінуге ақылың жетпес әлі...

— Жо-жоқ, түсініп отырмын! Түсініп отырмын, Долли сәулем, түсініп отырмын, — деді Анна Доллидың қолын қыса түсіп.

— Хал-жайымның қандай сұмдық екенін түсініп жүр ғой дейсің бе, сол? — деді Долли.— Түк те түсінбейді. Көңлі хош, бақыты басында оның.

— Ой, қойшы! — деді Анна көлденеңдей кетіп. — Адам есіркегендей, өкінішпен-ақ еңсесі түсіп кетіпті...

— Өкіну қолынан келе қояр ма екен соның? — деді Долли, сөзді бөле, қайынсіңлісінің бетіне зейін сала қарап.

— Рас айтам, білемін оны. Қарағанда, жаным ашып кетті өзіне. Екеуміз де білеміз жайын. Мейрімділігіне қоса паңдығы да бар, бірақ, қазір сонша жасып қалған. Өзімді тербеген басты нәрсе... — (Анна осы арада Доллиды тербейтін басты нәрсені де таба қойды.) —екі нәрседен қыйналады екен өзі: бір жағынан, балалардан ұялса, екінші жағынан өзіңді сүйе тұрып... рас айтам, дүниеде өзіңнен артық көрері жоқ бола тұрып, — дей бере, Доллидың қарсыласайын деген сөзін бөліп жіберді, — жаныңды ауыртып, қор еткеніне қыйналады екен. «Жо-жоқ, кешірмейді ол» дейді қымс етсе өзі.

Долли қайынсіңлісінің сөзін тыңдаған күйі, қыйыстай ойлана қарап отыр.

— Рас, оның жайының да сұмдық жай екенін білемін; бар бақытсыздық өзінен боп отырғанын сезетін болса, — деді Долли, — жазықсыздан жазықтының жайы жаман соғады. Бірақ сонау әйелден соң, қалай кешіріп, қалай жары болмақпын тағы да? Соған деген бұрынғы махаббатымды жақсы көргендігімнен де, сонымен тұру деген өзіме азап болғалы отыр енді...

Осы арада еңіреп жіберіп, сөзі бөлініп те кетті. Бірақ өзі жұмсарған сайын, құса еткен нәрсесін, қас қылғандай қайта айта бастайтын.

— Жас қой, әдемі ғой ол, — деді сөзін сабақтап, — менің балғын шағымды, бар көркімді алған кім еді, Анна, білесің ғой өзің? Соны мен соның балалары алған. Мен соның қызметін істеп, барымның бәрін сол қызметке бергемін, демек, оған енді жасаңырақ, залымырақ жан жағымды болыпты. Шынын айтқанда, екеуі мені өзара сөз қылып, немесе, тіпті, қор қылғанда, ауызға да алмай қойған шығар-ау, — түсініп отырмысың? — деп, көзінде өшпенділік оты тағы да лаулап қоя берді. — Сөйтіп отырып та сөйлемекші ғой маған... Сонда мен сене қоймақ па екем оған? Ешуақытта да сенбеймін. Қой, еңбегім мен азабымның жұбаныш, сынлығы түп-түгел біткен жері осы... Сенерсің бе, қайдам? Жаңа осында Гришаның сабағын оқыттым: бұрын сол қуанышым болса, қазір азабым боп кетіпті. Неге бола талпынып, неге бола еңбек етпекпін? Балалар неме керек? Сұмдық жері сол: қапелімде жан-дүнием астан-кестең боп кетті де, соған деген махаббат пен наз орнын жалғыз ғана ашу-ыза, я, сол ұялап алды. Өзін өлтірер едім де...

— Жаным, Долли, түсініп отырмын, өзіңді қыйнама бірақ. Сен өзің сонша зәбір көріп, жаның күйгендіктен де көп нәрсені басқаша сайыптап отырсың.

Долли басылған соң, екеуі бірер минут тым-тырыс отырып қалды.

— Не істейін, Анна, ойла да жәрдем ет. Түгел ақтара ойланып, түк таба алмай қойдым.

Анна да ештеңе ойлап таба алмағанмен, жеңгесінің әр сөзіне, жүзінің әр құбылысына жүрегі қоса емірене берді.

— Бір-ақ нәрсе айтам мен, — деді Анна сөз бастап, — мен соның, қарындасымын да, мінезін де білемін, бұл қылығының бәрін, құлай берілген сол көрсеқызарлығын түгел ұмыту керек те (деп қолын маңдай үстін ала үйіріп қойды), райынан әбден қайтару керек. Сол істеген қылығына қалай бардым деп қазір өзі сенбей де, түсінбей де жүр.

— Жоқ, түсінеді ол, түсінген де оны! — деді Долли көлденеңдеп. — Мен бірақ... мені ұмытып отырсын сен... маған жеңіл ғой дейсің бе?

— Сабыр ет. Маған ол айтқан кезде, шынымды айтсам, сенің жай-күйіңнің мұндай сұмдық екенін түсіне қоймаған кезім болатын. Әзі мен тек шырқы бұзылған семьясын ғана көргемін. Соны аясам да, өзіңмен сөйлесе келе, әйел болған соң, өзім де өзге нәрсе көріп отырмын, қасіретіңді көргенде, қалай аяғанымды да айтып жеткізе алар емеспін өзіңе! Бірақ, жаным, Долли, қасіретіңді жете түсінгенмен де, бір нәрсені білмей отырмын: білмегенде... көңліңде соған деген әлі қаншалықты махаббатың барын білмей отырмын; кешіруге қарымың жетер махаббатың бар ма, жоқ па, — ол жағын өзің білесің; егер сол бар болса, кешіргейсің демекпін!

— Жоқ, — деді Долли сөз бастап, Анна бірақ қолын тағы да сүйіп, сөзін бөліп жіберді.

— Қауымды сенен гөрі көбірек білем мен,— деді Анна. — Мен өзім сол Стива сыяқты адамдарды да, солардың осыған қалай қарайтындарын да қанық білемін. Сен болсаң, сол екеуі сөз қылды мені дейсің. Сөз қылған жоқ. Ондай адамдар опасыздық істегендерімен де, ошағының басы мен әйелі дегендер — қасиетті көрінеді өздеріне. Сол әйелдер өз бастарына біртүрлі шекі көрініп, семьяға да қырсықтарын тигізбейді. Олар өзі семья мен сол әйелдер арасына жұғыстырмас бір шек те қоя жүреді. Өзім оны білмесем де, солайы солай оның.

— Әлбетте, бірақ сүйді ғой соны...

— Сабыр ет. Долли, жаным, Стиваны мен өзіңе ғашық боп жүргенде де көргемін. Маған келсе сені айтып, жылап жүрген кездері де есімде менің, сен өзіне қандай жыр, қандай шың едің десеңші, өзімен бірге көбірек жасасқан сайын, өзің де оған солғұрлы биіктей бергеніңді білемін. Сөз айтса болды: «Долли деген ғажайып әйел ғой» — деп қоса айтқанда, сықақ етіп күлетін кездеріміз де болған. Сен оған әман да бір шалқыған сыр болатынсың сол күйіңде қалғаның қалған, ал анау көрсеқызарлығы болса, шын көңлі емес ол оның...

— Бірақ сол, көрсеқызарлығы қайталаса қайттік?

— Мен білсем, қайталамайды ол...

— Өзін, болсаң кешірер ме едің, ал?

— Білмеймін, салмақтар жайым жоқ... Жоқ-ә, жайым бар, — деді Анна ойланып алып; содан, хал-ахуалды ойымен қармап, ішкі таразысына тарта келіп: — Жоқ, жайым бар, жайым. Кешірер едім, я. Бұрынғы күйімдей болмасам да, кешірер едім, я, кешіргенде де тіпті, содан түк сезіп, түк білмеген кісіше кешірер едім, — дегенді қоса айтты.

— Әрине, — деп Долли да, сан дүркін толғанған ойын айтқандай, сөзді лып бөліп жіберді, — әйтпесе кешіргендік те болмас еді ол. Кешірген соң, біржола, мүлде кешірген жақсы. Кәне, жүрейік, бөлмеңе апарайын сені, — деп Долли түрегелді де, жол-жөнекей Аннаны құшақтай қысты. — Сәулем, келгеніңе қандай қуаныштымын десеңші сенің. Әлдеқайда сергіп, жеңілденіп қалдым.

XX

Анна сол күні, күні бойы үйде, Облонскийлердікінде боп, ешкімді де қабылдаған жоқ, өйткені таныстарының кейбіреулері Аннаның келгенін біліп сол күні-ақ келе бастаған еді. Анна ертеңгі уақытының бәрін Долли мен балалар қасында өткізді. Баурына тек түскі тамақты қалайда үйде ішетін бол деп хат жазып жіберді. «Тәңір жарылқағыр, келе гөр»,— деп жазды.

Облонский түскі тамақты үйге кеп ішті; әңгіме де жалпы сарында боп, әйелі де бұдан бұрынғы әдетін қойып, «сен» деп сөйлесті онымен. Күйеуі мен әйелі арасындағы дүрдараздық айыға қоймағанмен, айрылысу жайында сөз болмаған соң, Степан Аркадьич те түсінісер, татуласар орайымыз бар екен деген ойға келді.

Түскі тамақты ішіп бола Кити де келіп жетті. Аннаны өзі білуін білгенмен, тым аз білетіндіктен, қазір әпкесіне келерде, жұрт біткен сонша мақтап жүрген Петербург қауымының сол әйелі өзімді қалай қабылдар екен деп қорқыңқырап та келген болатын. Бірақ Анна Аркадьевнаға ұнап та қалыпты өзі, — оны қазір келіп керді. Анна өзінің, көркі мен жастығын таңсық көргендей болған соң, Кити де көңлін демдеп алмай жатып, соның ыңғайына төңкерілу үстіне, ерге шыққан егде әйелдерді сүйе кететін талдырмаш қыздардың, қылығына басып, соны сүйе қалғанын да сезе кетті. Анна өзі, Китиге таң көрініп, тартып әкеткен — көз тастасындағы кейде мұңлы, жеңілгек әлпеті болмаса, қауым әйеліне, яки сегіз жасар баласы бар анаға ұқсаудан гөрі, қайта, жүріс-тұрысының икемділігі, жасаңдығы жағынан, бірде күлкісінен, бірде көз қарасынан қылаң беріп, жүзінен кетпейтін ойнақылығы жағынан, көбінесе жыйырма жасар қызға ұқсаңқырайды екен. Аннаның асқан қарапайым, жасырар түгі жоғын Кити де сезіп отыр, бірақ өзінде бір, Кити қарымы шалмайтын, ақындық, шытырман ірі тілектердің өзгеше, жоғары дүниесі жатыр екен.

Түскі ас ішіліп боп, Долли өз бөлмесіне шыққан соң, Анна лып түрегеліп, шылым тартып отырған ағасының қасына келді.

— Стива, — деді оған, масайрай ымдаған күйі, көзімей есікті нұсқай, шоқындырып. — Бар, тәңрі жар болсын.

Облонский Анна сөзін түсініп, шылымын тастады да, есікке барып, жоқ болды.

Степан Аркадьич кеткен соң, Анна әлгіде өзі балалар арасында отырған диванға қайта оралды. Балалар өзі осы әпкесін әлде шешелері жақсы керетінін аңлаған соң ба, әлде өздері бір ерекше әсемдігін сезген соң ба, әйтеуір балада бола беретін бір әдетше, жаңа әпкесіне алдымен екі үлкені, оған ілесе кішілері де түскі тамаққа дейін-ақ жұғысып алып, қасынан шықпай қойған болатын. Содан келіп араларынан: әпкесінің, қасына жақынырақ отыру, бір жеріне тиіп кету, кішкентай қолын ұстап, сүйіп алу, жүзігімен ойнау, немесе көйлегінің бүрмелерін шұқылау сықылды, ойынға ұқсас бірдеңелер шығарып алған.

— Кәне, кәне, бұрынғымызша отырайық, — деді Анна, өз орнына отыра беріп.

Гриша Анна қолының астына басын тағы да сұғып жіберіп, көйлегін жастана жатқан күйі, мардамсый, қарқ болып, масайрап қоя берді.

— Сөйтіп, балдарыңыз қашан болмақ енді? — деді Анна Китиге қарап.

— Келесі жетіде, тамаша бал әрі. Сол әлгі ылғый қызықты балдардың бірі.

— Ондай ылғый қызықты балдар да бар ма? — деді Анна базынамен іле сөйлеп.

— Ерсі дегенмен де, бары бар. Бобрищевтер балы ылғый қызықты келеді, Никитиндер балы да солай, Межковтардың балы ылғый көңілсіз болады. Байқаған жоқ па едіңіз оны?

— Жоқ, жаным, маған ондай қызықты бал дегендер жоқ енді, — деді Анна, соны айтқанда Кити де өзі аша алмаған ерекше дүниені көзінен кере қойды. — Маған деген бал машақаты азырақ, көңілсіз келеді ...

— Балда болу қалай көңілсіз болады сізге?

— Балда болу неге көңілсіз болмайды екен маған?

Аннаның, берілер жауапты біліп отырғанын Кити де аңлай қойды.

— Неге екені, жұрт біткеннен қашан да озып тұрсыз.

Аннаның да қызаратын мінезі бар еді. Қызарып кетті де:

— Біріншіден, өмірі озып көрген емеспін де, екіншіден, озған күннің өзінде де, оның не керегі бар дейсіз маған? — деді.

— Ол балға барасыз ба өзіңіз? — деді Кити.

— Бармасқа болмайды ғой деймін. Жарайды, соны ала ғой, — деді сүп-сүйір, аппақ саусағынан оңай жылжыған жүзігін суырып жатқан Таняға.

— Баратын болсаңыз, қатты қуанар едім. Балға барғаныңызға сонша ынтықпын өзім.

— Барған күнде де сіздің мауқыңызды басармын деген оймен барам ғой деймін... Гриша, жарқыным, жұлмаламашы, онсыз да өзі түгел қоқып кетті тіпті, — деді шашының Гриша ойнап отырған селкеу талдарын жөндеп қойып.

— Балда көгілдір киінетін сықылды елестейсіз маған.

— Неге көгілдір киінеді екем? — деді Анна, күлімсірей сұрап. — Кәке, балалар, бара қойыңдар. Естисіңдер ме? Гуль мисс шайға шақырыя жатыр, — деді, балалардан босана, ас үйге жөнелтіп жатып.

— Мен болсам, балға неге шақыратыныңызды да біліп отырмын. Сол балдан күткен нәрсеңіз көп болған соң да, жұрт түгел болып, түгел қатнассын деп отырсыз.

— Оны қайдан білесіз? Рас.

— Шіркін, сіздің шағыңыз не еткен жақсы шақ десеңізші, — деді Анна, ойын сабақтап.— Швейцария тауларында жатқан көгілжім тұмандай, сол бір тұманды білем де, есімде де ол. Балалық шағын, енді-енді аяқтап бере, осы тұман ләззәт дүниесін түгел шымқап алады да, сол бір бақытты, шат, қыруар-кең, аймақтан жолың бірте-бірте тарыла кеп, әрі нұрлы, әрі сырлы көрінсе де, осы бір сәулет сарайына кіру көңілді де, үрейлі де соғады... Кім етпеген жол дейсіз ол?

Кити үндемей күлімсірей берді. «Содан қалай өтті екен десеңші, өзі? Осының сол бір хикаяларын түгел білер ме едім десеңші», — деп ойлады Кити, Аннаның күйеуі — Алексей Александровичте поэзиялық түк жоғы есіне түсіп.

— Бірдеңелер білгемін. Стива айтқан, құтты болсын, әбден ұнатқамын, — деді Анна ойын жалғап, — темір жолда жолыққам Вронскийге.

— Ә, сонда болып па еді ол? — деді Кити қызарып кетіп. — Стива не деп еді?

— Стива түгел көйіткен маған. Өзім де өте қуанған болар едім.

— Кеше өзім Вронскийдің шешесімен бірге келгемін, — деді Анна жалғай сөйлеп. — Соның жайын айтудан шешесінің де жағы сенген жоқ; сүйікті баласы екен өзі; шеше дегеннің балажан келетінін білем ғой, бірақ...

— Шешесі не айтты сізге?

— Ой, толып жатыр! Сүйікті баласы екенін де білем оның, бірақ дегенмен де бір сері көрінеді өзі... Мысалы, бауры сонау бала кезінде бір ерекше ерлік істеп, суға кеткен әйелді құтқарып қалғандықтан, бар дәулетті соған бергісі де келді дейді шешесі. Қысқасы, батыр көрінеді бір, — деді Анна күлімсіреп, станцияда берген әлгі екі жүз сомын есіне қоса түсіріп.

Бірақ ол екі жүз сомның жайын айтқан жоқ әзі. Соны ойлау өзіне бір түрлі жағымсыз көрінді. Соның өзінде өз басына қатнасы бар, болу жағын да қалай қоймайтын, бірдеңе бар сықылды сезді.

— Үйге кел деп кемпір қатты жалынып еді, — деді Анна, сезін жалғап, — со кісіні көруге қызығып, ертең өзім де барғалы отырмын. Айтпақшы, Долли қасында Стива да кабннетте ұзақ аялдауға айналды ғой деймін, — дегенді кірістіре, Китидің байқауынша, әлденеге көңлі жарым болған адамша, әңгіме бетін аудара сөйлеп, түрегелді Анна.

— Жоқ, мен бұрын барам! Жоқ, мен! — деді балалар, шайларын ішіп бола, Анна әпкесіне қарай шаңқылдай жүгірісе шығып.

— Бәрің бірге келіңдер! — деп Анна да балалар алдынан күле жүгіріп, құшақтаған күйі, опыр-топыр мәз бола шуылдаған балалар тобын түйдегімен құлата салды.

XXI

Долли бөлмесінен үлкен шай ішілерде шықты. Степан Аркадьич шыққан жоқ. Әйелінің бөлмесіндегі артқы есіктен шыққан болу керек ол.

— Үстіңгі үй саған салқын болады ғой деймін, — деді Долли, Аннаға ескерте сөйлеп, — төменгі үйге түсірсем деп тұрмын сені, жақынырақ боламыз әрі.

— Түу, мен жөнде қам жемей-ақ қойыңдар, жарқыным, — деді Анна, Доллидың бетіне қадала қарап, татуласты ма екен, қайтті екен, аңғарайыншы деген кісідей.

— Бұл жақ жарық келеді өзіңе, — деді жеңгесі жауап беріп.

— Қашан болсын суыр сықылды кез келген жерге ұйқтай берем деп айттым ғой саған.

— Не жөніндегі әңгіме бұл? — деді Степан Аркадьич кабинетінен шыға, әйелінен сұрап.

Сөз төркіне қарай татуласқандарын Кити де, Анна да енді келіп аңғарысты.

— Аннаны төмеңгі үйге түсірейін деп едім, перде құру керек боп тұр бірақ. Өзім құрмасам, құра алар кісі жоқ соны, — деді Долли, соған қарап.

«Әбден татуласқан-татуласпағандарын құдай білсін?» — деді Анна ойланып, Доллидың сабырлы, салқын лебізін естіген соң.

— Туу, қойшы, Долли, бәрін қыйындата бермей, — деді күйеуі. — Қаласаң мен-ақ істеп берейін, бәрін...

«Рас, татуласқан болу керек», — деп ойлады Анна.

— Бәрін қалай істейтініңді білем ғой сенің, —деді Долли. — Матзейге істемейтін нәрсені істе дейсің де, бәрін былықтырады ол. — Долли осыны айтқанда, үйреншікті сылтың күлкісіне сала, ерні шүріше күлді.

«Құдай оңдап, әбден-ақ татуласқан екен», — деп ойлады да, сол татуласуға себеп болғанына қуанған күйі, Доллиды кеп сүйіп алды Анна.

— Тіпті өйтпейміз, Матвей екеумізден неменеге безесің соғұрлы? — деді Степан Аркадьич, әйеліне болар-болмас жымың ете қарап.

Долли қашанғы әдетінше, бүкіл кеш бойы күйеуін аздап сылтың ете жүрді де, Степан Аркадьич болса, көңлі хош, емен-жарқын отырғанымен, кешірім алған адам болған соң, кінамды ұмыта қалған боп көрінбейін деп, бойын тежей ұстады.

Облонскийлердің шай үстінде сөйлескен, үй ішіне бір өте-мөте қуанышты, кешкі тәтті әңгімесін сағат тоғыз жарымда бір, жай уақыйға келіп бұзып кетті, бірақ сол жай уақыйғаның өзі жұрт біткенге біртүрлі оғаш та көрінді. Анна Петербургтегі жалпы таныстарының жайын айтып отырып, ұшып түрегелді.

— Ол менің альбомымда өзі, — деді, — айтпақшы, Сережамды көрсетейін, — дегенді аналық мақтаныш күлкісіне сала қосып қойды.

Әдетте сағат онда қоштасарда болсын, балға барар алдында болсын, баласын көбінесе өзі жатқызып үйренгендіктен, содан осынша шалғай жүргеніне жабырқап та кетті Анна өзі не жайын әңгіме етсе де, ойы сол бұйра бас Сережасына дамыл-дамыл ойыса беретін. Соның суретіне қарап, соны әңгіме еткісі келіп кетті. Алғашқы сылтау табылысымен-ақ түрегеліп, жеп-жеңіл, өжет жүрісіне сала, альбомға жөнелді. Үстіңгі үйдегі бөлмесіне баратын баспалдақ сырттан кіретін үлкен, жылы баспалдақтың текшесіне барып түйісетін.

Анна қонақ үйден шыққан кезде, алдыңғы бөлмеден қоңырау шылдыры естілді.

— О кім болды екен? — деді Долли.

— Маған келуге ерте, өзге біреуге келсе, кеш, — деді Кити ескертіп.

— Қағаз әкелген болар, — деп Степан Аркадьич те қосып қойды, содан Анна баспалдақ деңгейінен өте бере, келген адамды айтқалы малай да жоғарыға жүгіре шықты, келген адам шамдал қасында тұрып қалыпты. Анна төменге қарай салысымен-ақ, Вронскийді таный қойды да, жаны жай тапқандай бір оғаш сезім бітіп, қорқу орнына жүрегінде бірдеңе қапелімде бұлқынып кеп кетті. Вронский пальтосын шешпеген күйі, қалтасынан бірдеңе алып тұр екен. Анна орта баспалдақтың деңгейіне жеткен кезде, Вронский жоғары қарап, көрді де, бет әлпетінде бір ұялып, қорыққан сыңайы шалынды. Анна, сәл тұқыра қарап өте берді де, ізінше Степан Аркадьичтің кіріңіз деп шақырған жарқын даусы мен Вронскийдің көнбеген сабырлы, сынық, бәсең даусы шықты.

Анна альбомды алып қайта оралғанда, Вронский жоқ екен де, Степан Аркадьич: әйгілі мейманымызға ертең беретін қонақасымыздың жайын білгелі келіпті дегенді айтты.

— Азарда-безер боп кірмей қойды. Бір түрлі тосаң екен өзі, — деді Степан Аркадьич.

Кити қызарып кетті. Оның неге келіп, неге келмей кеткенін жалғыз өзім түсінем деп ойлады ол. «Біздікінде болған-ау өзі, — деді ойланып, — таппаған соң осында деп ойлаған ғой; бірақ әрі кеш, әрі Анна бар деп кірмеген болу керек».

Үйдегілер ештеңе деспей, бір-біріне жалтаңдай қарасты да, Аннаның альбомын көруге кірісті.

Уәделі қонақасылары жайын білгелі біреудің сағат тоғыз жарымда көңілдесіне келіп, кірмей кетуінде тұрған ешбір өрескелдік те, оғаштық та жоқ еді; бірақ жұрт біткенге оғаш көрінді сол. Өзгеден гөрі Аннаға жайсыз, оғаш көрінді онысы.

XXII

Кити мен шешесі екеуі гүлдер қойылған, қызыл шапанды, опа жағынған малайлары бар, жап-жарық үлкен баспалдаққа келіп кіргенде, бал жаңа ғана басталған еді. Зал ішіндегі жүріс-тұрыстың, ара ұясындай гулеген, бір қалыпты дыбысы келіп тұр екен, екеуі есік аралығындағы ашықта тұрған айна алдында шаштарын, көйлектерін оңдағанша, әркестр скрипкаларының алғашқы вальсті бастаған саябыр-анық дауыстары да естіле кетті. Екінші бір айна алдында ақ самайын жөндеп, әтір аңқып тұрған жай киімді қарт баспалдақта екеуіне қақтығып қалып, бейтаныс Китиге сүқтана қарап, қыйыстай берді. Щербацкий қарт князь, сыңқылдақтар дейтін қауым жігіттерінің сақал-мұртсыз біреуі, желеткесінің өңірі шалқыя ашылып, ақ галстугін жүре жөндеген күйі, екеуінің қасынан басын ие, жүгіріп ете берді де, Китиді кадриль билеуге шақырып, қайта оралды. Бірінші кадрильді Вронскиймен билейтіндіктен, Кити ол жігітпен екінші кадрильді билейтін болды. Қолғабын ағытып тұрған әскери адам есік алдынан қыйыстай берді де, күлгін киінген Китиге қызыға қарады.

Китидің балға деген киім-кешегіне, таранып, сылануы мен күллі әзірлігіне көп еңбек, қыруар ойлар жұмсалса да, қазір балға сол күлгін желеңді, шытырман тор көйлегімен шыққанда, бүкіл сол ою-өрнек, шілтер, киім-кешек әшекейлерін өзі де, үйдегі адамдары да әшейін оп-оңай жасай салғандай, осы тор көйлек; осы шілтерлер ішінде, шашын осылай үйе тараған күйі, қос жапырақты осы қызғалдақты бірге тағып туа қалғандай, сонша бір еркін, жай шыға салды.

Залға кірерде қарт княгиня белбеуінің бұралып кеткен лентасын жөндейін деп еді, Кити сәл қыйыстай берді. Жасанған жабдығының бәрі де өзі құйылысып, өзі жарасып тұруы тиіс те, ештеңесін жөндеудің керегі жоқ деп ойлады ол.

Китидің бір мәз-майрам күндерінің бірі болатын. Көйлегінің еш жері де қисаң келген жоқ, шілтер шашақтарының да сырғығаны болмады, ою-өрнектері де қыры сынып, үзіле қойған жоқ; майысқан биік өкшелі қызғылт туфлиі де аяғын қыспай, ойнақшытып тұр. Жасанды, қалың ақсары шашы да өз шашындай құйылысыпты. Қолымен қол бола, сынын бұзбай жабысқан сүйір қолғабының үш түймесінің үшеуі де ағытылмаған күйі, салулы тұр. Медальонының қара барқыт бауы да мойнына тамылжый құп жарасып қалыпты. Ол барқыт баудың өзі бір әсем бау болатын да, Кити үйінде айнадан мойнын көрген сайын сол барқыт баудың не деп тұрғанын да сезе жүретін. Өзге нәрселеріне түгел күдігі болса да, барқыты көрік беріп тұратын. Кити осы бал үстінде де айнадан сонысына қарап, күлімсіреп қойды. Кити жалаңаш иығы мен қолының мрамордай сұп-суық тартқанын да сезейін деді, өзі соны ерекше жақсы да көретін. Әдемілігін сезгендіктен, көзі жайнап, қызғылт ерні күлімсіреп те жіберді. Кити залға кipген соң, биге шақыруды күтіп отырған тор-лента-шілтері алуан түсті әйелдер тобына жетпей-ақ (Кити ол топта өмірі билеген емес еді), биге шақырып қоя берді, шақырғанда, бал иерархиясының бас кавелері, бал біткеннің, әйгілі дирижері, сауық мейстрі, үйленген, әрі сұлу, әрі сымбатты, таңдаулы кавелер Егорушка Корсунский шақырды. Алғашқы вальсті бірге билеген Банина графинядан босай салысымен, шаруашылығын, яғни билей жөнелген бірнеше жұпты шолып шықты да, залға енген Китиді көре қойып, тек бал дирижерлерінде ғана болатын бір ерекше бейпіл жорғаға сала жортып келіп, иіле бере, тіпті билейтін-билемейтінін де сұрамай, қыпша белінен қымтығалы қолын икемдей берді. Кити желпуішін кімге берер екем деп қарасымен, қожайын әйел жымыя күліп, ала қойды.

— Дер кезінде келгеніңіз қандай жақсы болды, — деді Корсунский Китиге, қыпша белінен қымтый беріп. — Әйтпесе, кешігіп келу деген не өнер дейсіз сол.

Кити сол қолын соның иығына майыса артты да, қызғылт туфли киген титтей аяғы музыка ырғағына қосыла, тайғақ паркетте баппен, жеңіл басып, лыпылдай жөнелді.

— Сізбен билеп жүріп, тынығып та қалады екенсің — деді Корсунский Китиге, вальстің алғашқы баяу жүрісіне сала беріп. — Не деген ықшам, әсемдік десеңші, precision19, — деді оған, күллі қамбыл таныстарына айтатын сөзін айтып.

Кити Корсунскийдің мақтауына күлімсіреген күйі, иығынан аса залға қыдыра қарап жүр. Кити өзі балдағы бет біткеннің бәрі тұтас бір тылсым боп көрінетін жаңа араласқан адам да емес еді, әрі өзі балдан балға сабылып, балдағы бет біткеннің бәрі сонша таныс боп, жалығып біткен де қыз емес еді; тек сол екеуінің орта деңгейіндегі қыз еді де, — көңілі алақызғанымен, қадағалай алатын да қарымы бар еді. Оның көргені: залдың сол жақ бұрышына қоғамның өншең ығай мен сығайлары барып жыйналыпты. Корсунскийдің әйелі, жап-жалаңаш Лиди сұлу да сонда отыр, қожайын әйел де сонда екен, қоғамның ығай мен сығайлары қайда болса, ылғый сонда жүретін Кривин де басы жалтырап сол жерде отыр; баруға бата алмай жігіттер де солай қарайды; Кит и қыдыра қарап, Стиваны да сол жерден тапты, содан соң барып қара барқыт көйлек киген Аннаның әсем кескіні мен бас бітімін де сол жерден көрді. Анау да сол жерде екен. Кити өзін, Левинге көнбей жіберген кештен бері көрген жоқ болатын. Китидің шалымды көзі таный кетіп, өзіне қарап отырғанын да аңғарып қалды.

— Немене, тағы бір жол билейміз бе? Шаршаған жоқсыз ба? — деді Корсунский аздап алқына сөйлеп.

— Жоқ, рақмет.

— Қай жерге апар дер едіңіз?

— Каренина осында ғой деймін... Соған апарыңыз.

— Қалауыңыз білсін.

Содан Корсунский жүрісін тежей: «pardon, mesdames, pardon, pardon, mesdames» 20 деп сөйлей билеп, залдың сол жақ бұрышындағы топқа тура тартып келіп, тор, шілтер, лента теңізін аралай бұлтарып, бикешін түкке ілектірмей шұғыл бұрғанда, үлбіреген шұлықты жіңішке жіліншігі ашылып кетті де, етегі дөңгелене барып, Кривиннің тізесін жаба салды. Корсунский еңкейе иіліп, ашық көкірегін кере түзеле тұрды да, Анна Аркадьевнаға апарғалы Китиге қолын ұсынды. Кити қызары кетіп, етегін Кривиннің тізесінен жыйнап алды да, басы аздап айналған күйі, Аннаны іздеп, қыдыра қарады. Анна Китидің қалайда соны кисе екен деген көгілдір көйлегін кимей, ойындысы үлкен, қара барқыт көйлек киіп келіпті де, қырналған піл сүйегі сықылды етті иығы мен көкірегі, саусақтары кіп-кішкене жіңішке біткен жұп-жұмыр қолы түгел ашық тұр екен. Көйлегі Венеция торымен түгел торланып тасталыпты. Қоспасыз қара шашына меруерт гүлдің кішкене бір шоғын қыстырып қойыпты да, қара лента белбеуінің ақ шілтерлі арасына сондай біреуін және қадап алыпты. Шаш тарасы білінбейді де. Білінгенде тек сол бір қайратты қара бұйра шашының қашан да желкесі мен самайынан бөліне шығып тұратын қысқа-қысқа шыйыршықтары ғана жараса көрініп тұр. Берік біткен жұп-жұмыр мойнына інжу тізбегін салып қойыпты.

Кити Аннаны күн сайын көріп, ашық болғанда, қалайда бір көгілдір киім киген кескінде елестететін. Бірақ қазір оның қара көйлек киіп келгенін көргенде, бар әсемдігін түсінбеген екем ғой деп ойлады. Қазір оны өзі бір күтпеген мүлде жаңа мүсінде көріп тұр. Ол өзі Аннаның көгілдір көйлек кие алмайтынын енді ғана аңғарып, әсемдігінің өзі сол киген киімінен қымс етсе оза көрініп, киімі өмірі көрінбейтінін енді ғана кеп түсінді. Үстіндегі сәнді шілтерлі қара көйлегі де көрінбей кетіпті; ол тек әйнек екен де, аржағынан қарапайым, табиғи, әрі көркем, әрі жарқын, әрі ойнақы өзі ғана көрініп түр екен.

Өзі сол шоғырға Кити келгенде, қашанғы әдетінше, шаншыла тіп-тік тұрып алып, мойнын қожайынға болар-болмас бұра қарап сөйлесіп тұр екен.

— Жоқ, мен өзім түсінбесем де, тас атқан кісі емеспін, — деді қожайынға, әлдене жайында, иығын қомдай жауап беріп, соны айта сала, мейірлене қамқорсый күлімсіреп Китиге бұрылды. Киген киімін әйелдің бір жүгірте қарайтын қарасымен шолып жіберді де, киімі мен көркін қостағанын Кити түсінгендей етіп, басын сәл изеп қойды. — Сіз өзіңіз залға да билей кіреді екенсіз, — деді қосып.

— Менің жақсы жәрдемшілерімнің бірі бұл кісі, — деді Корсунский, бұрын өзі көрмеген Анна Аркадьевнаға. — Балдың қызықты, тамаша болуына княжна болысып жатыр. Бір жол вальс билеп жіберейік, Анна Аркадьевна, — деді майыса кетіп.

— Немеңе, таныс па едіңіздер? — деді қожайын.

— Біз таныс болмаған кім бар дейсіз? Әйеліміз екеуміз ақ бөрі сықылдымыз, түгел таныйды жұрт, — деді Корсунский жауап беріп. — Бір жол вальс билейік, Анна Аркадьевна.

— Билемес орайы барда, билемейтін едім, — деді ол.

— Бүгін билемеуге болмайды бірақ, — деді Корсунский жауап беріп.

Осы тұста Вронский де келіп жетті.

— Жарайды, бүгін билемеуге болмайтын болса, жүріңіз онда, — деді Анна, Вронскийдің сәлемін аңлай қоймай, Корсунскийдің иығына қолын лып арта беріп.

«Бұған өзі неге рйза болмай жүр екен?» — деді Кити ойланып, Вронский, сәлеміне Аннаның қасақана тіл қатпай кеткенін аңғарып. Вронский Китидің қасына келгенде, алғашқы кадрильді билемек болсақ та, бағанадан сізді көре алмай қойдым, деп өкіне сөйлеп келді. Кити ол сөзін вальс билеп жүрген Аннаға қызыға отырып тыңдады. Ол өзін Вронский вальс билеуге шақырар деп күткенмен, шақыра қоймаған соң, бетіне таңырқай қарады. Вронский қызарып кетіп, вальс билеуге іле шақырғанымен, қынша белінен қымтый, қозғала берісімен-ақ, музыка кілт тына қалды. Кити бетіне қарап еді, беті тіпті сонша төніп тұр екен де, Китидің сол кезде соған қараған, сол әрі жауап бермей кеткен махаббат толы сол бір көзқарасы, соңынан, бірнеше жылдар өткен соң да, көп уақытқа дейін жанын қыйнай ұялтып, жүрегін тіліп жіберіп жүрді.

— Pardon, pardon! Вальс, вальс! — деп Корсунский залдың екінші жағынан айқайлай шақырып, қолына ілінген алғашқы бойжеткенмен өзі де билей жөнелді.

XXIII

Вронский Китимен екеуі вальсті бірнеше жол билеп шықты. Кити осыдан соң шешесіне келіп, Нордстонмен бірер ауыз сөз сөйлескенше, алғашқы кадрильді билейік деп Вронский де сап ете түсті. Кадриль үстінде де мардымды ештеңе айтыла қойған жоқ, әредік-әредік әңгімеде біресе ер-әйелді Корсунскийлер жайы сөз болып, Вронский оларды қырық жасар, қылықты балалар деп, қызық әңгіме ете суреттеп, біресе қоғамдық болашақ театр жайы сөз болып жүрді де, сөз сабағы Китиді тек бір жолы ғана сүйкеп кетті, Вронский о жолы Левин жайын сұрап, өзі осында ма дей келіп, маған өзі өте ұнайды дегенді де қосып жіберді. Бірақ кадриль биінен одан артық ештеңені Кити де күткен жоқ еді. Оның дегбірі қаша күткені мазурка болатын. Оның ойынша, мазурка үстінде бәрі де шешілуге тиіс сықылды көрінді. Кадричь үстінде мазуркаға шақырмағаны да Китиді абыржыта қойған жоқ оның. Кити бұрынғы балдағысындай өзімен ол мазурка билейді деп сенгендіктен, бес кісіге билегелі отырмын дегенді айтып, мазуркаға шықпай қалды. Бал өзі соңғы кадриліне дейін түгелімен бір шадыман гүл, дыбыс, қозғалыстан құралған тылсым түс сықылды көрінді де отырды Китиге. Өзі билемеді де, құр қатты шаршап кеткенін сезген кезде келіп, тынықсам-ау дегенді айтып отырды. Бірақ, көнбеске сылтауы болмаған соң, бір тұйық жігітпен соңғы кадрильді билеп жүріп, Вронский мен Аннаға vis-a-vis 21 түсетін орайы да келе кетті. Кити Аннаға осында келгелі шендесе қойған жоқ еді де, оның бір онда жоқ, мүлде жаңа қалпын осы арада келіп тағы да көрді. Көргенде, Анна бойында Китидің өзіне сонша қанық бір, табысқа тасығандық кескіні бар екен. Көргенде, Анна өзі сүйсіндірген сүйініш шарабына елтіп тұр екен. Кити сол сезім мен соның белгілерін білгендіктен, соны Аннадан да көрді, — көргенде, бақытқа байып, тасығандықтан кезінде тұтана дірілдеген нұры мен ернін еріксіз қымсынтқан жымың күлкісін, дақ-дақ түскен маңғаз қыймылын, әрі дұрыс, әрі қунақ жүріс-тұрысын түгел көрді.

«Кім болды екен? — деді Кити ішінен. — Бәрі ме екен, бірі ме екен?» Содан, әңгіме сабағынан айрылып қалып, соны таба алмай, өзімен бірге қыйнала билеп жүрген жігітке де болыса қоймай, Корсунскийдің де жұрт біткенді біресе grand rond 22 , біресе сһаіnе 23 деп құбылтқан шадыман, өктем, қатты айқайына құр бержағымен бағынып, қадағалай келе, жүрегі де алқымына тығыла берді. «Жоқ, көпшіліктің кеу-кеуіне елтіп жүрген жоқ ол, бір адамның сүйсінгеніне елтіп жүр. Кім болды екен онысы? Шын-ақ сол ма екен?» Анна мен сол сөйлескен сайын-ақ, Аннаның көзінен қуаныш нұры жалт етіп, бақыт күлкісі қызғылт ернін қымтып қалып тұр. Анна өзі сол қуаныш белгілерін көрсетпейін деп күш салса да, ол белгілер бетіне өзінен өзі шыға келіп тұрған сықылды. «Анау қандай екен?» деп, Кити Вронскийге қарап жіберді де, шошып кетті. Китидің Анна жүзіндегі айнадан сонша айқын кергендерінің бәрі сонда тұр екен. Қашан болсын сабырлы, орнықты көрінетін мінезі мен жүзіндегі алаңсыз салғырт әлпеті қайда кетті екен десеңші өзінің? Жоқ, қазір ол Аннаға тіл қатқан сайын, алдына жығыла кететін кісідей, басын сәл еңкейте түсің отыр да, көз қарасынан жеңілу мен жасқанудың ғана әлпеті көрініп тұр. «Ренжітейін деген ойым жоқ менің, — деп тұрған сықылды көз қарасы әрдайым, — өзімді кұтқарсам деймін де, қалай құтқаруды білмеймін». Кити Вронский жүзінен бұрын өзі өмірі бір көрмеген әлпет көріп тұр.

Екеуі жалпы таныстар жайын сез қылып, тіпті бір болымсыз нәрселерді айтып отыр да, сол айтқан сөздерінің әрқайсысы Китиге өз тағдыры мен екеуінің тағдырын қоса шешіп жатқан сықылды көрініп тұр. Сол әңгіменің және бір оғаш жері: екеуі тіпті шынында да Иван Ивановичтің французша сөзінің кісі күлерлік қызық сез екенін айтып, Елецкаяға жақсырақ тең табуға болатын еді ғой деп отырса да, ішінара келгенде, сол сөздерін өздеріне балай мән бере айтып, ол жайды Кити қандай сезсе, өздері де сондай сезіп отыр. Кити көңлінде бүкіл бал, күллі қауым түгел бір тұман боп, көрінбей де кетті. Өзіне тек тәлім алған қатаң тәрбиесі ғана тірек боп, қалаған нәрселерді қалтқысыз істетіп, яғни би билетіп, сұрауларға жауап бергізіп, тіл қаттырып, тіпті күлдіріп те тұр. Бірақ мазурка басталатын боп, орындықтар реттеліп, кейбір жұптар шағын залдан үлкен залға жөнеле бастаған шақ, Китидің де қапа боп, шошып кеткен шағы болды. Бес кісіге көнбей қойғанда, енді келіп мазурка биінен құр қалатын жаққа шықты. Тіпті өзін шақырады дейтін де үміт қалған жоқ, өйткені қауым арасында өзі ауызға қатты ілінгендіктен, осы күнге дейін шақырылмады деген ой ешкімнің қаперіне келген жоқ. Шешесіне сырқатпын дегенді айтып, үйіне кетіп қалуы да керек еді, бірақ оған да дәрмені келмеді. Өлмеген құр сүлдері қалды.

Кішкене қонақ үйдің төріне таман келді де, орындыққа сылқ отыра кетті. Көйлегінің үлбірей дөңгеленген етегі балғын денесін қоршай, бұлтша көтерілді; қызға біткен ашаң, жап-жалаңаш нәзік қолының бірі сылқ құлап, күлгін көйлегінің қабаттарына шомып жатыр; екінші қолына желпуішін ұстап, елпілдете тез сілтеп, пысынаған жүзін желпи түсіп отыр. Бірақ, шөп басына жаңа ғана қона сап, әшекейлі канатын қайта жая, лып етіп ұша жөнелуге әзір отырған көбелек түрі осылай болса да, жүрегін бір сұмдық қорлық шымырлата шағып жатыр.

«Мүмкін, жаза басып отырған шығармын, олай болмаған да шығар, бәлкім?» — деді де, көрген нәрселерінің бәрін есіне тағы да түсірді.

— Кити-ау, мұның не сенің? — деді Нордстон графиня, кілемде аяғының дыбысын естірмей келіп. — Түсінбедім мұныңа.

Кити төменгі ерні дір етіп, ұшып түрегелді.

— Мазурка билемейсің бе, Кити?

— Жо-жоқ, — деді Кити, даусы жыламсырай дірілдеп.

— Соны өзі мазуркаға көзімше шақырды менің, — деді

Нордстон. — Ол екеуінің кімдер екенін Китидің түсінетінін біле сөйлеп. —Щербацкая княжнамен билемейсіз бе? — деді ана әйел.

— Қойшы, бәрібір маған! — деді Кити.

Китидің өз жайын өзінен өзге ешкім де түсінген жоқ, кеше оның, бәлкім, анық сүйген адамына да көнбей, көнбегенде, өзге біреуге сенгендіктен көнбегенін де ешкім білген жоқ.

Нордстон графиня өзімен мазурка билеген Корсунскийді тауып алып, Китиді де шақырыңыз дегенді айтты.

Кити онымен бастапқы жолы билеген еді де, Китидің бақытына, Корсунский әрі ылғый зыр жүгіріп, шаруашылығын реттеп жүргендіктен, сөйлесудің де керегі бола қойған жоқ. Вронский мен Анна екеуі Китиге тіпті тұспа-тұс отыр екен. Кити өзі ол екеуін шалымды көзбен алыстан да керіп, жұбымен кеп қақтыққанда жақыннан да керген болатын, екеуін неғұрлым көбірек керген сайын, бақытсыздыққа душар болғанын да солғұрлым біле берген. Екеуі осы жұрт толы залда да өздерін оңаша отырған жанша сезіп отырғандарын Кити айқын керді. Вронскийдің қашан да бір соғұрлы орнықты, бір бетті дидарынан жазықты болған есті иттің әлпетіне ұқсас, жаутаңдай жеңілген әлпет көргенде, Кити таң-тамаша болды.

Анна күлімсіресе, қоса күлімсіреп отыр ол. Анна ойланса, о да байсалды бола қалады. Анна жүзіне Кити көзін қайдағы бір керемет күш тартты да отырды. Қарапайым қара көйлегімен-ақ әсем көрініп отыр өзі, білезік салған жұп-жұмыр білектері де әсем екен, інжу тізбегін салған, берік біткен мойны да бір әсем тұр, тарауы жазылған толқын шашы да әсем жатыр, кіп-кішкене аяғы мен қолының маңғаз, икем қыймылы да тым әсем, сонау сұлу жүзі де әсем құйқылжып тұр; бірақ сол әсемдігінде қасарысқан қатал, сұмдық бірдеңелер бар екен.

Кити соны бұрынғыдан бетер тамашалай отырып, одан сайын күйзеле де берді. Өзін өзі жаншылып кеткен жанша сезіп, жүзі де сол жайын танытып тұр. Вронский мазуркада қақтығып қалған жерде керіп, танымай да қалды, — соғұрлы өзгеріп кетіпті өзі.

— Тамаша бал ғой! — деді Китиге ол, бірдеңе дей салғысы келіп.

— Я, — деді Кити.

Мазурканың орта кезінде, Корсунский жаңа шығарған бір қыйын биді атқара келіп, Анна үйіріле тұрған жұрттың ортасына шықты да, екі кавалер алып, бір әйел мен Китиді шақырды. Кити Аннаға келгенде, қорқа қарап келді. Анна, көзін сүзе қарап, қолын күлімсірей қысты оның. Ол күлкісіне Кити қорланып, таңырқай қарағанын байқады да, ары бұрылып, екінші әйелмен жарқылдай сөйлесті.

«Рас, өзінде бір албырт, әсем, жат нәрсе бар екен», — деді Кити ішінен.

Аннаның кешкі тамаққа қалғысы келмесе де, қожайын жабысып болмады.

— Қойыңыз, Анна Аркадьевна, — деп Корсунский де тіл қатып, Аннаның жалаңаш қолын фрагының қолтығына көміп те жіберді. — Кадрильді қалай құбылттым! Un Bijou! 24

Содан Аннаны еліктірмек боп, аздап жүре де бастады өзі. Қожайын да қостай күлімсіреп тұр.

— Жоқ, қалмаспын, — деді Анна күлімсіреп; бірақ күлімсірегенмен де, берген жауабының қалшыйған сұрына қарап, Корсунский мен қожайын: қалмаса қалмас деген ойға келді.

— Жоқ, Москвадағы бір балдарыңыздың өзінде де былайша, Петербургте бүкіл қыс бойы билейтін биімнен көп билеп тастадым, — деді Анна, қасында тұрған Вронскийді шола қарап. — Жолға жүрер алдында тынығып алу керек.

— Ертең анық жүретін болдыңыз ба? — деді Вронский.

— Я, жүрем ғой деп тұрмын, — деді Анна, Вронскийдің батылы бара сұрағанына таңырқағандай боп; бірақ осыны айтқанда көзінен қалтырай шашыраған нұры мен күлкісі Вронскийді де шарпып жіберді.

ХХІV

«Рас, менің өзімде жұртты түршіктіріп тұрған бір жексұрын нәрсе болуы керек, — деді Левин ойланып, Щербацкийлердікінен шыға, ағасынікіне қарай жаяу тартып келе жатып. — Өзгенің ілігіне жарамаспын да деймін өзім. Паңдық деседі жұрт. Қой, сол паңдығыңның өзі жоқ менде. Паң болсам, өзімді осы күйге салмаған да болар едім». Содан, осы кеште өз басы кездескен сұмдық ахуалға өмірі кездескен жоқ шығар-ау деген бақытты, мейірбан, әpi ақылды, сабырлы Врокскийді ойластырды. «Рас, соны қалауы керек болатын оның. Ебі сол еді, ешкімді, ештеңені даттайтын жайым жоқ. Айып өзімде. Сол өз өмірін өз өміріме әкеп жалғайды деп ойлайтын не хақым бар еді менің? Кім едім мен? Неге татымақ едім? Ешкімге, ештеңеге ілікке жарамайтын қор адам мен бір». Содан, Николай ағасын есіне түсіре келді де, сол ойына қуана үйірілді. «Дүниедегінің бәрі де оңбаған, жаман нәрсе деген сонікі дұрыс та емес пе екен, өзі? Николай ағаң жайындағы бұрын, соңғы пікіріміздің әділ пікір болуы да неғайбыл. Әрине, жыртық тон киіп, жығыла мас боп жүргенде көрген Прокофий тұрғысынан қарасақ, сұмырай адам екені де рас оның; бірақ өзім басқаша таныймын оны. Жанын білем де, бір-бірімізге ұқсаспыз деп ұғамын. Мен болсам, соған барып, соны тауып алу орнына ас ішкелі осылай ойысыппын». Левин фонарь қасына келіп, ақшалығынан ағасынын, адресін алып оқыды да, арбакеш шақырды. Ағасына жеткенге дейінгі ұзақ жол бойына Николай баурының өмірінен өзі білетін уақыйғаларды түгел теріп шықты Левин. Есіне түсіргендері: ағасы университетте жүргенде болсын, университеттен соңғы бір жыл ішінде болсын, жолдастарының сылтыңына да қарамай, сопылық құрып, дін, ораза, тақуалық ғұрыптарының бірде-бірін қалт қылмай, түгел орындап, ләззәт дегенге, әсіресе, әйел жағына тіпті жуымай да қойған; сөйтіп жүріп, қапелімде одан қалт айнып шыққанда, нағыз тозақы жандарға қосылып алып, нағыз әумиі шалдуар жолға барып түскен. Содан соң оның тәрбиелеймін деп деревнядан бала алып тұрып, ашу үстінде сілейтіп салғандықтан, мертіктірдің деп айып тағылған жайын да есіне түсірді. . Содан кейін алаяқ карташыға ақша ұтқызып, вексель беріп тұрып, карташы алдап соқты деп үстінен өзі шағым берген жайын да ойлап шықты. (Ол әлгі Сергей Иваныч төлеген ақша болатын.) Содан соң оның бүлік салды деген айыппен бір түн бөлімде түнеп шыққанын да ойға алды. Шешемнің мекен-жайынан тиетін сыбағамды бермей қойды-мыс деп Сергей Иваныч баурымен соттасып, ұятқа қалдырғанын да есіне түсірді. Батыс өлкеге қызметке барғанда, сондағы бір старшинаны сабаймын деп сотты болған соңғы ісін де ойластырып шықты... Соның бәрі де бір сұмдық тозақылық болатын, бірақ онысы Николай Левинді, оның бүкіл тарихы мен жүрегін білмейтіндерге солай көрінуі кәдік бола тұрса да, Левинге оғұрлы тозақылық боп көрінбейтін.

Николай өзі құдайшыл, сопы болып, ораза ұстап, шеркеу жолын тұтып, құмарпаз бітіміне дін арқылы тоқтау салар жәрдем іздеп жүргенде де, ешкім қолдамай, қайта жұрт біткенге қосылып өзіне өзі күлетіні де Левиннің есінде еді. Нұх сопы деп өзін тәжкелей де беретін жұрт; бірақ ол бетінен айныған шағында келіп, соның ешқайсысы да болыспай, түгел шошып, сілтідей тына, тайқап шыға беріскен одан.

Николай ағаң тұрмыс тұрғысынан тым сорақы бола тұрса да, ішкі, нағыз жан-дүниесі жағына келгенде, өзінен безіп жүрген жандардан әділдігі артық екенін де Левин сезіп жүретін. Мінезінің ұрыншақ боп, ақылының әлденеге кенде туғаны да — айыбы емес еді оның. Қашан да жақсы адам болуды қалайтын еді. «Өзіне түгел айтып, түгел айтқызам да, жақсы көретінімді де, сондықтан өзін түсіне білетінімді де көрсетемін», — деді Левин ішінен беки сөйлеп, адресте көрсетілген үйге сағат он бірде таяна беріп.

— Жоғарыда 12-ші мен 13-ші, — деді швейцар, Левиннің сұрауына жауап беріп.

— Үйінде ме екен?

— Үйінде болуы керек.

12-ші бөлменің есігі сәл ашық тұр екен, соның жарық шалған жапсарынан жаман, жасық темекінің қою түтіні шығып тұр да, Левин білмейтін бір дауыс естіледі; бірақ Левин ағасының да осы үйде екенін біле қойды; соның жөтелін естіді.

Левин есікке кірген кезде, бейтаныс дауыс:

— Бәрі сол, істің қаншалықты орынды, саналы істелуіне байланысты ғой, — деді.

Константин Левин есіктен қарады да, шашы беріктей боп, сөйлеп тұрған, бүрме тонды жас жігіт пен жаға, жеңсіз қыл көйлек киіп диванда отырған шұбарлау жас әйелді көрді. Ағасы көрінген жоқ. Ағасының осындай бөгде адамдар арасында тұратынын ойлап, Константиннің өзегі удай ашып кетті. Константин, дыбысын ешқайсысы ести қоймаған соң, калошын шешіп, бүрме тонды мырзаның не айтып тұрғанын тыңдай бастады. Қайдағы бір кәсіп жайын айтып тұр екен ол.

— Қойшы, құрып қалсын сол, қастерлі таптары құрғыр, — деді ағасының жөтеле шыққан даусы. — Маша! Сен бізге бір кешкі тамақ ыңғайлап, қалғаны болса, шарап берсең деймін, болмаса — кетейік.

Әйел түрегеліп, қалтқы сыртына шыға Константинді көрді.

— Бір барин келіп тұр, Николай Дмитрии, — деді әйел.

— Кім керек екен? — деді Николай Левиннің ашулы даусы.

— Мен ғой бұл, — деді Константин Левин, жарыққа таман шыға беріп.

— Мені кім өзі? — деді Николайдың даусы бұрынғыдан бетер ашулана шығып. Ағасының әлденеден қармана ұстап, тез түрегелгені естіліп тұрды да, абажадай, арық, еңкіш кескіні соғұрлы таныс болғанмен, сүреңсіз, сырқат сыйқына таң қалдыра, көзі бажырая қорқып, қарсы алдындағы есікке шыға келгенін бір-ақ керді Левин.

Өзі бұдан үш жыл бұрын, Константин Левин соңғы рет көрген кездегісінен де жүдеп кетіпті. Шоп-шолақ сюртук киіп алыпты. Қолы мен сүйектері де бұрынғысынан арбыйып кеткен сықылды. Шашы да сиреңкіреп кетіпті, мұрты да ернінде сол күйі тікірейе қадалып, кірген адамға кезі де сол күйі, бір түрлі тосаң, аңқаусый қарап тұр.

— Ә, Костя екенсің ғой! — деді қапелімде, баурын таныған соң, қуанғаннан көзі жайнап сала беріп. Бірақ жас жігітке де сол секундте жалт қарап, галстугі қылғындырып тұрғандай, басы мен мойны қоса дірілдеп, Константин сонша қанық білетін бір қыймыл жасады; сөйтті де, арып-ашқан жадау жүзіне мүлде бір қатты зарыққан, өзгеше, қатаң әлпет біте кетті.

— Сіздерді білмеймін де, білгім келмейді де, деп өзіңізге де, Сергей Иванычке де жазғамын. Саған не керек еді, сізге?

Өзі Константин Левин ойлағаннан мүлде өзгеше екен. Константин Левин ойлағанда, жұртпен араласуын соғұрлы қыйындатып жүрген, мінезіне біткен ең ауыр, ең жаман жағын ұмытып кетіпті;қазір өзін бетпе-бет керіп. әсіресе, басын әлгі дірілдей бұрған кезде, Левин есіне соның бәрі түгел түсті.

— Сені көру ештеңеге керек боп тұрған жоқ маған, — деді ол, жүрексіне сөйлеп. — Өзіңді әшейін көрейін деп келдім.

Інісінің жүрексінгені Николайды да жібіткендей болды. Ерні дір ете қалды.

— Ә, соған келіп пе едің? — деді ол. — Онда, үйге кір де жайласып отыр. Кешкі асқа қалайсың? Маша, үш кісіге әкел. Жо-жоқ, тұра тұр. Мына кісінің кім екенін білесің бе, сен? — деді баурына қарап, бүрме тонды мырзаны нұсқай сөйлеп. — Крицкий деген мырза бұл кісі. Киевте жүргендегі досым, өте тамаша адам бір. Әрине, залым адам болмаған соң, полиция да қудалапты өзін.

Сөйтті де, әдеті бойынша, үйдегілерді түгел шолып шықты. Есік алдындағы әйелдің кетейін деп қозғала бергенін байқап: «Тұра тұр дедім ғой», — деді ақырып. Содан, Константин қанық білетін, әңгіме айтудағы байырғы шорқақтығы мен орашолақтығына сала, жұрт біткенді тағы да шола қараған күйі, Крицкий жайын баурына ағытып айта бастады: кедей студенттерге қарайласатын қоғам мен жексембілік мектептер ашамын деп университеттен қуылғанын да, одан халық мектебіне оқытушы боп кіріп, о жерден де қуылып, содан соң әлдене жөнінде сотталғанын да түгел айтып берді оның.

— Сіз өзіңіз Киев университетінікі ме едіңіз? — деді Константин Левин Крицкийге, жым-жырт тына қалғандарын жайсыз көріп.

— Я, Киев университетінікі едім, — дедім Крицкий ашулана, түксие сөйлеп.

— Ал, анау әйел болса, — деді Николай Левин Крицкийдің сөзін бөле, әйелді нұсқай сөйлеп, — өмір серігім менің, Марья Николаевна дейтін кісі. Әне бір үйден алғамын өзін, — дегенде мойны да кегжең ете түсті. — Бірақ өзін жақсы көрем де сыйлай берем, өзімді білейін дегендердің бәрінен де, — деп даусын көтере, қабағын түйе кірістіріп қойды, — осыны жаратып, осыны сыйлауды сұраймын. Әйелім орнында жүрген соң, бәрібір ғой оның, бәрібір. Жайы сол, кіммен астас болғаныңды біліп қой, сен. Егер, сағым сынады екен десең, құдайыңа қош айт та, жүре бер, әне.

Жұрт біткенге тағы да қуыстана қарап, шолып шықты.

— Сағым неге сынады, түсінбедім.

— Кешкі асқа үш кісілік тамақ, арақ, шарап әкелсін деп, солай айт, Маша... Жо-жоқ, қоя тұр... Жо, керегі жоқ... Бара бер.

XXV

— Кердің ғой, — деді Николай Лезин, сөзін сабақтап, қабағын әрең шыға, кекжең етіп. Өзіне не айтып, не істейтінін байыптау да қыйын сықылды. — Көрдің, ғой, әне, — деп бөлме бұрышында жіппен шандулы жатқан қайдағы бір, қырлы темірлерді көрсетті. — Көрдің, ғой, ә? Кіріскелі отырған жаңа ісіміздің басы сол. Ол іс деп отырғанымыз — өндіріс артелі...

Константин тыңдай қойған жоқ онша. Көкірек аурулы Николайдың дертті жүзіне қадала қараған сайын, жаны қатты ашый берді де, ағасының артель жайында айтқан сөзіне де құлақ қоя алмады. Константин ол артелі, өз басын құр жеккөрінішіліктен құтқарудың якоры екенін де аңғарып отыр. Николай Левин сөзін доғарар емес:

— Жұмыскерді капитал жаныштап жатқанын өзің де білесің, — біздегі жұмыскер-мұжықтар, еңбектің бар ауыртпалығын атқарып, қанша еңбек етсе де, мал қатарындағы тұрмыстан құтылмас күйге түсіріліп отыр. Өз күйлерін оңдап, кеңілдерін көтеріп, білім алады дейтін еңбекақы пайдасының бәрін, барлық жыйған-тергендерін капиталистер сыпырып алады. Қоғам дегеннің өзі де, солар көп істеген сайын, көпестер мен жер иелері баи түсетін боп, жұмыскерлер болса, қашан да жұмыс малы қатарында қалатын ыңғаймен құрылып отыр. Сол тәртіпті өзгертуіміз керек, әне, — деп, сөзін бітірді де, баурына жалтаңдай қарады.

— Әрине ғой, — деді Константин, ағасының сүйегі сорайған бетіне шыға келген қызыл реңге қадала қарап.

— Сөйтіп, әне, өзіміз де слесарьлық артель құрғалы отырмыз, ондағы бүкіл өндіріс, пайда, басты-басты өндіріс құралдары түгел ортақ болады.

— Ол артель қайда болмақшы? — деді Константин Левин.

— Қазан губерниясындағы Воздрема селосында болады.

— Селода болмағы несі? Селодағы шаруа онсыз да жетіп жатқан сықылды, меніңше. Слесарьлық артель неменеге керек селоға?

— Неге керек болғанда, мұжықтар осы күні де бұрынғыдай құл боп отырғандықтан, сол құлдықтан оларды құтқарамыз деу Сергей Иваныч екеуіңе жақпағандықтан керек боп отыр, — деді Николай Левин, қарсы сөзге шамданып.

Константин Левин осы тұста тұнжыраған, лас бөлмені шола отырып, күрсініп салды. Ол күрсінісі Николайды одан бетер шамдандырғандай болды.

— Сергей Иваныч екеуіңнің ақсүйектік аужайларыңды білемін. Оның ақыл күшінің бәрін қазіргі қара күнді ақтауға жұмсап жүргені де қанық маған.

— Қойсаңшы, Сергей Иванычты неменеге айтып отырсың езің? — деді Левин күлімсірей күңк етіп.

— Сергей Иванычты ма? Неге айтатын жайым мынау оны! — деп, Николай Левин Сергей Иванычты атағанда, қапелімде ақыра қоя берді, — жайы мынау оның... Айтатын да не бар тіпті? Айтарым тек... неменеге келдің өзің мағам? Оны жақтырмасың бар екен, жақсы бопты, құдайыңа сыйын да кете бер! — деді орындықтан ақыра түрегеліп, — кет деген соң, кет енді!

— Жақтырмаған түгім жоқ менің, — деді Константин Левин, жүрексіне сөйлеп. — Таласпаймын да тіпті.

Осы кезде Марья Николаевна да оралды. Николай Левин Марьяға шатынай қарады. Ол болса, Николайға тез келді де, сыбырлап бірдеңелер айтты.

— Денсаулығым да жоқ, ашуланшақ та боп кеттім, — деді Николай Левин баяуқырап, алқына тыныстай отырып, — оның үстіне, Сергей Иваныч пен оның мақаласын әкеп бұлдайсың сен маған. Онысы бір барып тұрған шатпақ, өзін өзі алдаған өтірік өңкей. Әділдікті өзі білмейтін адам, ол жайында не жазбақшы екен? Мақаласын оқып па едіңіз, сіз? — деді Крицкийге қарап, стол басына қайта отырған күйі, тең жарасын ала шашылып жатқан шылымды, орын босатқалы сыра беріп.

— Оқыған жоқпын, — деді Крицкий, тұнжыраған күйі, әңгімеге араласқысы келмеген адамша.

— Неге? — деп Николай Левин енді Крицкийге де киліге кетті.

— Неге екені, соған тіпті уақыт рәсуа еткенді орынсыз көрдім.

— Яғни, ғафу етіңіз, уақытыңыз рәсуа болатынын қайдан білдіңіз оған? Ол мақаланың өзі көп адамның қарымы жетпейтін мақала. Яғни олардан жоғары жатыр ол. Мен болсам, бір сәрі, ол айтқан пікірдің егжей-тегжейін түгел керіп, осал болар мәнісін біліп отырған кісімін.

Бәрі де жым басылды. Крицкий баяулай түрегеліп, бас киімін ала бастады.

— Ac ішпейсіз бе? Қош болыңыз, ендеше. Ертең слесарьды ала келіңіз.

Крицкий шығып кетісімен, Николай Левин де ым қағып, күлімсіреп қойды.

— Бұ да жаман жатыр екен, — деді. — Көріп отырмын ғой...

Бірақ осы кезде есіктен Крицкий шақырды оны.

— Тағы не керек болды екен? — деді де Николай коридорда тұрған соған шығып кетті. Левин Марья Николаевнамен оңаша қалған соң, тіл қата бастады:

— Ағаймен тұрғаныңызға көп болды ма? — деді әйелге.

— Я, екі жыл боп қалды. Денсаулығы да өте нашарлап кетті өзінің. Көп ішеді, — деді әйел.

— Ішкені қалай?

— Арақ ішеді, ол болса, зыянды өзіне.

— Кеп іше ме соғұрлы? — деді Левин күңкілдеп.

— Я, — дей салды әйел, Николай Левин көрінген есікке қыпылдай жалтақтап.

— Не айтып отырсыңдар? — деді Николай қабағын шыға, екеуіне қорыққан адамша кезек қарап.

— Ештеңе айтқамыз жоқ — деді Левин қысылып.

— Айтқыларың келмесе мейілдерің. Тек онымен сөйлесер ештеңе жоқ саған. Ол болса — күң, сен болсаң — баринсың, — деді мойны кекжең етіп.

— Керіп отырмын ғой, сен өзің менің адас істерімді түсініп те, бағалап та, өкініп те отырған боларсың — деді тағы да даусын көтере сөйлеп.

— Николай Дмитрии, Николай Дмитрии, — деді Марья Николаевна, қасына келе, сыбыр етіп.

— Жә, жә, жақсы, жақсы!.. Айтпақшы, әлгі асың не болды, өзі? Ә, міне, өзі де келді, — деді поднос көтерген малайды көріп. — Бері, мұнда қой, — деп тарына сөйлеген күйі, арақты алып, бір рюмкасын құйып жіберді де, оптыға жұтып салды. — Ішем десең, іш! —деді көңілденіп баурына. — Жарайды, Сергей Иваныч жайын айтпай-ақ қоялық. Дегенмен де келгеніңе қуанып қалдым өзім. Не саққа жүгірткенмен де, жат адам дар емеспіз ғой, әйтеуір. Кәне, ішіп жібер. Не істеп, не қойып жүрсің, айта отыр? — деді жалғай сөйлеген күйі, бір үзім нанды қарбыта асап, және бір рюмканы құя отырып. — Жайың қалай?

— Деревняда, сол бұрынғымша, жалғыз жүріп жатқан жайым бар, шаруашылықпен айналысамын, — деді Константин, баурының оптыға ішіп-жегеніне шошый қарағанмен, елеңсіз отырған адамсып.

— Неге үйленбей жүрсін?

— Реті келмей жүр, — деді Константин қызарып.

— Неге келмейді, мен болсам, боларым болған кісі. Өмірімді де ойрандап болдым. Оны айтқамын да, айта да бермекпін, егер сол керек болған кезінде, тйісті сыбағамды берген болсаңдар, өмірім де түгел өзегіне болған болар еді деймін.

Константин Дмитрич әңгіме бетін лып бұрып жіберді.

— Ванюшкаң Покровскоеде менің конторшым екенін білуші ме едің, сен? — деді ол.

Николай мойны кекжең ете, ойланып қалды.

— Кәне, сол Покровскоеде не боп, не қойып жатқанын айтшы, маған? Үй әлі тұр ма, қайыңдар ше, класымыздың қайыңы ше? Әлгі Филипп бақшашы да тірі жүр ме, әлі? Күрке мен диван да есімнен кетпейді тіпті! Байқа, үйдегі нәрселердің ешқайсысын ауыстырып жүрме, одан гөрі тезірек үйлен де, болған бұйымдарды қайта құрап ал. Әйелің жақсы әйел боп жолықса, саған барсам, сол кезде барам мен.

— Жә, қазір-ақ келе бер, — деді Левин. — Жақсы да жайласып кетер едік деймін екеуміз!

— Сергей Иванычке жолықпасымды білсем, барған да болар едім, саған.

— Сергей Иванычке жолықпайсың. Мүлде дербес тұрып жатырмын одан.

— Әлбетте, дегенмен де, екеуміздің бірімізді таңдауың керек қой сенің, — деді Николай, баурының кезіне жүрексіне қарап. Ол жүрексінісі Константинді тебірентіп те жіберді.

— Бұл жөндегі бар өсиетімді білгің келсе, айтып та қояйын саған, екеуіңнің ол жанжалдарыңда өз басым ешқайсынына да тартпаймын. Екеуің де теріссіңдер. Сен болсаң, көбінесе сырттай теріссің де, ол болса, іштей теріс.

— Ә, ә! Сен өзің түсінген екенсің ғой, оны? — деді Николай, қуана саңқ етіп.

— Дегенмен, біле білсең, өз басым, сенімен арадағы достықты көбірек сыйлаймын. Неге десең...

— Неге, неге, ал?

Константин достықты сыйлағанда, Николай бақытсыз болған соң, соған достық керектіктен сыйлаймын дегенді айта алмады. Бірақ Николай оның дәл сол сөзді айтқысы келгенін аңғарды да, қабағын шытқан күйі, араққа тағы да бас қойды.

— Жетті ғой, Николай Дмитрии! — деп Марья Николаевна, бортыйған қолын графинге соза, ұмтыла берді.

— Қоя бер! Жабыспай! Періп жіберермін! — деді Николай ақырып.

Марья Николаевна жуас, мейірбан жымыңына сала күлімсіреген соң, Николай да босап кетіп, арақты Марья ала қойды.

— Солай, сен мұны ештеңе түсінбейді дейсің ғой? — деді Николай. — Осыны бәрімізден де түгел артық түсінеді бұл, — деді. — Шынында, жақсы, сүйкімді бірдеңе бары рас та ғой өзінде?

— Сіз өзіңіз, Москвада бұрын өмірі болған жоқ па едіңіз? — деді Константин оған, бірдеңе дей отырғысы келіп.

— Қой, сіз деме бұған. Оныңнан қорқып кетеді бұл. Шарменкелер үйінен кетем дедің деп соттаған келісім судьясынан өзге, сіз деген сөзді ешкім айтқан емес бұған. Уа, тәңірім-ай, дүниеге толып кеткен не деген мағнасыз нәрселер десеңші, түге! — деді Николай, қапелімде жарқын сөйлеп. — Сонау жаңа мекемелер, сонау келісім судьялары, сонау земство, не деген масқара, түге!

Сөйте келіп, жаңа мекемелер жайындағы пікірлерін де айта бастады өзі.

Константин Левин тыңдауын тыңдаса да, соған өзі де қосыла, жиі айтып, бүкіл қоғамдық мекемелер мәнін жоққа шығарып жүрген пікірін қазір ағасының аузынан келіп естуі қолайсыз тиді.

— Оның бәрін о дүниеде түсінеміз ғой, — деді ол қалжыңдап.

— О дүниеде дейсің бе? Әй, о дүниеңді сүймеймін-ау, мен! Сүймеймін, — деді Николай шатынай шошыған көзін баурының, жүзіне қадай қалып, — Әттең, өзіңнің де өзгенің де арамдық, былықтарынан құтылғаның, жақсы-ақ болатын сықылды-ау, бірақ өлім десе қорқып кетем өзім, қорыққанда да зәрем қалмайды тіпті, — деп селк ете түсті. — Жә, бірдеңе ішсеңші, ал. Шампанға қалайсың? Бір жерге барайық па, әлде. Цығандарға барайық! Өзім бар ғой, цығандар мен орыс өлеңдерін аса жақсы көріп кеттім тіпті.

Тілі күрмеліңкірейін деді де, бұйымдардың бірінен біріне секіре бастады барып. Константин, Маша екеуі селбесе, ешқайда бармайық дегенге көндіріп, төсекке сілейе мас күйі апарып жатқызды.

Маша, Константинге: тарыққан кезде хат жазып тұрайын да, сізге барып, сонда тұруға Николай Левинді де көндірейін деп уәде берді.

ХХVІ

Константин Левин Москвадан ертеңгісін шығып, кешкісін үйіне келді. Жол-жөнекей вагонда келе жатып, көршілерімен саясат, жаңа темір жол жайларын сөз қылып, пікірлерінен Москвадағыша мұнда да шатасып, өзіне өзі кейіп, әлденеге ұялып та келді; бірақ өз станциясында сыртқа шыққан соң, қаптал шапанның жағасын көгере киген қыйсық Игнат көшірді; станция терезелерінен түскен «солғын сәуле жарығы шалған кілем жапқан шанасың абзал-саймандары шығыршық, шашақты, құйрықтары түйілген аттарын көріп, Игнат көшір нәрселерін жайластыра жүріп, деревня жаңалықтарын, жұмысшы жалдаушы келгенін, Пава бұзаулағанын айтып болғанша, — Левин де шатасқан ойларынан біраз айығып, өзіне өзі көп ұялған жайы да серпілейін дегенін сезе бастады. Оның өзін Игнат пен аттарын көрген жерде-ақ сезінген болатын; бірақ Игнат әкелген тонын киіп, шанаға орана отырып, деревняда беретін бұйрық-жарлықтарын ойластыра, арыса да елірмесін қоймаған — бұрын салт мінілетін дон атына қарай түсе, жүйткіте жөнелген кезде келіп, басынан еткен жайларды мүлде басқаша түсінейін деді. Өзіне өзі келген соң, өзге болуды да қалаған жоқ. Енді тек бұрынғымнан түзік болсам дегенді ғана ойлады. Біріншіден, үйленуден табам деген төтенше бақытқа сенбейін де, сол арқылы, әлгідей барды елемеуді қояйын дегенге келді. Екіншіден, ұсыныс жасағалы жүргенде есіне түссе қатты қыйнаған арсыз нәпсіге енді қайтып ілесуші болмайын деп түйді. Содан соң, Николай ағасын есіне алып, өрлігі ұмытпайын өзін, халі қыйындаған кезде болыса кету үшін көзімнен қалт қылмай, қадағалай берейін деп кесесті ішінен. Ол жайы ұзамайтын жай екенін сезіп те шыққан өзі. Одан соң, ағасының коммунизм туралы әңгімесі де, кезінде өзі жеңіл-желпі қарағанмен, қазір ойландыра бастады. Экономикалық жағдайды өзгертуді өзі бос сөз деп санағанмен, халықтың кедейлігіне қарағанда, артық дәулетін ылғый бір әділетсіздік деп білгендіктен, өзім оң болайын деп бұрын да көп істеп, құба тұрып келгенімен, енді одан да көп істеп, сән-салтанатты одан да азайтайын деген ойға келді қазір ішінен. Соның бәріне де әзін көндіре беру соғұрлы оңай көрінгендіктен, бүкіл жол бойы аса бір тәтті қыялмен келді өзі. Жақсы, жаңа өмірге үміт артқан жарқын сезімге шүйгий, түнгі сағат тоғызда жетті үйіне.

Левин үйінде экономка міндетін атқарып жүрген, қарт даяшы Агафья Михайловна бөлмесінің терезелерінен үй алдындағы қарлы ашыққа сәуле түсіп тұр екен. Агафья әлі ұйқтамапты. Сол оятқан Кузьма есік алдына ұйқылы көзімен, жалаңаяқ жүгіре шықты. Ласка дейтін қаншық тазы да Кузьманы жығып кете жаздап, қарғып түрегеле, аяғының арасында қыңсылай бұлаңдап, аяғын көкірегіне салғалы шаншыла тұрғанымен, бата алған жоқ.

— Тез қайттыңыз ғой, жарықтығым, — деді Агафья Михайловна.

— Сағынып кеттім, Агафья Михайловна. Қонақтау қызық, өз үйін, озық деген ғой, — деді де, кабинетіне қарай беттеді Левин.

Әкелген шырақ сәулесінен кабинет іші де ақырын-ақырын жарық тартты. Таныс суреттер: бұғы мүйіздері, жыйнаулы кітап текшелері, кептен жамау тілеп тұрған булықты пеш айнасы, әкесінің диваны, үлкен стол, столда жатқан беті ашық кітап, сынық күлсалғыш, өзі жазған дәптер — түгел көріне кетті. Соның бәрін көргенде, жолда ойлап келген жаңа тұрмысты жасау орайы келе қояр ма екен деп, бір сәтке күдіктеніп те қалды. Өмірінің күллі сол іздері өзін орап алып: «Қой, сен бізден кете алмайсың да, өзге адам бола алмайсың: күдігің, күдік, өзіңе өзің мәңгі кейігенің кейіген, түзелемін деген құр әурең — әуре, құлдырауың қоса бар, орайы келмеген, оралар жайы жоқ бақытты мәңгі күткенің күткен боп, сол күйіңде қалғаның қалған», — десіп тұрған сықылды.

Мұны бірақ дүниелігі айтып тұрса, ішкі бір үні: өткенге көнудің керегі жоқ, басыңды не саққа жүгіртсе де орайы келе береді деп тұр. Левин өзі сол үнге құлақ асты да, әрқайсысы бір-бір пұттық екі гир жатқан бұрышқа барып, көңлін жадыратпақшы боп, сол екі гирді ойнақшыта бастады. Есік сыртынан сықырлаған аяқ дыбысы шалынды. Гирлерін апыл-ғұпыл қоя-қоя салды Левин.

Приказшы кіріп, құдайға шүкір, бәрі бабында дей тұра, жаңа сөредегі зығырдың қызып кеткенін қоса хабарлады. Ол хабарына Левин шамданып та қалды. Жаңа сөренің жарым-жартысын Левиннің өзі ойлап, өзі салған болатын. Приказшы соған ылғый қарсы болғандықтан, зығыр қызып кеткенін қазір ішінен насаттана да хабарлап тұр. Левин болса, ол зығыр қыза қалған күнде, жүз мәртебе айтқан шараларының тек істелмегендігінен ғана қызғанын айқын біліп отыр. Левин кейіп кетті де, приказшыны сөгіп-сөгіп алды. Бірақ, бір маңызды, жақсы уақыйға да бар екен: көрмеден сатып алған Пава дейтін қымбатты, жақсы сыйыры бұзаулапты.

— Кузьма, тонды әкел. Сіз болсаңыз, фонарь әкелсін деңіз, барып көрейін.

Қымбат сыйырлардың қорасы қазір үй сыртында болатын. Левин сыйыр қораға ауланы аралай, сирен түбіндегі үрлесін қарды жанай жүріп келді. Тоңазыған есік ашылғaн кезде, жылы көңнің исі бұрқ ете түсті де, жаңа жайған сабан үстінде тұрған сыйырлар, үйренбеген фонарь сәулесінен қаймығып, қозғала берісті. Голландиялық қара-ала Сыйырдың жайқындай жазық жотасы көріне кетті. Бүркіт дейтін сіргелі бұқа жусап жатыр екен, қасынан жұрт еткен кезде түрегелейін деді де, қайта тынышталып, бірер дүркін пысқырып қана қойды құр. Гиппопотам сықылды, жойдасыз зор, әдемі қызыл Пава кіргендерге сыртын бере, бұзауын қорый иіскеп тұр екен.

Левин бөлікке кіріп, Паваны шола қарады да, тәлтіректеген, сида аяқ қызылала бұзауды тік тұрғызып қойды. Пава қызғанып, мөңіретейін деген соң, Левин бұзауын алдына қоя салып еді, сыйыр қайта баяуқырап, қатты күрсініп алды да, тарақ тілімен бұзауын жалай бастады. Бұзауы емшек іздеп, енесінің баурын түрткілеп, құйрығын сыйпақтатып жүр.

— Жарықты бері сал, Федор, фонарьды мұнда әкел, — деді Левин, бұзауды шола қарап. — Енесінен аумайды екен! Түсі әкесіне тартыпты. Тұрықты да, толымды да келіпті. Жақсы ғой, ә, Василий Федорович? — деді приказшыға, бұзаудың қуанышымен, зығыр жайында тіпті татуласа кетіп.

— Неге тартып жаман тусын? Айтпақшы, сіз кеткеннің ертеңіне жұмысшы жалдаушы Семен келген болатын. Сонымен келісіп қоюымыз керек, Константин Дмитрич, — деді приказшы. — Машина жайын бұрын айтқам өзіңізге.

Осы бір мәселенің өзі-ақ Левинді қыруар, күрделі шаруашылықтың жай-жапсарына түгел қандырып тастады да, сыйыр қорадан шыға, тіке конторына келіп, приказшы, Семен екеуімен сөйлескен соң, үйіне орала, үстегі қонақ үйге тура тартты.

XXVII

Үйдің өзі атамзаманғы, үлкен үй болатын да, Левин жалғыз тұрғанымен, түгел жақтырып, бәрін алып тұратын. Өзі соның өрескел екенін де, тіпті қазіргі жаңа жоспарына қабыспайтын, жаман қылық екенін де білетін, бірақ сол үйдің өзі Левинге бір бүкіл дүние боп көрінетін. Дүние болғанда, әке-шешесі сонда тұрып, сонда өлген дүние еді.Олардың сол өмірі Левинге жетілу атаулының асыл арманы көрініп, өз әйелі, өз семьясы арқылы сол өмірді қайта жаңғыртуды қыял ететін.

Левин өз шешесін еміс-еміс қана білетін. Шеше деген ұғымы жадында бір қасиет нұрындай шалқып, болашақта алатын өз әйелі де шешесіне біткен сол бір әйелдік аяулы, асыл нұсқаның жалғасы болуға тиіс деп қыялдайтын.

Әйелді өзі некесіз сүю мүмкін емес деп білгені былай тұрсын, тіпті алдымен семья жағын ойлайтын да, өзіне семья құрап беретін әйелді содан сабақтап шығаратын. Сондықтан үйлену жөніндегі ұғымы да үйлену жайын жалпы тіршілік ісінің бірі деп қарайтын көп таныстарының ұғымына ұқсамайтын; Левинге ол — өмірдің, басты мәселесі болатын да, өмірдің барлық бақыты соған байланысты деп білетін. Қазір сол екеш содан да бас тартуы керек боп отыр!

Левин қашан да шай ішетін кішкене қонақ үйіне кірген соң, кітап ұстай өз орындығына отырды да, Агафья Михайловна, Левинге шай әкеп қойып: «Жә, отырайыншы, жарықтығым» деген дағдылы сөзін айта, терезе алдындағы орындыққа барып отырды; Левин қанша оғаш көрінгенмен де, өз қыялын қоймағанын, онсыз өмір сүрер жайы жоғын сол жерде кеп сезді. Ол болсын, өзге болсын, әйтеуір, бірі болатыны ақыйқат екен. Левин кітап оқып, оқығанын ойлана, дамылсыз балпылдаған Агафья Михайловнаның сөзін тыңдағалы аялдай түсіп отыр; соған қоса, шаруашылық пен семья тұрмысының неше қыйлы суреттері де қыялына үздік-создық келе берді. Жан-дүниесінің қыйыр түкпірінде әлденелер қалыптасып, өлшеніп, құралып жатқанын да сезейін деді.

Левин өзі Агафья Михайловнаның: Прохор құдайды ұмытты, ат ал деп сыйлаған ақшаңызға ылғый арақ ішіп, әйелін таяққа сілейтіп салды деген әңгімесін де тыңдап шықты; тыңдай отыра, әрі кітап оқып, әрі сол оқуы сабақтаған ойларын да есіне ала отырды. Онысы Тиндальдың жылылық жайындағы кітабы болатын. Тиндальды тәжрибе жағын оңай жасағанын місе тұтып, философиялық жағын жеткізбепті деп кіналаған пікірін де есіне түсірді. Сөйтіп отырып: «Екі жылдан соң, сыйырымның келесінде голландиялық тұқымнан екі сыйыр болады, оған қоса Паваның өзі де тірі болуы кәдік, Бүркіттен туған он екі құнажыным болады, анау үшеуін әрі көркі етіп жайып жіберсек — ғажайып қой бір!» — деген қуанышты ойы да қапелімде қалқып шыға келді. Левин кітабына тағы да кірісті.

«Жарайды, электр мен жылылықтың айырмасы жоқ-ақ бола қойсын; бірақ сонда теңеуді шығару үшін бір санның орнына бір санды қоюдың қыйсыны келе қояр ма екен? Жоқ. Ендеше қайттік? Табиғаттағы күш атаулы арасындағы байланыс соқыр сезім арқылы былайша да сезіле береді... Павадан туған бұзаудың қызылала сыйыр болатыны өте бір сүйсінерлік нәрсе боп отыр, бүкіл сыйыр келесіне анау үшеуін қоса жайып жіберсек... жақсы-ақ қой шіркін! Қоралы сыйыр алдынан әйелім екеуміз қонақтарды ерте шығар едік... Әйелім: осы құнажынды Костя екеуміз балаша бағып өсірдік дер еді. Соған өзіңіз қалайша соғұрлы бой ұрады екенсіз? — дер еді қонақ. Костя бой ұрған нәрсенің бәріне де бой ұрам дер еді ол. Бірақ, сол өзі кім болды екен десеңші?» — Содан ол, Москвада болған жайларды есіне тағы да түсірді... «Амал нешік?.. Айып жоқ менде. Бірақ енді бәрі де жаңа бағытпен тартады. Өмір у көнбейді, өткен көнбейді дегендер бос сез құр. Тұрмысты анағұрлым түзеп, анағұрлым оңдау жолына жан салу керек...» Левин еңсесін көтере отырып, ойланып кетті. Левиннің келу қуанышын әлі де жөнді біле қоймай, қорада үре жүгіріп жүрген кәрі Ласка, құйрығын бұлғай, ауа лебін ала оралған күйі, Левинге келіп, еркелет дегендей жалтақтай қыңсылап, басын қолының астына тығып жіберді.

— Тек сөз білмейді, — деді Агафья Михайловна. — Төбет болса... Қожайын келіп, құлазып отырғанын біліп жүр ғой.

— Неге құлазыймын?

— Әй, мен кермей отыр дейсіз бе, жарықтығым? Мырзаларды білетін уақытым жетті ғой. Мырзалар қолында жасымнан-ақ өскемін. Уақасы жоқ, жарықтығым. Тек денің сау, арың таза болсын.

Левин, ойын қалай аңғарып қойғанына таңырқап, Агафьяға тесіле қарады.

— Немене, тағы шай әкелейін бе? — деп, Агафья кесені алып шығып кетті.

Ласка Левин қолының астына басын сұғып, әлі де әуре боп жүрген. Левин сыйпаған соң, басын көсілген артқы аяғына сала, Левин қасына бүк түсіп жата кетті. Өзіне енді бәрі де жақсы, жайлы келген соң, аузын сәл ашыңқырап, ернін сылп еткізіп қойып, моқал тісін жабысқақ ерніне жайлы қымтаған күйі, балбырай бұйығып, тым-тырыс жым болды. Левин оның осы соңғы қылығына зейін сала, қадағалай қарады.

«Менің күйім де осы ғой! — деді ол ішінен, — осы! Еш уақасы жоқ... Бәрі де жақсы».

XXVIII

Анна Аркадьевна бал өткен соң-ақ, Москвадан сол күні шығамын деп күйеуіне ертең ерте телеграмма берді.

— Жоқ, жүруім керек, Жүруім керек менің, — деді жеңгесіне, дітін өзгерткенін сонша бір қыруар ісі есіне түскен адамша баян етіп, — жүретін болған соң, бүгін жүргенім абзал!

Степан Аркадьич түскі тамақты үйде ішпегенмен, қарындасын шығарып салуға кешкі сағат жетіде келемін деп уәде берді.

Кити де келмей, басым аурып жатыр деп хат жазып жіберіпті. Долли мен Анна екеуі балалар мен ағылшын әйелді ала отырып, түскі асты оңаша ішті. Балалардың айнығыштығынан ба, әлде өте қағілездігінен бе, не болмаса, Аннаның, өздері сонша жақсы көрген күндегі қалпынан сол күні мүлде өзгеріп, өздеріне көңіл бөлмей қойғанын сезгендіктен бе, — әйтеуір, әпкесімен ойнағандарын қалт доғарып, суынысымен-ақ, соның жүретін-жүрмейтінін тіпті қаперлеріне де алмай қойды. Анна өзі таңертеңнен бері-ақ жүру қамында болатын. Москвадағы таныстарына хат жазып, есептерін тіркеп, буынып-түйіне берген. Доллиғa өзі жалпы сабырсыздау да көріне берді, сабырсыздық болғанда, Долли басынан кешіргендіктен жақсы білетін, көбінесе, өзіне өзі бір себептен налығандықтан туатын сабырсыздық еді онысы. Анна киінгелі бөлмесіне кеткен соң, артынан Долли да барды.

— Өзің бір түрлі екенсің бүгін! — деді Аннаға ол.

— Мен бе? Солай керіндім бе саған? Біртүрлі боп тұрғам жоқ, екестеніп тұрмын. Өзімнің бір сөйтетінім бар. Жылағым келе береді ылғый. Өзі бір есуас қылық болғанмен де, өте шығады, әйтеуір, — деді Анна лыпылдай сөйлеп, сөйтті де қызарып кетіп, түнгі баскиімі мен бәтес орамалын салған титтей дорбасына еңкейе берді. Көзі төтенше жаудырап, қайта-қайта жас толып кетіп тұр. — Өстіп Петербургтен де кеткім келмеп еді, енді бұ жерден де кеткім келмей тұр.

— Мұнда келгенде, игілікті іс істеп кеттің ғой, — деді

Долли Аннаға зейін сала қарап.

Анна оған көзі жасқа шылана қарады.

— Олай демей-ақ қой, Долли. Ештеңе істегем де, істей алғам да жоқ мен. Жұрттың өзімді бұзғылары келгеніне таңырқай берем құр. Не істей қойдым, не істей алмақ ем мен? Кешіру үшін өз жүрегіңнің де махаббаты жетіп жатты сенің...

— Сенсіз не болып, не қоярын құдай білетін еді ғой! Не деген бақыттымын десеңші, Анна! — деді Долли. — Жаның жақсы, түгел жайнап тұр ғой сенің.

— Ағылшындар айтпақшы, әркім жанында да бір Ckeletons 25 бар ғой.

— Қайдағы Ckeletons дейсің сенде жүрген? Түгел жайнап тұрсын.

— Бар ғой, — деді Анна қапелімде, жасын тыйған соң жайдары, сылтың күлкісі де ернін қалт әжімдей қойып.

— Сенің сол Ckeletons дегеніңнің өзі де түнермей, күліп тұрған нәрсе бір, — деді Долли күлімсіреп.

— Жоқ, түнек нәрсе. Ертең жүрмей, бүгін жүрген мәнісімді біліп тұрсың ба өзің? Ол менің алқымыма тығылып, алдында айтқалы тұрған айыбым, — деді Анна, орындыққа шегіне орнығып, Долли көзіне тіке қарап.

Соны айтқанда, Анна қара бұрымы толқып жатқан мойны мен құлағына дейін қызарып кеткенін керіп, Долли қайран қалды.

— Жә, — деді Анна сөзін сабақтап, — түскі тамаққа Кити неге келмегенін білесің бе? Маған қызғанышы бар оның. Бүлдіріп алғам мен... Сол балдың соған қуаныш болмай, азап болуына себеп болған менмін. Бірақ, шынын айтқанда, айыбым жоқ менің, болғанда да азғантай ол, — деді, «азғантай» деген сөзді, даусы сыңғырай, соза айтып.

— Ойпыр-ай, осыны өзің Стива сықылды айттың-ау! — деді Долли күліп.

Анна көңліне ауыр алып қалды.

— Жо-жоқ, қой әрі! Стива емеспін мен, — деді шытынып. — Мен мұны, өз басыма тіпті күдіктенер жайым болмаған соң айтып отырмын саған, — деді Анна.

Бірақ сол сөзді айта сала, сол сөздің әділ сөз емес екенін өзі де сезе кетті; өзіне өзі күдіктенуі былай тұрсын, Вронский десе-ақ, дегбірі қаша беретінін сезіп, сонымен ендігәрі кездеспейін дегендіктен ғана, мегзеген күнінен ерте кетуге айналған.

— Рас, сонымен мазурка билегеніңді Стива айтқан маған, өзі әрі...

— Өзі бар ғой, бір қызық нәрсе боп шықты соның. Табыстырайын дегенім де сол еді, қапелімде өзге нәрсе боп кетті. Өзім тіпті лажсыз да...

Анна қызарып кетіп, қоя қойды.

— Түу, олар лезде сезе қояды оны! — деді Долли.

— Қой, бұл арада ол тараптан елеулі бірдеңе болса, өзім де күйінген болар едім мен, — деді Анна Доллидың сөзін бөліп. — Соның бәрі ұмыт боп, Кити де өзіме өшіккенін қояр дегенге сеніп отырмын өзім.

— Әйтсе де бар ғой, Анна, шынымды айтсам, Китиге сол некені онша қаламаймын мен. Қайта, аралары ашылып, Вронский саған бір күнде ғашық боп қалса, сол абзал болар еді деймін.

— Қойшы, тәйір, ақмақтық болар еді ғой ол! — деді Анна, ойындағысы сезбен айтылғанын естіп, жаны жай тапқандықтан, қою бояуы бетіне тағы да шыға келіп. — Сөйтіп, өз басым сонша жақсы көрген Китиді де өзіме жау ете аттанғалы отырмын енді. Шіркін, неткен сүйкімді десеңші Китидің өзі! Долли, өзін, түзейсің ғой мұны? Я?

Долли күліп жібере жаздады. Аннаны өзі жақсы кергенмен, осал жағын білгенге сүйсініп те отыр.

— Жау дейсің бе? Жайы келмес оның.

— Өздеріңді өзім қандай жақсы керсем, өздерің де мені түгел сондай жақсы көрулеріңді қалар едім мен; қазір өзім бұрынғымнан да жақсы көріп кеттім сендерді, — деді Анна, көз жасы мөлдірей отырып. — Ойпыр-ай, екесті боп кеттім-ау өзім бүгін!

Бетін орамалымен сүртті де киіне бастады.

Жүзі шаттана қызарып, шарап пен шылым аңқыған Степан Аркадьич кешігіп қалып, дәл жүрер алдында келді.

Аннаға қосыла Доллидың да көңлі босап кетіп, қайынсіңлісін ақырғы рет құшақтаған кезде келіп:

— Біліп қой, Анна: істеген жақсылығыңды өмірі ұмытпаймын. Өз басым өзіңді ең аяулы досымдай жақсы көргенімді де, ылғый жақсы көре беретінімді де есіңнен шығарма!— деді күбірлеп.

— Жақсы көрер нем барын түсінбеймін, — деді Анна, Доллиды сүйген күйі, көз жасын көрсетпей.

— Сөзімді түсіндің де, түсінесің де. Қош бол, сәулетім!

XXIX

«Түу, тынды ғой әйтеуір, құдай жарылғап!» — Вагонға кірер жолды үшінші қоңырауға дейін қалқалаған ағасымен ақырғы рет қоштасқанда, Анна Аркадьевнаның басына алғаш келген ой осы болды. Анна диванына отырды да, вагон ішін ала көлеңкеде шола қарады. «Құдай оңдап, Сережа мен Алексей Александровичті де ертең көретін болдым, үйреніскен жақсы өмірім де бұрынғыша тарта береді енді».

Сол күні, күні бойы қам жеген қалпы, жолға да ықласпен, ұқыпты жайласты Анна; кіп-кішкене епті қолы қызыл дорбасын бір ашып, бір жауып, кішкене жастығын ала тізесіне қойған күйі, аяғын құнттай орап, жайғаса отырды. Бір сырқат әйел ұйқтағалы төсегін салып жатыр. Өзге бір-екі әйел Аннамен тіл қатысып отыр да, жуан бір кемпір аяғын қымтай түсіп, вагонға от жағу жөнінде реніш айтып отыр. Анна әйелдерге бірнеше сөзбен жауап берді де, әңгіме қызығы болмайтынын көрген соң, Аннушкаға фонарын алдырып, орындық жақтауына орната, сумкасынан қағаз кесетін пышағы мен ағылшын романын алды. Әуелгі кезде жөнді оқый алған жоқ. Алғашқыда апыр-топыр жүріс те бөгей берді; содан соң поезд жүрген кездегі дыбыстарға құлақ салмасқа және болмады; содан соң келіп, назарын, біріншіден, сол жақ терезені соғып, әйнекке жабысқан қар, тұлабойын қар сыбап, шымқана киініп, жанай өтіп бара жатқан кондуктор сыйқы, екіншіден, сыртта қазір сұмдық түтек боп тұр деген әңгімелер де аудара берді. Одан соңғылары да түгел сол сарында болды; дүңк-дүңк соққан сол шайқалыс — шайқалыс; терезедегі сол қар — қар; лезде ысып, лезде суып, қайта қапалатқан сол буы — бу; адамдардың ала көлеңкеде сол қараңдағаны — қараңдаған; сол дауыс — дауыс бола берген соң, Анна да кітап оқып, оқығанын түсіне бастады. Аннушка да бір қолғабы жыртық қарымды қолына қызыл дорбаны ұстап, тізесіне қоя қалғып отыр. Анна Аркадьевна оқуын оқып, түсіне отырғанымен, өзге адамдардың жайын оқып, яғни солардың өмір суреттерін қадағалау деген жайсыз да тиіп тұр. Сол өмірге Аннаның өзі ынтығып отыр. Кейіпкер әйелдің ауруды қалай күткенін оқыса, сол ауру бөлмесінде аяғын ептей басып, өзі жүргісі келіп кетті; парламент мүшесінің сөйлеген сөзін оқыса, сол сөзді өзі сөйлегісі келді; леди Мэридің құсқа салт атпен шығып, жеңгесін тәжке етіп, жұрт біткенді таңырқатқан өжеттігін оқыса, сол өжеттікті өзі істегісі келе берді. Бірақ істей қояр ештеңе болмағандықтан, жып-жылтыр пышағын кіп-кішкене қолымен ойнақшыта отырып, кітапты да құныға оқыды.

Роман кейіпкері ағылшындық бақытым деп білген барондық пен мекен-жайға жете бастаған шақта, сол мекен-жайға сонымен бірге барғысы келіп отырып, соның өзі оған да, маған да ұят-ау деген сезім сап ете түсті. Бірақ неден ұялмақ сонда ол? «Мен неден ұялмақпын?» деді өзіне өзі, қорлана таңырқап. Кітапты қойды да, қағаз кесетін пышағын қос қолдап қыса ұстаған күйі, орындық арқалығына шалқая отырды. Ұялатын ештеңе де жоқ екен. Москвада көрген-білгенін де түгел саралап шықты. Бәрі жақсы, бәденді екен. Балды да, Вронскийді де, соның жеңіле қараған махаббатты жүзін де, сонымен арадағы ілтипатын да түгел ойлап шықты: ұялатын ештеңе де жоқ екен. Бірақ, сонымен қатар, еске алғандарының дәл осы, Вронскийді ойлаған жеріне келгенде, ішкі бір үн: «жылы ғой, өте жылы, күйіп тұр», — дегендей, ұялу сезімі де күшейіп қоя берді. «Несі бар екен? — деді Анна ішінен, бекіне сөйлеп, орындыққа оңдала отырып. — Не деген сөз ол? Соған тайсалмай қараудан қаймықпақшы ма екем мен? Несі бар екен? Сол сәби-офицермен екеуміздің арамызда әрбір таныс адамдар арасындағы ілтипаттан өзге не ілтипат бар екен, не ілтипат болмақ екен?» Анна мұқата мырс етіп, кітапқа қайта кіріскенмен, оқығанынан енді ештеңе де түсіне алмады. Қағаз кесетін пышағын әйнекке ары-бері сүйкеп, содан соң жып-жылтыр, сұп-суық қырын жағына басты да, қапелімде себепсіз билеген бір қуаныштан дауыс шығара күліп жібере жаздады. Жүйке-жүйкесі қайдағы бір құлаққа оралған ішектей, барған сайын шерте бұралып келе жатқанын сезейін деді. Көзі де барған сайын үлкейе ашылып, қол-аяғының саусақтары да қымсына қыймылдап, тынысын да ішінен әлдене тарылта қысып, сол бір бұлдыраған ала көлеңкеде бар бейне, бар дыбыс төтенше жарқырап, өзін таң қалдырып тұрғандай сезді. Вагон осы ілгері кетіп бара ма, кейін кетіп бара ма, тіпті тұр ма екен әлде, деген күдіктер де өзіне минут сайын келе берді. Қасымда отырған осы Аннушка ма екен, өзге біреу ме екен, әлде? «Анау тұтқадағы тон ба, аң ба, әлде? Өзім орнымда отырмын ба, осы? Өзіммін бе, өзге біреумін бе?» Сол бір тұман ойға берілуден өзі де шошыйын деді. Бірақ соған әлдене тарта берді де, Анна берілсе де, қойса да, соның ырқынан шыға алған жоқ. Өзіне езі келгелі түрегеліп, шәлісін серпіп, жылы желеңін де шешіп тастады. Үйге кірген ұзын тымпайы шапанды, бір түймесі жоқ, арық мұжықтың от жағушы екенін, өзіне өзі келген соң барып аңғарды, термометрді кеп қараған мұжыққа қар мен жел есіктен ілесе кірді; содан соң тағы да түгел сапырылып кетті... Қынамасы салбыраған әлгі мұжық қабырғада әлденені қыйқалап кеміріп жатыр, кемпір болса, аяғын вагонның бүкіл өнбойына көсіліп, қап-қара тұманға толтырып жіберген, содан соң барып әлдекімді пәршелеп жатқандай, қатты шықырлап, қарш-қарш етіп кетті; содан соң бір қып-қызыл от көзді жасқандырып, содан кейін бір қабырға келіп түгел қалқалай салды бәрін, Анна құлап кеткендей сезді өзін. Бірақ сол өзі қорқыныш көрінбей, түгел көңілді тиіп тұр. Қар сыбап, шымқана оранған біреудің даусы Аннаның құлағына әлдене деп айқай салды. Анна түрегеле бере, ес жыйды; станцияға келгендерін, әлгі кондуктор екенін сонда келіп аңғарды. Аннушкаға әлгіде шешкен жылы желеңі мен шәлісін алдырып, киінді де, есікке қарай тартты.

— Шығайын деп пе едіңіз? — деді Аннушка.

— Я, тыныстайын деп едім. Мына жер өте ысып кетті, тіпті.

Соны айтты да есікті ашты Анна. Жел мен түтек алдынан қарсы ұмтылып, есікке таласа кеп кетті. Аннаға соның өзі де шат көрінді. Есікті аша, далаға шықты Анна. Жел де соның тек шығуын күтіп тұрғандай, қуана ысқырып, қапсыра көтеріп, ала жөнелейін деп еді, Анна бірақ суық діңгектен ұстай алып, көйлегін қымтанған күйі, платформаға түсті де, вагонды айналып кетті. Жел есік алдында қатты болғанмен, вагон ығындағы платформада баяу екен. Анна қар аралас суық ауаны кеудесін толтыра, сүйсіне сімірген күйі, вагон қасында тұрып, платформа мен жап-жарық станцияны шола қарады.

XXX

Станция бұрышынан ұйтқый соққан долы боран вагон дөңгелектерінің ара-арасы мен бағандарға ысқыра соқтығып тұр. Вагон, баған, адам болсын, кез шалған дүниенің бәрін бір қырынан сыбаған қар, барған сайын көміп барады. Боран сәл толастай қалғанымен, соңынан тағы да ышқына соғып, тіпті қарсы тұрар қайрат жоқ сықылданып кетеді. Сөйтіп тұрған кезде, әлденендей бір адамдар жарқын-жарқын сөйлесе, платформа тақтайларын сықырлата басып, үлкен-үлкен есіктерді дамылсыз ашып-жауып, сапырылысып жүр. Аннаның аяғы астынан біреудің еңкейген көлеңкесі қараң ете қалды да, темір шықылдатқан балға дыбысы шалынды. Түтеген түнекте екінші жақта біреудің: «Асығыс телеграмма бер!» деген ашулы даусы шықты. «Бері қарай тартыңдар! №28!» деп саңқылдасқан және бір әрқыйлы даустар шалынып, қар сыбап, тұмсаланған бір адамдар да жүгіріп етті. Ауыздарында шылымдары жылтылдап, қасынан қайдағы бір екі мырза өте бірді. Анна тыныстап алғалы ауаны тағы да сіміре жұтқан соң, вагонға кіргелі діңгектен ұстайын деп, қолын муфтадан шығара бергенде, қасына әскери пальто киген және бір адам келіп, фанарының қалтыраған сәулесін түсіріп тұра қалды. Анна қарап жіберісімен-ақ, Вронскийдің жүзін таный кетті. Вронский қолын козырегіне қоя, алдында иіле тұрып, бірдеңе керек емес пе екен, қызметіңізге жарамас па екем? — деп сұрады. Анна ештеңе дей қоймай, едәуір уақыт қадала қарап тұрды да, Вронский көлеңкеде болғанмен, жүзінің де, кезінің де әлпетін көрмесе де, көре кеткендей болды. Бұл әлпеті де, Аннаға кеше қатты әсер еткен, ізет тұта сүйінген сол әлпеті екен. Анна өзі Вронскийді өз басы үшін, кез келген жерде кездесе кететін, ылғый бір қалыпты, жүздеген жігіттердің бірі көргендіктен, ешуақытта ойламайын дегенді соңғы күндерде ішінен сан рет айтып, әлгінде де ауызға алған болатын; бірақ сонымен қазір алғаш кездескен сәтте. Аннаны бір қуанышты мақтан сезімі де билеп әкетті. Вронскийдің бұл жерге неге келгенін сұраудың да керегі болған жоқ оған. Ол оны, Вронский өзіне сіз қайда болсаңыз, сол жерде болғалы келдім мұнда деп айтатын сөзіндей-ақ айнытпай біліп тұр.

— Келе жатқаныңызды білмеп едім сіздің. Неге келе жатырсыз? — деді Анна, діңгекке созған қолын ала беріп. Соны айтқанда, жүзінде бір елбіреген қуаныш пен құйқылжу да гүл жайнап қоя берді.

— Неге дейсіз бе? — деді Вронский қайыра, Аннаның кезіне шаншыла қарап. — Өзіңіз білесіз ғой, сіз қайда болсаңыз, сол жерде болғалы келе жатырмын, — деді, — әйтпес дәрменім қалған жоқ менің.

Осы кезде, жел де тосқауылды жеңгендей, вагон төбесіндегі қарды бұрқырата ұшырып, қайдағы бір жұлынған қаңылтырды сілкілеп жатты да, ілгергі жақта паровоздың жуан даусы көмескілеу, дарылдап қоя берді. Алай-түлей түтеген сұрапыл боран Аннаға енді бұрынғыдан да әсем көрініп кетті. Вронский Аннаның дәті бармай, жасқанып жүрген, нағыз жан іңкарын айтты. Анна ештеңе демесе де, жүзіндегі тартысын Вронский де аңғарды.

— Айтқаным ауыр тисе, кешірім етіңіз, — деді ол, жеңіле сөйлеп.

Айтар сезін өзі сыйлай тұрып, ізет тұта айтқанмен, сонша бекіп, орныға айтқандықтан, Анна көпке дейін ештеңе дей алмай қалды.

— Айтып тұрғаныңыз жаман сөз сіздің, жақсы кісі болсаңыз, сол айтқаныңызды, мен сықылды өзіңіз де ұмытуыңызды өтінем, — деді Анна, тұрып-тұрып.

— Сіздің жалғыз ауыз сөзіңізді, желп еткен қыймылыңызды өмірі ұмытпаймын мен. ұмытар жайым жоқ...

— Болды! Болды! — деді Анна безектеп, Вронский телміре қараған жүзін суытайын десе де, дәрмені келмей. Сөйтті де, суық діңгектен ұстай, басқышқа шыға, вагон сенегіне зып беріп кіріп кетті. Бірақ болған әңгімені қыялында таразылай, сол кішкене сенекте кідіре де қалды. Осы бір минуттік әңгіме екеуін өте жақындатып кеткенің өз сөзін де, оның сөзін де есіне алмай-ақ сезіммен аңғарып тұр; сол сөзден әрі қорқып, әрі масайрап та кетті өзі. Бірнеше секунд тұрған соң, вагонға кіріп, орнына кеп отырды. Өзін әуелде қыйнаған қыйын ахуал қайта жаңғырғанымен тұрмай, тіпті күшейіп кетті де, бұрауы шерткен әлде нем кез келген сәтте шарт кетер ме екен деп те қорықты. Түні бойы ұйқы кермеді өзі. Бірақ қыялын кернеген сол бір сарылу мен ойларда жайсыз, сыйықсыз да ештеңе жоқ еді; қайта, қуандыра, шарпый тасытқан бірдеңелер бар еді. Анна орындықта отырған күйі таң ата қалғып еді, оянған кезде түгел аппақ, жап-жарық тартып, поезд Петербургке таянып та қапты. Үйі, күйеуі, баласы, бүгінгі мен келер күндер қамын ойлаған ойлар сол сәтте-ақ қауырт қамажаулай кетті.

Петербургке келіп, поезд тоқтасымен, далаға шыққан соң, Аннаның назары түскен алғашқы адамы күйеуі болды. «Құдай-ау! Құлағы неге бүйтіп кеткен мұның!» деп ойлады Анна, күйеуінің салғырт, салтанатты кескіні мен, әсіресе, дөңгелек қалпағының етегін тірей, қазір өзін қайран қалдырып тұрған құлағының шеміршегіне қараған күйі. Күйеуі Аннаны көрген соң, ерні үйреншікті сылтың күлкісіне ыңғайлана, шаршаған үлкен көзбен Аннаға тесіле қарап, алдынан қарсы жүрді. Анна күйеуінің шаршаған, оқты көзін көргенде, соны өзге түрде көрсем деген кісідей, жүрегін бір сүйкімсіз сезім шымылдатып шағып-шағып алды. Өзін, әсіресе, күйеуіне кездескенде өзіне өзі өкінген сезімі қайран қалдырды. Ол сезімнің өзі Аннаның күйеуіне деген көлгірлігіне ұқсас, қашаннан бергi қанық сезім болатын; Анна бірақ сол сезімді бұрын аңғармай келіп, жаны ауыра жаңа ғана-айқын сезіп тұр.

— Жә, өзіңді көргенше, үйленгеніне екі жыл толмаған кісідей, күйіп-жана асыққан базынашыл күйеудің базынашыл екенін кердің ғой, — деді күйеуі, даусы сол саябыр қалпы, шәңкілдей шығып, қашан да Аннаға сөйлегенде қолданатын сарынына сала, біреу шынында да солай сөйлеп, соны сылтың етіп тұрғандай.

— Сережа cay ма? — деді Анна.

— Іңкар боп жүргенде тартқан бар сыйлығың со болғаны ма маған? — деді күйеуі. — Cay, сәлемет...

XXXI

Сол түні Вронский де ұйқыны қаперіне алған жоқ. Қарсы алдына қараған күйі, кірген-шыққандарды шола түсіп, орындығында отырды да қойды, бейтаныс адамдарын өзі бұрын да таңырқата қобалжытып келсе, қазір одан да паң, одан да кесірлі көрініп кетті. Жұртқа бір бұйым сықылды қарап отыр өзі. Қарсысында отырған округтік сотта істейтін бір күйгелек жас жігіт Вронскийдің сол түріне тіпті құса боп отыр. Ол жігіт Вронскийден темекі тұтатып, тіл қатып өзінің бұйым емес, адам екенін сездіргелі, тіпті қағып кетіп жүрсе де, Вронский өзіне баяғы сол фонарьға қарағандай қарауын қоймаған соң, ол жігіт те сол адам ғұрлы көрмегеніне шала бүлініп, тыжырына да берді.

Вронский ешкімді де, ештеңені де көрген жоқ. Өзін өзі патша сезгенде, Аннаға әсер еткеніне сенгендіктен сезген жоқ — оған өзі әлі сенбейтін де, — қайта сол Анна өзіне әсер етіп, бақытқа байыта, мардамсытқандықтан сезіп отыр.

Осыдан не шығып, не қоярын өзі білген де, ойлаған да жоқ тіпті. Ол тек осы күнге дейін салдуарлыққа салынумен шашылып жүрген күші түгел бір-ақ жерге тұтасып, тас түйілген қуат пен жан тұшынған бір-ақ мақсатқа беттегенін сезіп отыр. Оны қарқ қып отырған да сол. Оның бар білгені: соған айтқан шыны ғана болып, сол барған жерге бірге бара жатырмын деумен, өмірінің бар бақыты, бар мағнасы енді соны ғана көріп, соны ғана есту боп отыр. Содан, сельтер суын ішкелі Бологовода Вагоннан шығып, Аннаны көргенде, алғашқы сөзі ойындағысын оған еріксіз жеткізгенін де аңғарды. Соған сол сөзді айтуын айтқан соң, ол енді оны біледі, соның жайын ойлайды деп қуанып та кетті, өзі. Вронский түнімен ұйқтаған жоқ. Вагонына оралған соң, Аннаны кергендегі жай-күйін, айтқан сөздерін дамыл алмай, түгел ақтарып шықты да, келешекте болады-ау дегендердің суреттері, жүрегін тулата, көз алдынан лек-легімен өте бастады.

Петербургке келіп, вагоннан түскен соң, түнде ұйқтамағанмен, өзін өзі салқын ваннадан шыққандай, ширақ та, жасаң да сезінді. Аннаның шыққанын күтіп, өз вагоны қасында кідіріп те қалды. «Тағы да керейін, — деді ішінен, лажсыз, күлімсіреп, — жүріс-тұрысын, жүзін көрейін; бірдеңелер айтып, мойнын бұра жалт қарап, күлімсірер де, бәлкім». Бірақ Аннаны көруден бұрын, қалың жұрт арасында станция начальнигі құрметтей ертіп келе жатқан күйеуін көрді. «Ә, солай де! Күйеуі екен ғой!» Вронский Аннаның күйеуі, соның өзіне байланысты адам екенін алғашқы рет осы арада ғана келіп аңғарды. Өзі Аннаның күйеуі барын білгенімен, соның бар екеніне сенбей жүретін де, соған тек басын, иығың қара шалбарлы аяғын көрген соң ғана келін сенді; әсіресе, сол күйеуі Анна қолын меншікті кісідей жайбарақат алған шақта кеп кәміл сенді.

Дөңгелек қалпақты, жотасы сәл шығыңқы, Петербургтегілерге тән жасаң жүзді, қайсар қатаң кескінді Алексей Александровичті көріп, Вронский сенуін сенсе де, қаңрығы түтей қайнар бұлақ басына келгенде, сол бұлақтан әрі ішіп, әрі лайлап жатқан не ит, не қой, не шошқаны көрген адамның сезіміндей бір жексұрын сезімнен тұлабойы түршікті. Жаясы жөңкеріле бұрылған, молтақ аяқ Алексей Александровичтің жүріс-тұрысы Вронскийді тіпті қорландырып та жіберді. Өзі оны сүйетін кісі тек өзім ғана деп білетін. Анна сол баяғы қаз қалпы, баяғы түрімен тұр екен де, Вронскийдің еңсесін көтере тасытып, жанып бақытқа байытып та тастады. Екінші кластан жүгіріп келген неміс малайға нәрселерімді алып жүре бер деді де, өзі Аннаға келді. Вронский ер-әйелді екеуінің алғашқы кездесуін көргенде, Аннаның сәл қысылыңқырай сөйлесіп тұрғанын ғашыққа біткен қағілез сөзіммен аңғара да кетті. «Қой, ол оны сүймейді де, сүйе алмайды да», — деді өзінше түйіп.

Тіпті арт жақтарынан келгеннің өзінде-ақ, Анна Аркадьевна келе жатқан сол екенін сезе қоя, жалт бұрылып, таный сала, күйеуіне қайта сөйлегенін де Вронский қуана шалып келеді.

— Түніңіз жайлы өтті ме? — деді ол, Анна мен күйеуіне қоса иіліп, бұл сәлемін әрі Алексей Александрович өзіме берілген сәлем деп білуін өтіне, тану-танымау ықтыярыңыз ғой дегенді қоса айтты.

— Рахмет, өте жақсы етті! — деді Анна.

Жүзі сынықтау екен де, бірде күлкісінен, бірде кезінен жалт беріп, жайнай көрінетін ойнақылығы жоқ екен; бірақ Вронскийді шалып кеткеннің өзінде-ақ, бірдеңелер көзінде елп етіп кетті де, лезде сөнген сол оттың өзі-ақ Вронскийді қарқ қып тастады. Анна Вронскийді білетін-білмейтінін аңдағалы күйеуінің бетіне қарады. Алексей Александрович Вронскийдің кім екені есіне түсе қоймай, бойкүйезси қарап тұр. Врокскийдің сабырлы, қайсар мінезі Алексей Александровичтің қатігез қайсарлығына, тасқа соққан шалғыдай осы ара да қақтығып кеп қалды.

— Вронский граф қой, — деді Анна.

— Ә! Таныс сықылды едік-ау, — деді Алексей Александрович, қолын ұсына селқос сөйлеп. — Онда анасымен кетіп, мұнда баласымен келген екен ғой, — деді, әр сөзін ақша бергендей, жұптай, анық айтып. — Сіз әлі, демалыстан қайтқан шығарсыз? — деді де, жауап беруін күтпей, қалжыңға сала, әйеліне қайта тіл қатты: — Немене, Москвада айрылар шақта ағыл-тегіл болыса алдыңдар ма?

Әйеліне айтқан осы сөзі арқылы Вронскийге де оңаша қалсақ екен дегенді сездіріп, соған бұрыла қалпағын да қозғап қойды. Вронский бірақ Анна Аркадьевнаға:

— Қош көрсеңіз, сіздікінде болармын деймін, — дегенді айтып қалды.

Алексей Александрович Вронскийге шаршай қарады.

— Келгеніңіз жақсы болады, — деді ол, сұлық сөйлеп, — дүйсембі күндері қабылдаймыз. — Содан соң, Вронскийді біржола қоя берді де, әйеліне: — Сені қарсы алып, базынашыл екенімді көрсетуге жарты сағат уақытым болғаны қандай жақсы болды десеңші, — деді, сол қалжыңдай сөйлеген күйі.

— Сен сол базынашыл екеніңді мен қаттырақ бағаласын деп баса айтып келесің-ау, — деді Анна да, соның қалжыңына сала, арт жақтарынан келе жатқан Вронскийдің аяқ басқан дыбысына құлағын еріксіз тосып. «Қойшы, не шаруам бар менің?» — деп ойлады да, күйеуінен өзі жоқта Сережа жайы не боп, не қойғанын сұрай бастады.

— Түу, тамаша! Өзі ете орнықты да болды дейді Mariette, әрі өзі... ренжісең де айтайын... күйеуіңнен артық сағынбады ғой деймін сені. Маған бір күн қыйғаныңа тағы да mersi, достым. Сүйкімді самауырынымыз да мәз болатын болды. (Әйгілі Лидия Ивановна графиняны, қашан болсын ылғый әбігерленіп, күйіп-пісіп жүретіндіктен самауырын дейтін өзі.) Сұрап та қояды сені өзі. Қос керсең, соған бүгін барғаның да жөн болар еді деймін. Қыйт еткенге жанашып жүреді. Қазір бүкіл өз шаруасы үстіне, Облонскийлерді жарастыру жағын да қатты ойлап жүр.

Лидия Ивановна графиня Аннаның күйеуіне дос адам болатын да, Петербургтегі қауым үйірмелерінің бірін басқарып отыратын, күйеуі жағынан сол үйірмеге өзгеден гөрі Анна жақын болатын.

— Е, жаздым ғой ол кісіге.

— Жоқ, жай-жапсарын түгел білуі керек ол. Шаршамасаң, барып қайт, достым. Күйме десең, Кондратий береді оны, мен комитетке кетем. Түскі тамақта жалғыз болмайтын болдық тағы да, — деді Алексей Александрович, қалжыңын қоя сөйлеп. — Сенбейсің ғой, қалай бауыр басып кеткем десеңші...

Соны айтқан соң, әйелінің қолын ұзақ қысып, күймеге бір ерекше мәз жымыңмен әкеп мінгізді.

XXXII

Үйге келген соң, Анна алдынан алғаш шыққан адам — баласы болды. Тәрбиешісінің айқайына қарамай, Анна алдынан баспалдаққа жүгіре шығып: «Мама, мама!» деп масайрай айқайлап та жіберді ол. Аннаға жүгіріп келіп мойнына асыла кетті.

— Мамам дедім ғой, сізге! — деді тәрбиешісіне, шаңқылдап. — Білгемін!

Анна көңліне күйеуі сықылды, баласы да бір торығу тәрізді сезім салып жіберді. Оны бұл күйінен артықша елестететін өзі. Оның осы тұрған түрінен де ләззәт алу үшін Аннаның шындыққа қарай төмен түсуі керек еді. Ақсары шашы бұйралана біткен, көк көзді баласы, етті-жеңді қаздыйған аяғына шұлығын тырсылдата киіп тұрған, осы күйінде де әсем еді. Анна опын, жанаса тұрып, еркелеген лебін сезгенде бойы сүйсіне жадырағандай боп, соның жаутаң қаға, алаңсыз сүйе қарап тұрған көзін көріп, қаперсіз сұрауларын есіткенде, көңлі де баяуқырайым деді. Анна Доллидың балалары беріп жіберген базарлықтарын әперіп, Москвада Таня дейтін қыз бар екен, Таня өзі оқый білумен бірге, тіпті балаларды да үйретеді екен дегенді айтып берді баласына.

— Немене, жаманмын ба мен одан? — деп сұрады Сережа.

— Дүниедегінің бәрінен сен артықсың маған.

— Білемін оны, — деді Сережа күліп жіберіп.

Анна кофе ішіп болғанша, Лидия Ивановна графиня да келді деп хабарлады. Лидия Ивановна графиня, өзі бір сырқат адамдай, жүзі сарғыш тартқан, қара көзі нұрлы, ойлы келген, бойшаң, толық кісі болатын. Анна өзін жақсы да көретін, бірақ бүгін соның бар кемшілігін алғаш көрген адамдай болды өзі.

— Жә. достым, зәйтүн бұтағын жалғадың ба? — деді Лидия Ивановна графиня, бөлмеге кірісімен-ақ.

— Я, түгел тынды, әйтеуір, бірақ өзі біз ойлағандай, сонша бір маңызды нәрсе емес екен түге, — деді Анна.— Belle soeur 26 өзі, тым бір мойып кісі тегі.

Бірақ өзіне қабыспайтын нәрселерге түгел құлақ түре қалып, өзіне қабысатын нәрселерге әсте құлақ аспауды әдет еткен Лидия Ивановна графиня, Анна сөзін бөліп әкетті.

— Айтты-айтпады, дүниеде қайғы, қорлық деген толып жатыр ғой тіпті, бүгін сонша қалжырадым өзім.

— Не боп еді? — деді Анна, күліп жібере жаздап.

— Құр әшейін шындыққа бола сайысам деп жүріп-ақ діңкем құрыйтын жаққа шықтым өзім, кейде тіпті шала бүлінемін. Жамиғат ісі жап-жақсы жүріп кететін түрі бар еді (онысы филантропиялық, патриоттық-діни мекеме болатын), әне бір мырзаларға түк істеуге болмай қойды, — деді Лидия Ивановна графиня, тағдырын қағыта жеңіле сөйлеп. — Өздері сол пікірге қосыла кетіп, тамтығын қоймай бұзып алды да, соны енді соғұрлым тайыз, іліп-тартып кіналауға кірісті. Ол істің маңызы үлкен іс екенін, сіздің күйеуіңіз боп, екі-үш кісі ғана біледі де, өзгелері соны құлату жағында жүр тек. Кеше Правдин маған хат жазыпты...

Правдин шетелде жүрген, белгілі панславист болатын да, Лидия Ивановна графиня, сол жазған хаттың мазмұнын айтып берді.

Графиня одан кейін шеркеулерді бірлестіру ісіне қарсы істелген және бір қолайсыз жай мен қулық-сұмдықтарды айтты да, сол күні тағы бір қоғамның мәжлісі мен Славян комитетіне бармақшы болғандықтан, асығып аттана жөнелді.

«Осының бәрі бұрын да болды ғой, бірақ сонда неге аңғармаған өзін? — деді Анна ішінен. — Бүгін әлде өте шамданып жүр ме екен өзі? Шынында да: ізгілікті мақсұт тұтқан христиан бола жүріп, көрінгенге ашуланып, көрінгенді жау санап, христиан мен ізгілік жолындағы көрінгенді жау еткені күлкі нәрсе ғой бір».

Лидия Ивановна графиня кеткен соң, білісі боп жүрген — директордың әйелі келіп, қала жаңалықтарын қалыбынша айтып берді. Тамаққа келмекші боп, сағат үште о да қайтып кетті. Алексей Александрович министрлікте болатын. Анна жалғыз қалған соң, тамаққа дейінгі уақытын баласы тамақ ішкенде (тамақты жеке ішетін ол) қасында болып, нәрселерін реттеп, столында жыйналып қалған хат-хабарларды оқып, соларға жауап беруге жұмсады.

Жолда келе жатқанда сөзден себепсіз ұялу, абыржуы мүлде басылып та кетті. Өмірдің үйреншікті қалпына араласқан соң, өзін тағы да орнықты, мінсіз сезе бастады.

Кешегі қалпы есіне түскенде қайран қалды өзі. «Не боп еді, ә? Түк те жоқ екен. Вронскийдің айтқаны оп-оңай тыя салатын, ішке қонбайтын нәрсе бір, жауабын өзім де бергемін. Оны күйеуіме айтудың керегі де жоқ, айтуға болмайды да. Оны айту деген — мәні жоқ нәрсеге мән бергендік болады». Анна өзі Петербургте күйеуінің қарамағындағы бір жас жігіт өзіне қырындаңқырағанын айтқанда, Алексей Александрович: қауымда жүрген әйел болған соң, ондайға қай-қайсысы болса да, кезіге береді, бірақ өз басым әдебіңе әбден сенемін де, өзімді де, өзіңді де қызғаншақтық күйігіне өмірі сала алмаймын дегенін ойластырып шықты. «Демек, айтып керегі жоқ деген сөз ғой? Я, құдай оңдағанда, айтатын ештеңе де жоқ екен», — деді ішінен.

XXXIII

Алексей Александрович министрліктен сағат төртте оралды да, қашанғы әдетінше, Аннаға кіруге қолы жуырда тие қойған жоқ. Тосып отырған арызшыларды қабылдап, іс басқарушы әкелген кейбір қағаздарға қол қойғалы кабинетіне кірді. Түскі тамаққа (Карениндердікінен қашан да екі-үш кісі тамақ ішіп тұратын): Алексей Александровичке, немере қарт әпкесі, департамент директоры мен әйелі, Алексей Александровичке қызметке ұсынылған және бір жас жігіт келді. Солармен кеңесе тұрайын деп Анна да қонақ үйге шықты. Сағат дәл бесте, қоладан құйылған I Петр сағаты бесті соғып болғанша, Алексей Александрович те, қазір тамақтан соң жүруі керек болғандықтан, кабинетінен ақ галстук тағып, қос жұлдызды фрагін киген күйі шықты. Алексей Александрович өмірінің бос минуты қалмай, түгел бөлініп қойылған-ды. Содан, күн сайын істейтін жұмыстарын істеп үлгіру үшін, ұқыптылықты өте берік ұстайтын өзі. Оның ұраны-ақ «Аптықпа да, тынықпа», — деген сөз болатын. Залға кірген соң, жұрттың бәріне иіле амандасты да, әйеліне күлімсіреген күйі, апыл-ғұпыл отыра кетті.

— Жалғыздығым бітті білем, я. Жалғыз тамақ ішу неткен жайсыз десеңші (жайсыз деген сөзді баса айтты өзі), сенбейсің ғой сен.

Ac үстінде, әйелімен Москвадағы жайларды сөйлесіп, Степан Аркадьич жайын сылтың ете, күлімсірей сұрастырып отырды; әңгіме бірақ көбінесе жалпы әңгіме болып, Петербургтегі қызмет, қоғам істерінің жайына соғып жатты. Тамақтан соң қонақтармен жарты сағат бірге боп, содан, әйелінің қолын тағы да күлімсірей қысты да, сыртқа шыға, кеңеске жүріп кетті. Келгенін біліп, кешкісін келсін деп шақырған Бетси Тверская княгинянікіне де, орын алынып қойылған театрға да Анна бұ жолы барған жоқ. Көбінесе, бармаған себебі киемін ғой деп келген көйлегі әзір болмапты. Анна қонақтар кеткен соң, киім-кешегімен айналысқанмен де, тегінде қатты ыза болып еді. Москваға жүрер алдында, өзі жалпы құба киінудің шебері болғандықтан, қайта оңдап беруге тігіншіге үш көйлегін беріп кеткен болатын. Ол көйлектері жөнделгенде, соғұрлым білінбейтін боп жөнделіп, бұдан үш күн бұрын бітіп тұруға да тиіс еді. Сол көйлектің екеуі мүлде бітпей қалыпты да, қайта оңдалған біреуінің өзі де Анна айтқандай болмай шығыпты. Тігінші әйел келіп, осылай жөнделгені жақсы деп дәлелдегенімен, Анна ырық бермей, түтеймін деп, соңынан тіпті өз сөзінен өзі ұялды. Ашуын әбден басып алғалы балалар бөлмесіне барды да, кеш бойы баласымен бірге болып, төсекке өзі жатқызып, өзі шоқындырып, көрпeciн өзі жауып салып шықты. Ешқайда бармай, сол кешті сонша жақсы өткізгеніне өзі де қуанып кетті. Көңлі сонша сергіп, тынышталып алған соң, темір жолда өзіне аса мәнді шалынған ахуалдың бәрі де қауым өміріндегі әшейін болымсыз дағдылы жайлардың бірі екенін, өзінен де, өзгеден де ұялар дәнеңесі жоғын соғұрлым айқын аңғарды. Анна өзі күйеуін күткелі, ағылшын романын ала пеш қасына келіп отырды. Дәл тоғыз жарымда күйеуі берген қоңырау шылдыры естілді де, бөлмеге кеп кірді ол.

— Келдің бе, әйтеуір! — деді Анна, қолын ұсына беріп.

Аннаның қолын сүйіп, қасына кеп отырды күйеуі.

— Жалпы байқауымша, жүрісіңнің өзі сәтті жүріс болды ғой деймін, — деді Аннаға.

— Рас, өте сәтті жүріс болды, — деді де, Анна басынан бастап: Вронскаямен жүрген сапарын, барып жеткенін, темір жолдағы уақыйғаны түгел айтып шықты. Содан соң, әуелі ағасын, одан кейін Доллиды аяған жайларын айтты.

— Бауырын, болғанымен де, ондай адамды кешіруге болмас еді деп ойлаймын, — деді Алексей Александрович зілденіп.

Анна жымың етіп күліп қойды. Күйеуі бұл сөзді айтқанда, туыс деп қарау менің шын пікірімді айтқызбай қоя алмайды деп, дәл сол оймен айтқанын Анна аңғарып отыр. Күйеуінің сол мінезін білетін де, жақсы да көретін өзі.

— Түгел жақсылықпен тынып, өзіңнің келгеніңе де қуанып отырмын, — деді күйеуі, сөзін сабақтап. — Жә, ондағылар менің кеңесте қабылдатқан жаңа ережелерім жайында не деседі екен?

Ол ереже жайында Анна өзі ештеңе естімепті де, күйеуіне соғұрлы маңызды боп отырған нәрсені тіпті оп-оңай ұмытып кеткеніне ұялып та қалды.

— Ендеше, бұл жерде үлкен шу көтеріп жіберді, — деді күйеуі, тоқмейілси күлімсіреп.

Анна сол іс жайында Алексей Александрович өзіне бір жақсы лепес айтқысы келгенін аңғарғандықтан, сұрау бере отырып, күйеуін сол әңгімесіне салып жіберді. Сол ереже қабылданғанда өзіне жасалған овация жайын күйеуі жаңағы тоқмейіл жымыңына сала отырып айтты.

— Өз басым өте қуандым. Ол өзі осы іс жайында өзімізде ақыры орынды да, орнықты да көзқарас бола бастағанын көрсетеді.

Алексей Александрович кілегей, нанмен екінші стакан шайын ішкен соң түрегеліп, кабинетіне қарай тартты.

— Сен өзің ешқайда бармапсың ғой; жабырқаған да боларсың деймін, тәрізі?

— Жо-жоқ! — деді Анна, ілесе түрегеліп, залды аралай кабинетіне қарай шығарып келе жатып. — Қазір не оқып жүрсің өзің? — деді.

— Қазір Dus de Lille, Poёsie des enfers 27 оқып жүрмін, — деді күйеуі. — Өте тамаша кітап бір.

Анна, жақсы керген кісінің бала мінезіне күлетін күлкіге сала күлімсіреп, қолын күйеуінің қолына төсей, кабинетінің есігі алдына дейін шығарып салды. Анна оның кешкісін кітап оқымаса отыра алмайтын әдетін жақсы білетін. Ол оның бар уақытының бәрі де қызмет бабындағы міндеттеріне сарп боп жүрсе де, ақыл әлемінде туған тәуір нәрсені түгел қадағалап отыруды да борышым деп санайтынын жете білетін. Ол оның шынында да саяси, философиялық, діни кітаптарға ден қойып, көркем өнер өз бітіміне мүлде жат болған соң, сол жайына қарамай, яки, дұрысы сол себепті, ол салада шу көтерген нәрсенің ешқайсысын құр жібермей, түгел оқып отыруды да борышым деп санайтынын қанық білетін. Алексей Александровичей, саясат, философия, дін жөнінде не шүбә келтіріп, не іздестіре тауып жүретінін де білетін өзі; бірақ көркемөнер, поэзия, әсіресе, өз басы түгін түсінбейтін музыка мәселелері жөніндегі пікірі нағыз бір белгілі, орнықты пікір болатын. Шекспир, Рафаэль, Бетховен жайында, поэзия мен музыканың жаңа мектептерінің маңызы жайында сөйлеуді жақсы көретін өзі, оларды жүйе-жүйесімен өте бір айқын келтіріп, түгел орын-орнына қойып отыратын.

— Ал, тәңріге тапсырдық, — деді Анна, шамына қалқан әзірленіп, орындық қасына графинмен су қойылған кабинет есігі алдына келген соң. — Мен барып, Москваға хат жазам.

Күйеуі қолын қысып, тағы да сүйді. «Дегенмен де, жақсы адам өзі, өз тұрғысында шыншыл, мейірбан, өте тамаша кісі бір, — деді Анна ішінен, күйеуіне біреу кіна тағып, сүюге болмайды деген соң, соған ара түскен адамша сөйлеп. — Бірақ құлағының біртүрлі сонша қалқыйып кеткені несі екен! Шашын алдырғандікі ме екен, әлде?»

Дәл сағат он екіде, Анна әлі де болса жазу столының басында отырған күйі, Доллиға деген хатын жазып болуға айналған кезде, туфли киген аяғының баппен басқан дыбысы естілді де, жуынып, таранып, қолтығына кітап қысқан Алексей Александрович Аннаның қасына келді.

— Жетті ғой, жетті, — дегенді ерекше күлімсірей айтып, жатын бөлмеге қарай өтіп кетті.

«Осыған солай қарағандай не хақы бар еді соның?» деп ойлады Анна, Вронскийдің Алексей Александровичке қараған қарасын есіне түсіріп.

Шешінген соң Анна да жатын бөлмеге кетті, бірақ Москвада жүргенде көзі мен күлкісінен шашырай ұшып тұрған ойнақылығы жүзінде жоқ болуы үстіне, тіпті сол оты қазір не сөніп қалып, не болмаса алыс бір жерге тығып тасталған тәрізді екен.

XXXIV

Вронский Петербургтен жүрерінде Морскаядағы үлкен пәтер үйін әрі досы, әрі сүйікті жолдасы Петрицкийге тастап кеткен болатын.

Петрицкий өзі аты онша шыға қоймаған, әрі дәулетсіздігі үстіне сыпыра борышқа батып, кешкісін ылғый мас болып жүретін, әр алуан лас, күлкі жайлары үшін гауптвахтаға да жиі-жиі түсе беретін, бірақ жолдастары мен басшылары жақсы көретін жас поручик болатын. Вронский темір жолдан шыққан беті сағат он екіде пәтеріне тақала беріп, есік алдында тұрған таныс арбакеш күймесін көрді. Оның үстіне, берген қоңырауына іш жақта қарқылдай күлген еркектер күлкісі мен былдырай сөйлеген әйел даусын, «сұмдардың бірі болса, жібермеңдер!» — деген Петрицкийдің айқайын естіді. Вронский шабарманына өз жайыңда ештеңе айтпа деді де, аяғын ептей басып, алдыңғы бөлмеге кірді. Петрицкийдің көзтанысы Шильтон баронесса көгілдір атлас көйлегі мен қызыл шырайлы ақша жүзі құйылыса жайнап, бөлмені Париж сөз нақышына сарша торғайша сыңғырай толтырып, дөңгелек стол алдында кофе қайнатып отыр екен. Петрицкий пальтошең отыр екен де, ротмистр Камеровский, қызметтен келген болуы керек, бүкіл формасымен отыр екен.

— Бәрекелде! Вронский ғой! — деп Петрицкий шаңқылдай сөйлеп, орындықты салдырлата ұшып түрегелді. — Қожайынның өзі! Баронесса, жаңа шаугімнен кофе құйып жібер өзіне. Ойымызда жоқ едің! Кабинетіңнің көркіне риза шығарсың деймін, — деді баронессаны нұсқап. — Таныссыңдар ғой?

— Таныс болмағанда ше! — деді Вронский, жарқылдай күлімсіреген күйі, баронессаның кішкентай қолын қыса беpiп. — О не дегенің! Ескі дос қой.

— Жолдан келген екенсіз ғой, — деді баронесса, — жөнелейін, ендеше. Айтпақшы, бөгетім болса, аттанайын қазір.

— Қай жерде жүрсеңіз, сол жер үйіңіз ғой сіздің, баронесса, — деді Вронский. —Сәлеметсіз ғой, Камеровский, — дегенді де қосып қойды, Камеровскийдің қолын солғындау қысып жатып.

— Мінеки, осындай жақсы лебізді өмірі айта білмейсіз, — деді баронесса Петрицкийге қарап.

— Қой, неге айтпайын? Тамақтан соң осал айтпаймын мен де.

— Е, тамақтан соң талпынғаныңызды қайтейін! Кәнеки, кофе берейін сізге, барып жуынып, реттеле қойыңыз, — деді баронесса, қайта отыра қала, жаңа шаугімнің винтін тыйрақси айналдырып жатып. — Пьер, кофе әперіңізші, — деді Петрицкийге, араларындағы қатнастарын жасыра қоймай, Петрицкийге фамилиясы бойынша, Пьер деген ат таңып. — Үстеп сала түсейін.

— Құстырып аларсыз.

— Жоқ, құстырмаймын! Жә, әйеліңіз кәне? — деді баронесса, Вронскийдің жолдастарымен сөйлесіп тұрған сөзін қалт бөліп жіберіп. — Сізді біз осында жүріп үйлендіріп те қойғамыз. Ала келдіңіз бе әйеліңізді?

— Жоқ, баронесса. Мен өзім цыган боп туып, цыган боп елетін кісімін.

— Соныңыздың өзі абзал, өзі. Қолыңызды әкеліңіз.

Баронесса Вронскийдің қолын сол ұстаған күйі, қалжыңын араластыра тұрып, өміріне арнаған соңғы жоспарларын да айтып, ақыл да сұрай бастады.

— Сол күйі басымды ашқысы келмей жүр оның. Не істеуім керек менің? (Оның дегені күйеуі болатын.) Енді тіпті соттаса бастайым ба деп те тұрмын. Не ақыл бересіз соған? Камеровский, кофеге қарай тұрыңызшы, — тасып кетті; қолым тимей тұрғанын көрдіңіз ғой менің! Соттасайын деген мәнісім, дәулетім керек боп тұр өзіме. Соның мені опасыздық істеді деген ақмақтығы не деген ақмақтық десеңізші, — деді сілтідей тынып, — содан келіп мекен-жайымды да пайдаланбақшы болады өзі.

Вронский әдемі әйелдің осы бір қызық былдырын сүйсіне тыңдап, қолпаштай, қалжыңы аралас кеңестер бере, жалпы осы іспеттес әйелдермен сөйлесудегі қанық сарынына да қалт түсе кетті. Оның Петербургтік әлеміндегі адам біткендер бір-біріне мүлде қарсы жатқан екі сортқа бөлінетін. Оның бірі: пасық, ақмақ, көбінесе, күлкі адамдар араласқан төменгі сорт болатын, олары: бір еркек неке қыйған бір әйелмен тұра беруі керек; қыз күнасыз, әйел арлы, ер жігерлі, тартымды, орнықты болуы керек; бала тәрбиелеп, нан тауып, борышты өтеуі керек деген, тағы-тағы сондай ақмақтыққа сене беретін адамдар болатын. Ол өзі ескіні салт тұтқан, күлкі адамдар сорты болатын. Сонымен бірге, осы тұрған өздері түгел кіретін, салуатты нағыз адамдардың да сорты бар еді, ондағылар көбінесе сәулетті, сұлу, мархаматты, батыл, жарқын келіп, нәпсі атаулы дегенге қымсынбай кірісіп, өзге жұртты түгел күлкі ететін адамдар болуы керек еді.

Вронский мүлде өзге дүниені көріп, Москвадан көп әсермен келгендіктен, тек алғашқы минутта ғана аңтарылып қалды да, ежелгі ақжарқын, жағымды дүниесіне, аяғын ескі туфлиіне сұғып жіберген адамша, іле-шала-ақ қосылып кетті.

Кофе сол шықпаған күйі шықпай, бәріне шашырай тасып, жұртты у-шу күлкіге батыра, масаты кілем мен баронессаның көйлегіне барып төгілді, оның сөйтуі керек те еді.

— Жә, қош болыңыз енді, әйтпесе тіпті өмірі жуынар түріңіз көрінбейді, жөн білгі адам болған соң, кір-қоң жайындағы айыптың үлкені де менде қалып, ұятқа душар болатын да сыйқым бар екен. Сөйтіп, тамаққа пышақ тақала берсін деп кеңес бересіз ғой?

— Сөз жоқ, қолыңыз ерніне қалай да жуық тұратын болсын деймін. Қолыңызды сүйген соң-ақ, жақсылықпен тынғаны, — деді Вронский.

— Сонымен бүгін француз театрында болғанымыз ғой! — деді де, баронесса көйлегі судырай, көзден ғайып болды.

Камеровский қоса түрегелген соң, Вронский кеткенін күтпей-ақ қол берді де, жуынатын үйге қарай тартты. Ол жуынып жатқанда, Петрицкий сол кеткелі әз жайынын, қаншалықты өзгергенін қысқаша түгел суреттеп шықты. Ақшадан түгі қалмапты. Әкесі ақша да бермеймін, борышыңды да өтемеймін депті. Тігінші де, тақыр жерге отырғызу амалына шығыпты, екінші біреуі де тақыршаққа отырғызатын қауіп туғызыпты. Полк командирі де бұл жанжал қоймайтын болса, қызметтен шығу керек дегенді айтыпты. Баронесса да ащы тұрынша жабысып, әсіресе, ақша берем деумен-ақ ығыр қып болыпты; шығыс бітімінде құйылыса келген, тіпті бар ғой, «Рабека мұңлының genre» 28 тақлеттес, ғажайып әсем және біреуі бар, өзін көрсетемін өзіңе дегенді де айтты Вронскийге. Кеше Беркошевпен де керісіп қалғам, секундант та жібермек болған ол, ештеңе шықпайды, әрине. Жалпы айтқанда, бәрі де бабы, бәрі де көңілді ете. Петрицкий бұдан ары жолдасына өз жайының егжей-тегжейін білуге де мұрша бермей, қызық-қызық жаңалықтарды айту жағына барып кірісті. Вронский Петрицкийдің соғұрлы қанық әңгімесін үш жыл тұрған пәтерінің соғұрлы қамбыл жағдайында тыңдап, Петербургтегі үйреншікті, алаңсыз өміріне қайта оралғанын да сүйсіне сезінді.

— Қой, әрі! — деді Вронский саңқ етіп, қып-қызыл күдіс мойнына су құйып тұрған жуынғыш шүмегін тастай беріп. — Мүмкін емес! — деді, Лораның Мелеевке тиіп, Фертингофты тастап кеткен хабарын естіген соң. — Өзі сол ақмақ, риза күйі ме әлі? Бузулуковтың жайы немене, ал?

— Түу, Бузулуковтың қызығы бар бір — керемет! — деді Петрицкий саңқылдай сөйлеп.— Балқұмар еді ғой өзі, Сарай жанындағы балдың бірде-бірін, қақа жібермейтін. Бір үлкен балға жаңа каска киіп барыпты. Жаңа каскаларды көріп пе ең өзің? Өте жақсы, жеңілдеу де. Бузулуков тұрса... Қоя тұр, тыңдасаңшы өзің.

— Тыңдап тұрмын, я, — деді Вронский түкті орамалмен сүртіне тұрып.

— Ұлы княгиня мен бір елші етіп барады екен, Бузулуковтың сорына, екеуі жаңа каскалар жайын әңгіме қылыпты. Содан ұлы княгиня жаңа касканы көрсетейінші деген де ойға келіпті... Біздің көгершін, тұрғанын да көре қойыпты. (Петрицкий соның каскамен тұрған тұрысына да салып жіберді.) Ұлы княгиня касканы сұраса — бермепті ол. Мұнысы несі?—деседі. Құр әйтеуір, көздерін қысып, ым қағып, қабақтарын шытқан болады оған. Бер деседі. Бермейді. Қалшыйып қатып қалыпты. Не деген қызық десеңші!.. Тек, анау... әлгі біреуі... каскасын алмақшы болады... бермейді!.. Содан ол, жұлып кеп алып, ұлы княгиняға бере салады. «Жаңа каска дегеніміз осы» дейді ұлы княгиня. Касканы аудара бергенде, қызығы сонда екен, сау ете түсіпті! Алмұрт пен конфет екен, конфеті екі қадақ шығыпты!.. Қымқырып жүрген көгершіннің өзі екен соны!

Вронскийдің ішек-сілесі қатты. Содан соң да, өзге жайларды сөйлесе отырып, есіне каска түсіп кетсе-ақ, бекем біткен жиі тісі көріне, кеңкілдеген күлкісіне сала, кепке дейін сілесі құрый күле берді.

Вронский жаңалықтарды түгел біліп алған соң, малайы болысып, мундирін киді де, қызмет орнына көрінуге тартты. Көрінген соң, баурыма, Бетсиге соғайын да, бірнеше адамдармен дидарласып алып, Каренина кездесетін қауымға да барып тұруды бастайын деген ойы болды. Үйінен аттанғанда, Петербургтегі қашанғы әдетше, түнде кеш оралатын боп аттанды.

ЕКІНШІ БӨЛІМ

I

Қыс аяғына таман Щербацкийлер үйінде Китидің денсаулық жайын біліп, әлсіз тартқан қуатын қалпына келтіруге керекті шаралар жөнін шешетін консилиум өткізілді. Кити науқас болатын да, көктем таянған сайын денсаулығы да нашарлай берген. Үйдегі докторы балық майын, одан соң темір затын, одан соң лапис дәрісін берсе де, үшеуінің де себі тимеген соң, жаз шыға шетелге бар деп өзі кеңес бергендіктен, әйгілі доктор шақырылған болатын. Әлі де жасаң, өте сұлу, әйгілі доктор науқасты қарайық деген талап қойды. Ол өзі қыз ұялшақтығы деген тек тағылық сарқыты, жалаңаш жас қызды әлі де жасаң еркектің сыйпауынан табиғи ешнәрсе жоқ дегенді өте бір ықласпен айтқандай болды. Оны өзі табиғи деп тапқанда, сол кәсіпті күн сайын істей жүріп, оның үстіне, өз байқауынша, жаман ештеңе сезіп, ештеңе бар деп ойламағандықтан тауыпты да, сондықтан қыздың ұялшақтығын тағылық сарқыты деп білу үстіне, тіпті өз басымды қорлағандық деп санайтын болыпты.

Доктор біткен түгел бір саладағы мектепте оқып, бір салалы кітап пен бір ғылымды біле тұрса да, осы әйгілі докторды кейбіреулер әрі жаман доктор деп жүрсе де, княгиня үйі мен соның топтары, сол әйгілі доктор жалғыз білетін бір ерекше нәрсе бар, Китиді де сақтап қалса, сол сақтап қалады деп, біртүрлі сеніп кеткен соң да көнбеске болмады. Ұялғаннан есі шығып, ебі қашқан ауру қызды зейін сала, тықылдата ұрып, қарап шыққан әйгілі доктор, қолын құнттай жуып, қонақ үйде князьбен сөйлесіп тұр. Князь өзі докторды жөтеле тұрып, шытына тыңдады. Көпті көрген, ауруы жоқ, есті адам болған соң, медицинаға да сенбейтін өзі, Кити науқасының себебін жете білетін адам жалғыз өзі болған соң да, сол комедияға іштей түгел ашуланып тұр әрі. «Баяғы сол бір тарсыл ғой» — деп ойлайды ішінен, аңшылар сөздігіндегі осы бір атауды әйгілі докторға да қолдана, қызының ауруы жайындағы белгілерді айтқан былшылын тыңдай тұрып. Бұл арада доктор да сол бір тентек шалдан безінген әлпетіне әрең ие боп, соның айнымас ұғымына әрең илігіп тұр. Ол өзі қартпен сөйлесер ештеңе жоғын да, бұл үйдің басшысы — шешесі екенін де біліп тұрған болатын. Оның ойы: бар моншағын соның алдында ақтару еді. Осы кезде княгиня да докторын ерте, қонақ үйге келіп кірді. Сол комедия өзіне түгел бір күлкі көрінгенін білдірмейін деп, князь да қыйыстай берді. Княгиня не істерін білмей, есі шығып кетіпті. Кити алдында жазықты сезіп тұр өзін.

— Кәнеки, тағдырымызды шешіңіз, доктор, — деді княгиня. — Түгел айтыңыз маған. «Үміт бар ма екен?» — дегенді айтқысы келгенмен, ерні дірілдеп кетті де, ол сұрауды айта алмады. — Қалай екен, доктор?

— Қазір мына бастасыммен сөйлесіп алайын да, пікірімді сізге содан кейін мәлімдейін, княгиня.

— Он да біз шыға тұрайық па?

— Қалағаныңыз білсін.

Княгиня күрсініп салды да, шығып кетті.

Докторлар оңаша қалған соң, үй дәрігері көкірек аурудың басталу салқыны бар ма деймін, бірақ... — деп тағы-тағы сондайлар жайында, пікірін жүрексіне тұрып айта бастады. Әйгілі доктор соны тыңдай келіп, сөзінің орта шенінде үлкен алтын сағатын алып қарады.

— Солай ғой, — деді ол. — Бірақ...

Үй дәрігері ізет тұта, сөзін бөліп, тына қалды.

— Өзіңіз білесіз, көкірек аурудың салқыны бар дегенге аузымыз бармайды біздің; өкпе тесілгенге дейінгі белгіден ештеңе білінбейді. Бірақ сезіктенуімізге болады. Оған: тамақты пәс ішу, жүйкелеу және басқа сол сықылды тұспалдар да бар. Көкірек ауру салқыны бар деп сезіктенген күнде, тамақ ішуін оңдау үшін не істеуіміз керек дегенге сайып отыр мәселе.

— Дегенмен, мұндайда ылғый бір көңіл күйі мен рухани себептер де қоса жүретінін білесіз ғой, өзіңіз, — дегенді үй докторы да жыбыртқы жымыңмен саумалап қосып жіберді.

— Әрине, өзінен өзі түсінікті ғой ол, — деді әйгілі доктор, сағатына тағы да қарап қойып. — Айтпақшы, Яуз көпірі салынып па, әлде, айналып өту керек пе екен әлі? — деп сұрады. — Ә, салынған екен ғой. Онда жыйырма минут бола алады екем әлі. Сөйтіп біз, мәселе: тамақ ішуін оңдап, жүйкесін жөндеу керек дегенге сайып тұр дедік. Бірі біріне ұштасып жатыр, осының о жақ, бұ жағына бірдей шара істеу керек.

— Шетелге бару жайы ше? — деді үй докторы.

— Шетелге баруға оз басым жау кісімін. Әрі аңғарар болсаңыз: көкірек аурудың, басталу салқыны болған күнде, соны өзіміз білмей отырып, шетелге барудың себі тимейді. Тамақ ішуін түзеп, зыян тигізбейтін дәрі беру керек.

Әйгілі доктор осыдан соң, Соден суымен емдеймін деген жоспарын айтып шықты, оны ұсынғандағы басты мақсаты, ол су зыян тигізбейді дегендік екен.

Үй докторы ден қоя, ізетпен тыңдап шықты.

— Бірақ мен шетелге барса дегенде, есіне түсе беретін әдетін өзгертіп, сол жағдайдан айықтырайын деп едім. Шешесі де қалай берді әрі, — деді ол.

— Ә! Жарайды, олай болса, барса барсын. Тек әлгі, неміс шерменделер зыян тигізеді ғой деймін... Айтқанды тыңдаса, болғаны... Жарайды онда, барса барсын.

Сағатына тағы да қарады.

— О! Уақыт болған екен, — деді де есікке қарай тартты.

Әйгілі доктор (сыпайылық сезімі түрткендіктен) ауруды тағы да көруім керек еді дегенді айтты.

— О несі! Тағы да қарау керек пе екен! — деді шешесі шошып кетіп.

— Жо-жоқ, кейбір жайларды білейін деп едім, княгиня.

Сонсын, шешесі докторды ерте қонақ үйдегі Китиге келіп кірді. Сола жүдеген Кити, ұялғанынан жүзіне қызыл рең жүгіріп, көзі ерекше жаутаңдап, бөлменің ортасында тұр екен. Доктор кірген кезде, тұла бойы ду етіп, көзіне жасы толып кетті. Дерті мен емі өзіне сонша бір ақмақтық, тіпті күлкі нәрсе көрінетін түгел! Өзін емдейміз дегендері қыйраған құмыраның сынығын құрағандай, күлкі болып көрінетін бір. Тілім-тілімі шыққан жүрегі болатын оның. Домалақ, ұнтақ дәрімен емдегенде, осылардың ойы немене екен десеңші? Бірақ шешесі өзін өзі айыпты санап жүргендіктен, оны ренжітудің де орны жоқ еді.

— Отыра қойыңыз, княжна, — деді әйгілі доктор.

Китиге қарсы күлімсірей отырып алып, тамырын ұстап, жалықтырғыш сұрауын тағы да бере бастады. Кити жауап беріп отырып, қалт ашуланып кетті де, ұшып түрегелді.

— Ғафу етіңіз, доктор, осыңыздан шынында түк те шықпайды. Бір сұрағаныңызды үш сұрайсыз менен.

Әйгілі доктор көңліне ауыр алған жоқ.

— Ауруға біткен шамкестік қой, — деді княгиняға, Кити шығып кеткен соң. — Әйтсе де, болдым мен...

Доктор осыдан соң, асқан ақылды әйелдің алдында тұрғандай, княгиняға княжна жайын ғылми жағынан анықтай айтып, керегі жоқ болса да, әлгі суды қалай ішу жөнін сілтеумен барып түйді. Шетелге баруға бола ма деген сұрауға, қыйын мәселе шешкендей, терең ойланып та қалды доктор. Ақырында: барса барсын, бірақ неміс шерменделерге сенбесін, қалаған нәрселерін түгел маған айтсын деген байлау жасады.

Доктор аттанған соң, біртүрлі шаттық кіргендей де боп кетті. Қызына шешесі де масайрай оралып, Кити де жадыраған шырай көрсете құбылды. Қазір өзі әмісе-ақ, жиі-жиі құбылып тұратын.

— Рас айтам, айықтым, maman. Алда-жалда, барайық дейтін болсаңыз, барайық! — деді де, алдағы жүрістеріне ден қойып отырған кісі боп көрінгісі келіп, жүріс әзірліктерін де айта бастады.

II

Доктор кеткен соң Долли келді. Ол өзі сол күні консилиум болатынын білген соң, жуырда босанып (қыс аяғында қыз тапқан болатын), өз қайғысы мен өз қамы толып жатса да, емшектегі баласы мен науқас қызын тастап, Китидің сол күні шешілгелі отырған жайын білгелі соғыпты.

— Жә, немене? — деді, қонақ үйге кірген соң, қалпағын шешпей жатып. — Түгел жарқын екенсіңдер. Жақсы ғой деймін шамасы?

Доллиға доктор сөздерін айтпақшы болысқандарымен, доктор өзі әрі жатық, әрі ұзақ сөйлесе де, айтқан сөздерін ешбір жеткізіп айтуға болмайтын сөз боп шықты. Бар қызығы-ақ, шетелге жүру жайынын, шешілгені екен тек.

Долли амалсыз күрсініп салды. Аяулы досы боп жүрген сіңлісі аттанатын болыпты. Өз тұрмысы болса, жадырауы жоқ тұрмыс болатын. Степан Аркадьич татуласқаннан кейінгі қарым-қатнастары да жасытып жіберген өзін. Тыянақты дәнеңе де қалмай, Степан Аркадьич болса, үй қарасын тіпті, өмірі көрмеу жаққа да шыққан, ақша жағы да үнемі болмай, опасыздық бар-ау деген сөзін Доллиды дамылсыз қыйнағанмен, басынан кешкен қызғаныш күйігінен қорыққандықтан, ол сезігіп бойына жуытпай да жүретін. Бастан кешкен алғашқы қызғаныш долығының қайта оралар жайы да жоқ еді, тіпті опасыздықты ашқан күннің өзінде де, алғашқыдай әсер ете алмағандай еді өзіне. Опасыздықты өйтіп ашу деген, өзін енді семья дағдысынан айырып, күйеуін де, әсіресе, сол жөндегі өз осалдығын да елетпей, өзін өзі алдауға да салындырғандай еді. Оның үстіне: біресе емшектегі баласы емізілмей, біресе даяшы қызы кетіп, біресе балаларының бірі қазіргідей аурып қалып, үлкен семьяның қамы қоса қыйнап жүрген өзін.

— Не болсын, өз балаларың қалай? — деді шешесі.

— Әй, maman, өз қайғыңыз да толып жатыр ғой. Лили аурып қалып еді, жұпар болмағай деп қорқып отырмын. Білейінші деп, әшейін қазір ғана шығып тұрмын, әйтпесе, құдай көрсетпесін, жұпар болса, бүлк етпей отырып қалам ғой деймін.

Доктор кеткен соң қарт князь да кабинетінен шығып, Доллиға бетін сүйгізіп, сөйлескен соң, әйеліне тіл қатты:

— Қалай ұйғардыңдар? Жүресіңдер ме? Мені қайтпексіңдер, ал?

— Сен қаласын ғой деймін, Александр, — деді әйелі.

— Мейілдерің.

— Мaman-ау, папам неге бізбен бірге бармайды? — деді Кити. — Оған да, бізге де көңілдірек болар еді.

Қарт князь түрегеліп, Китидің шашын сыйпап-сыйпап қойды. Кити басын көтере, әкесіне амалсыз күлімсірей қарады. Әкесі өзімен аз сөйлессе де, семьядағылардың бәрінен қашан болсын артық түсінетін сықылды көрінетін. Әкесінің сүйікті, кенже қызы болғандықтан, сол әкенің осыған деген махаббаты да оның өзін байыпшыл етіп тұрған сықылды керіне беретін. Қазір Кити көзі әкесінің сарыла қараған мейрімді, көкшіл көзіне түскенде, өзін көктей өте көріп, басындағы жайсыз ахуалын түгел түсініп тұрғандай сезді. Кити қызарып кетіп, сүйгізгелі созыла беріп еді, әкесі бірақ шашын құр салалап қойды да, сөйлей жөнелді:

— Осы бір ақмақ жасанды шаш түйіс-ай десеңші! Қызыңның шын шашына қолың жетпейді де, арамқатқан қатындардың шашын сыйпайсын құр! Жә, Долинька, жай нешік, — деді үлкен қызына қарап, — козырың не істеп жүр?

— Ештеңе істеген жоқ, папа, — деді Долли, әңгіме күйеуі жайында екенін аңғарып. — Ылғый жүрісте болады да, өзін тіпті көре де бермеймін мен, — дегенді сылтың күлкіге сала, қосып жібермесіне де болмай қалды.

— Немене өзі, орманын сатуға дерезняға жүрген жоқ па әлі?

— Жоқ, әлі сол жыйналумен жүр.

— Солай де! — деді князь. — Онда менің де жыйналуым керек болды ғой? — Құп болады, — деді отыра беріп әйеліне. — Ал, Катя, сен болсаң енді, — деді кенже қызына бұрылып, — күндердің күнінде, тамаша бір таңертең оянып, өзіңе өзің: мен бар ғой, мүлде cay, көңілді екем өзім, жүр, папа, ертемен барып, аязда тағы да серуендейік десең деп отырмын. Қалай дейсің?

Әкесінің айтқаны өте жай сөз сықылды болғанмен, осы сөздер айтылғанда Кити, айыбы ашылған қылмысты адамша қысылып, сасып та қалды. «Рас, бұл кісі түгел біліп, түгел түсініп отыр да, осы сөз арқылы өзіме: ұяты ұят болса да, өз ұятыңа көнуің керек қой деп отыр». Китидің бірдеңе деп жауап беруге де дәрмені келмей қалды. Бірдеңе дей берейін деді де, қапелімде жылап жіберіп, бөлмеден зыта жөнелді.

— Сенің қалжыңыңның сыйқы осы ғой! — деп княгиня күйеуіне шап ете түсті. — Қашан болсын сенің... — деп қамырықты сезін де шұбырта бастады.

Княгиняның кінам сөзін томсара отырып, ұзақ тыңдағанмен, князьдың жүзі де барған сайын түнере берді.

— Сорлының өзі сонша жан есіркегендей боп отырғанда, көңілдегі дығын жанай айтқан титтей емеуріннің өзі де батып кететінін сезбейсің ғой сен. Ойпыр-ай! Адам сөйтіп те қателеседі екен-ау! — деді княгиня, сөз әлпетінің өзгерісіне қарай, Вронскийді айтып отырғанын Долли мен князь да аңғарайын деді. — Сондай тозаңы, рақымсыз жандарға қарсы заң жоғына да түсінбеймін өзім.

— Әй, тыңдамай-ақ қалсамшы! — деді князь, тұнжырай сөйлеп, орындығынан тұрған күйі, кетейін дей бере, есік алдына тоқтай қалып. — Заң бар, бәйбіше, ақыр аузымды қышытарың қышытқан соң, айтайын мен саған: соның бәріне өзің, өз басың ғана айыптысын. Ондай алаяқтарға қарсы заң қашан да болған, бар да ол! Я, егер сол қыйсыны жоқ нәрсе килікпеген болса, мен өзім қарт кісі бола тұрып-ақ, сол сыяқты сылқымды тұйыққа тосқан да болар едім. Жә, енді емдей бер де, сонау шерменделерді үйіңе тасый бер.

Князьдың тағы да талай сөзді сапырғалы тұрған түрі бар еді, княгиня бірақ соның сөз тәркін естісімен-ақ, шиеленіскен мәселелер жөніндегі қашанғы әдетіне баса, дереу жуасып, райынан да қайта қойды.

— Alexandre, Alexandre, — деп күбірлеген күйі, жақындай түсіп, жылап та жіберді.

Княгиня жылаған соң-ақ, князь да толастап, қасына келді.

— Жә, қой, жетті! Саған да ауыр екенін білемін. Не істерсің? Бүлінген ештеңе жоқ. Жасаған жар болсын... Рақмет...— деді князь, не деп тұрғанын өзі де білмей, қолына жасы тие сүйгенін сезіп, княгиняға солай жауап берді де, бөлмеден шығып кетті.

Кити әлгіде, бөлмеден жасы парлай шығып кетісімен-ақ, Долли бұл арада әйел араласатын іс барын семьядағы аналық әдетіне баса аңғара қойып, соны істеу жағына ыңғайлана бастаған болатын. Қалпағын шешкен соң, білегін іштей сыбанған күйі, соны істеуге қамдана да берген. Шешесі әкесіне кеп ұрынған кезде, қызға біткен ізетін сақтай отыра, шешесін басуға да тырысты. Князь тұтаған кезде, үндеген жоқ; анасы үшін ұялса, мейрімді мінезіне лезде қайтқан әкесіне елжіреп те отыр; бірақ әкесі кеткен соң, керекті тапқан басты нәрсесін істеуге кірісіп, — Китиге барып, жұбатайын дегенге шықты.

— Maman, менің сізге көптен айтқалы оқталып жүрген бір нәрсем: Левин соңғы келгенде, соның Китиге ұсыныс жасамақ болғанын білуші ме едіңіз? — деу еді. Соны Стиваға айтыпты өзі.

— Айтса қайтеді екен? Түсінбеймін...

— Былайша, Кити көнбеген шығар, бәлкім? Өзі айтқан жоқ па сізге?

— Жоқ, онысы жайында да, мұнысы жайында да ештеңе айтқан жоқ; тым тәкаппар қыз бір. Менің білерім-ақ осының бәрі сонау...

— Я, Левинге көнбесе, қыйын болған екен онысы, — анау болмаса, Левинге көнген де болар еді ғой, білемін... Сонсын анау өзі сонша жаман алдап та кетті ғой әрі.

Қызына қатты айыпты болдым-ау деген ой княгиняға сонша сұмдық көрінгендіктен, ашуланып та кетті.

— Қойшы әрі, түк те түсінбеймін! Қазір бәрі де өз ақылымызбен күн көреміз дейді де, шешеге ештеңе де айтпайды, содан келіп міне...

— Maman, соған барайыншы мен.

— Бара бер. Қой дер дейсің бе саған? — деді шешесі.

III

Долли Китидің кабинетіне кеп кіргенде, былтыр екеуі осы бөлмені мәз-майрам бола, түшіркене жүріп, бірге жыйғандары есіне түсе кетті, бұл өзі Китидің бұдан екі ай бұрынғы жап-жас, ақ-жарқын, күлгін киінген шағындай, vieux saxe 29 қуыршақтар қойылған, құп жарасқан, күп-күлгін бөлме болатын. Есікке таяу бір аласалау орындыққа отырып алып, көзін кілем бұрышына бедірейе қадап қалған Китиді көргенде, Доллидың жүрегі су ете түсті. Кити әпкесіне қарауын қарағанмен, біраз суық тартқан салқын әлпеті өзгере қойған жоқ.

— Қазір үйге барып отырып қалған соң, маған баруың мұң болады сенің, — деді Дарья Александровна Китидің қасына отыра беріп. — Өзіңмен бір сөйлесейін деп келдім.

— Не жайында? — деді Кити, лып ете, басын шошый көтеріп.

— Сенің қайғың жайы болмай, не жайы дейсің?

— Қайғым жоқ менің.

— Қой, Кити. Мен шын-ақ білмейді деп ойлайсың ба өзің! Бәрін білем мен. Шынын айтсам, болымсыз нәрсе ол бір... Бәріміз де өткеміз одан.

Кити үндемей, бет пішіні қатайып қоя берді.

— Қасірет тартуыңа татымайды сенің ол, — деді Дарья Александровна, сөзін сабақтай, іске төте кірісіп.

— Мені бойына тоғытпаған соң, татымайтыны рас, — деді Кити, даусы дірілдей шығып. — Айтпай-ақ қой! Айтпа, жарқыным!

— Кім олай деді саған? Ешкім де олай деген жоқ. Сені сүйгені сүйген, сүйген күйі жүр ол, тек...

— Әй, осы бір көңіл айту-ақ күйдіріп болды мені! — деп Кити шыр етіп, ашуланып қоя берді. Орындықта бұрыла бере, қызарып кетті де, ұстап отырған белдігінің өткермесін біресе о қолына, біресе бұ қолына қысып, саусақтары жыпылдай бастады. Долли сіңлісі ашуланғанда, қолы көрінген нәрсеге жармаса беретін мінезін жақсы білетін; Кити ашуланған кездерінде өзін өзі ұмытып, толып жатқан орынсыз, жаман сөздер де айтып тастайтынын білетін, сондықтан Долли жұбатайын деген ойға да келді; бірақ керейті кетіп қалған еді оның.

— Немене, менің бір сазайымды берейін деп пе едің? — деді Кити жыпылдай сөйлеп. — Мені бір өзімді жан екен демеген адамға ғашық боп, сол ғашықтық күйігінен өле жаздап отыр екен дейсің ғой? Соны маған өз әпкем айтып, соған... соған... қоса қайғырып, көңіл айтпақ ойы бар екен ғой!.. Ол есіркеу, ол көлгірліктің керегі жоқ маған!

— Кити, әділдік емес қой мұның.

— Неге қыйнайсың өзің?

— Қой, қайта мен... ренжігеніңді көріп...

Кити бірақ ашу үстінде не дегенін естіген де жоқ оның.

— Мен күйзеліп, мен жұбанар ештеңе де жоқ. Өзімді сүймеген адамды, өмірі сүйер жайым және жоқ менің, тәкаппарлығым жетеді оған.

— Мен де айтып отырғам жоқ оны... Сұрайтыным-ақ шыныңды айт маған, — деді Дарья Александровна, Китидің қолын ұстап, — Левин айтып па еді өзіңе, соны айтшы маған?

Кити Левин ауызға алынысымен-ақ, тарс кеткендей болды; орындықтан ұшып түрегеліп, өткермені жерге лақтырып жіберген күйі, қолын жұлқына сермеп, сөйлеп ала жөнелді.

— Бұ жерде Левин не керек тағы? Мені қыйнау неменеге керек саған, түсінбей тұрмын? Тәкаппармын деп айттым ғой, тағы да айтайын: өзіңе опасыздық етіп, өзге әйелді сүйген адамға қайта оралған сенің қылығыңды мен ешуақытта, ешуақытта да істемеймін. Ішіме қонбайды оның, қонбайды! Сен істесең де, істер жайым жоқ менің!

Осы сөздерді айтқан соң, Кити әпкесіне қарады да, Доллидың үндемей, мұңая тұқырып отырғанын керіп, кетем деген ойынша, бөлмеден шыға жөнелу орнына есік жанына отырып, бетін орамалымен баса, қоса тұқырып кетті.

Екі минуттей үндескен жоқ. Долли да өз жайын ойлап кетті. Өзі де ылғый сезіп жүретін сол бір сағы сынған жайын сіңлісі кеп есіне салғанда, сай сүйегі сырқырады. Сіңлісінен ондай қаталдық күтпегендіктен, ашуланып та қалды оған. Бірақ қапелімде көйлек сыбдыры мен қысыла егіліп жылаған дыбыс естіді де, әлдекімнің қолы төменнен келіп, мойнына орала кетті. Кити алдында тізерлей отыр екен.

— Долинька, бақытсызбын ғой сонша, бақытсызбын! — деді Кити жалына күбірлеп.

Ағыл-тегіл жас апалы-сіңлілі екеуінің өзара шүйіркелесу машинасын қамбыл жүргізіп жіберетін қажетті майдай тиді де, жылап-сықтап алған соң, екеуі ойларындағыдан өзге жайды сөйлесе жөнелді. Екеуі бірақ бөгде жайды айта отырып, бірін бірі түсіне де отырды. Кити қызу үстінде, күйеуінің опасыздығы мен өзінің де сағы сынған жайын айтқан сөзі сорлы әпкесінің өңменінен өтіп кетсе де, кешіргенін қоса аңғарып отыр. Екінші жағынан, білсем деген жайын Долли да түгел біліп алды; тұспалы дұрыс шыққанына көзі жетіп отыр: Китидің, жазылмас күйігінің түбі Левиннің тап сол ұсыныс жасауы мен өзінің көнбегенінде жатыр екен, Вронский болса, алдап кеткен, содан келіп, Левинді сүйіп, Вронскийден безуге де барып отыр екен өзі. Кити ол жөнде ештеңе деген жоқ; жан күйігінің жайын ғана айтты.

— Менде тұрған түк те күйік жоқ, — деді ол, баяуқырап алған соң, — бірақ бар ғой, дүние біткеннің бәрі, әсіресе, өз басым, оңбаған, жексұрын, оспадарсыз көрініп кетті өзіме. Дүние біткен жөніндегі ойымның не деген оңбаған ой екеніне тіпті ақылың жетпейді сенің.

— Қойшы, сенде жүрген қайдағы оңбаған ой ол? — деді Долли.

— Нағыз оңбаған, оспадарсыз ой; айтып жеткізе алмаймын саған. Сағыну да, жабығу да емес, әлдеқайда жаман нәрсе бір. Өзімдегі жақсылық біткен жасырынып қалып, өңкей бір оңбаған нәрсе қалған сықылды. Қалай айтсам екен десеңші өзіңе? — деді ойын сабақтап, әпкесінің аң-таң бола қараған көзін көрген соң. — Папам, жаңа өзіме де айта бастады... Меніңше, күйеуге шығуы керек дегенді ғана ойлап жүр ол мені. Шешем де өзімді балға апарғанда: күйеуге тек тезірек беріп, тезірек құтылу үшін апаратын сықылды. Бұл ойымның жалған ой екенін де білемін, бірақ арылар амалым жоқ содан. Күйеу дегендерді көргім келмейді тіпті. Мені өздері өлшеп-шенеп жүрген сықылды да көріне береді. Бұрын бал көйлегін киіп, бір жаққа бару деген де өзіме оңай ләззәт көрініп, өзіме өзім сұқтана да беретінмін; қазір әрі ұят, әрі ыңғайсыз тиеді өзіме. Қалағаның сай! Доктор... Я...

Кити күрмеліңкіреп те қалды; одан әрі ол өзіне осы өзгеріс біткелі Степан Аркадьичтен аза бойы қаза тұрып, соны көрсе-ақ, ең оспадарсыз, сорақы дүлейлікті елестете қоятынын да айтқысы келіп еді.

— Солай, өз басыма бәрі де ең оспадарсыз, ең оңбаған нәрсе боп көрінеді, — деді жалғап. — Дертім ол менің. Айығатын да болар, бәлкім...

— Ойлама онда.

— Қалан ойламассың. Тек балалар қасында боп, саған барсам ғана басыламын.

— Қап, біздікіне бара алмайтынын, өкініш болды-ау.

— Жоқ, барамын. Жұпар боп ауырғам, maman-нан сұраймын.

Кити айтқанынан қайтпай, әпкесінікіне шығып алды да, шынында да жұпар боп ауырған балаларды түгел бағысты. Апалы-сіңлілі екеуі алты баланы түгел аман алып шыққанмен, Китидің денсаулығы түзелмеген соң, Щербацкийлер ұлы ораза үстінде шетелге жүріп те кетті.

IV

Петербургтың жоғарғы тобы шынына келгенде біреу-ақ; бірін бірі біліп, біріне бірі тіпті барып та жүреді түгел. Бірақ осы үлкен топтың бас-басына бөлімшелері де болады. Анна Аркадьевна Каренина соның әралуан үш тобынан дос тауып, тығыз байланысты болатын. Соның бірі қоғам жағдайында нағыз қыйлы-қыйлы, қыруар қызық жолдармен кеп астасып, айрылып жататын — күйеуінің қызметтес адамдары мен қол астындағылардан құралған, қызмет бабындағы, ресми тобы болатын. Сол адамдарды әуелгі кезде тіпті тағзым етуге тақала сыйлағаны Аннаның есіне қазір әрең-әрең түсетін де боп кетті. Қазір оларды өзі, бірін бірі айнытпай білетін уездік қаладағыдай түгел білетін боп алды; тіпті кімнің қандай әдет, әлсіздігі барын да, кімнің аяғын қай етігі қысатынын да біліп болды; олардың бір-біріне, басты орталыққа деген ілтипатын да біліп шықты; кімді кім, қалай, немен жақтап жүргенін де, кіммен кім неде табысып, неде кетісіп жатқанын да біліп алды; бірақ Лидия Ивановна графиня көкейіне құя тұрса да, үкіметтің, еркектердің тұрғысындағы ол топ Аннаны қызықтыра қоймады да, өзі де сырттай берді одан.

Аннаға жақын екінші үйірме — Алексей Александровичтің сол әлгі мансапқа жол тартқан үйірмесі болатын. Ол үйірменің, орталығы Лидия Ивановна графиня еді. Ол өзі құдайшыл, көріксіз, ізгі, қарт әйелдер мен білімпаз, ақылды, баққұмар еркектер үйірмесі болатын. Сол үйірмедегі ақылды адамдардың бірі үйірмені «Петербург қоғамының ары» деп те атапты. Алексей Александрович те сол үйірмені қатты қадірлеп, жұрт біткенмен сонша шығысып кете білетін Анна да Петербургтегі өмірінің алғашқы кездерінде дос-жаранды сол үйірмеден тапқан болатын. Қазір, Москвадан оралған шақта, сол үйірме де өзін безер етіп жіберді. Өзіне өзі де, өзге жұрт та түгел құбылып жүргендей көрініп, сол қоғам өзін сонша жалықтырып, ынғайсыз тигендіктен, Лидия Ивановна графиняға баруды да ретіне жарай азайта берді.

Анна байланысы бар, ақырғы, үшінші топ, шынына келгенде қауым болатын ол, — қауым болғанда, бал, қонақасы, сәулетті киім-салтанат қауымы, жарты қауым жайына түсіп кетпейік деп, бір қолын сарайға арта жүрген қауым болатын, бұл топтың мүшелері жарты қауымды жек көреміз деп ойлағандарымен, таңдау-талғаулары сол қауымға ұқсас болғаны былай тұрсын, тіпті айнымайтын. Анна өзі бұл топқа немере ағасының әйелі Бетси Тверская княгиня арқылы кеп астасатын, Бетси болса, жүз жыйырма мың сом кіріс алып тұратын да, Аннаны қауымға келген күннен бастап-ақ жақсы көре, әспеттей күтіп, Лидия Ивановна графиня тобын тәлкек ете жүріп, Аннаны өз тобына тартып әкеткен.

— Қартайып, алжыған кезде өзім де сол сықылды боламын, — дейтін Бетси, — бірақ сіз сықылды әдемі, жас әйелге мешеу топқа бару әлі ертерек жатыр.

Анна алғашқы кезде Тверская княгиняның ол қауымынан, қолынан келгенше, сырттап та жүрді, өйткені ол қауым Анна қаражатынан шығынды артық тіледі, оның үстіне, Аннаның өзі де бірінші топты ішінен тәуір көрді; бірақ Москваға барып келген соң, керісінше шықты соның. Анна өзі көңілдес достарынан тайқап, үлкен қауымға баруды шығарды. Онда Вронскийді кездестіріп, сол кездесулерде сабыры қаша қуанатын да болды. Вронскийді әсіресе, Бетсидікінде жиі кездестіретін жаққа шықты, Бетси өзі туысында Вронскийдің немере әпкесі, Вронская болатын. Вронский Анна жолығар жердің бәрінде болып, ыңғайы келсе-ақ соған деген махаббатын айта беретінді шығарды. Анна оған ештеңе деп емеурін білдіре қоймаса да, сол Вронскийді вагонда алғаш көрген күні құйқылжыта жадыратқан сезімі, соған әрбір жолыққан сайын-ақ, жан-дүниесінде лаулап қоя беретін болды. Соны көрсе-ақ, көзінде қуаныш нұры маздап, ерні күлімдей жымыйып жүргенін өзі де сезгенмен, сол қуаныш әлпетін өшіруге дәрмені де жетпей қойды.

Анна өзі әуелгі кезде сарізіме түсуге дәті барды деп соған наразы болғанына шынымен сеніп те қалып жүрді; бірақ Москвадан келген соң кешікпей-ақ, соны жолықтырармын деп сауық-кешіне барып тұрып, сол жоқ болғанға жабырқап кеткендіктен, өзімді өзім алдаған екем ғой, сарізіме түсуі түршіктірер нәрсе емес, қайта, өмірімнің, бар қызығы екен ғой дегенді айқын аңғарды.

Әйгілі әнші екінші ән салған соң да, үлкен қауым түгел театрда еді. Вронский орындығында отырған күйі бірінші қатардағы әпкесін көрген соң, үзіліс арасын күтпей-ақ, соның ложасына барды.

— Түскі тамаққа келмегеніңіз не? — деді әпкесі. — Ғашықтардың осы бір көріпкелдігіне-ақ қайран қаламын, — деп, Вронский өзі ғана еститіндей етіп: — болған жоқ ол,— дегенді қосып қойды күлімсіреп. — Операдан соң келіңіз бірақ.

Вронский қыйпақтай қарады оған. Әпкесі бас изеп, ишара етті. Вронский күлімдеп алғыс айтқан күйі, қасына кеп отырды.

— Қалжыңдарыңыз есімнен кетпейді тіпті! — деді, осы бір ынтықтың орайлы болуын қадағалап, ерекше ләззәт тауып жүрген Бетси княгиня, сөзін сабақтап, — соның бәрі қайда кеткен десеңізші! Қолға іліктіңіз білем, сүйіктім.

— Өзім де сол қолға түсуді қалаймын тек, — деді Вронский сабырлы, мейірбан күлкісіне сала. — Шынымды айтсам, қолға сол өте аз түстім деп қана арман етем ғой деймін. Үміт те үзейін деп жүрмін өзім.

— Қандай үмітіңіз болмақ еді? — деді Бетси, досына бола ренжіп қалып, — entendons nous 30...— бірақ өзіңізде не үміт барын өзіңіз қандай білсеңіз, мен де сондай өте жақсы білем деген оты көзінде жалт ете түсті.

— Түк те үмітім жоқ менің, — деді Вронский, жиі тісін көрсете күліп. — Ғафу етіңіз, — дегенді қосып қойды да, Бетсидің қолындағы дүрбісін алып, жалаңаш иықтар көрінген қарсыдағы ложалар қатарын қыдыра қарай бастады. — Күлкі болмасам, не қылсын.

Бетси мен бүкіл қауым адамдары көзінше күлкі болар қылыққа бармайтынын өте жақсы білетін өзі. Қыз бен жалпы басы бос әйелге ашына болған сорлының ролі де осы адамдар алдында күлкі болуы кәдік екенін жете білетін; бірақ ерлі әйелге таңылып, соны бұзып әкетуге бар өмірін қалайда бәс тіккен адам ролі сықылды рольде асқан ұлы, әдемі бірдеңе бар да, өмірі күлкі болар жайы жоқ деп білгендіктен, асқақ шат күлкісі мыйығында ойнай, дүрбіні қойып, немере әпкесіне қарады.

— Түскі тамаққа келмегеніңіз не, ал? — деді әпкесі, Вронскийді тамаша етіп.

— Айту керек әлі, сізге оны. Қолым тимеді, неден тимеді десеңізші әрі? Жүзін, мыңын айтсам да... таба алмайсыз оны. Әйелін қорлаған кісіні күйеуімен жарастырып жүрдім. Рас айтам, я!

— Немене, жарастырдыңыз ба?

— Жуықтады ғой деймін.

— Айтуыңыз керек екен маған оны ,— деді әпкесі түрегеле беріп, — ендігі үзілісте келіңіз.

— Болмас; француз театрына барғалы отырмын.

— Нильсоннан кетпексіз бе? — деді Бетси шошып кетіп, бірақ Нильсонды хор айтушының ешқайсынан тіпті айыра білмейтін өзі.

— Істер лаж не? Баяғы сол елшілігім жайында сонда біреулермен жолықпақшы болып едім.

— Әй, ереңсіз елші жазғандар-ай, өле қоймас олар, — деді Бетси, әлдекімнен естіген осындай бірдеңелерді есіне түсіріп. — Олай болса, отырыңыз да, немене екен, айтып шығыңыз?

Сөйтті де қайта отырды өзі.

V

— Сыпайыгершілікке біраз шет болғанымен де, соғұрлы қызық болған соң, айтқым келе береді өзің — деді Вронский, әпкесіне көзі күлімдей қарап. — Фамилияларын айтпай-ақ қояйын.

— Сонысы жақсы, былай-ақ тұспалдаймын.

— Тыңдай беріңіз. Емен-жарқын екі жас жігіт келе жатыпты...

— Сіздің полктың офицерлері шығар, әрине?

— Офицер деп отырғам жоқ, ертеңгі ас ішіп шыққан жай бір екі жас жігіт екен...

— Ішіп алыпты деп аударып қойыңыз.

— Мүмкін. Көңілдері емен-жарқын күйі, жолдастрынікінен түскі тамақ ішуге келе жатыпты. Содан, көздерін салса, арбакешке отырған бір әдемі әйел озып барады екен, екеуіне жалтаңдай қарап, иек қағып, күліп бара жатқан сықылды көріне кетіпті. Әрине, екеуі ілесе заулапты. Бар пәрмендерінше шауыпты. Екеуін қайран қылғанда, әлгі сұлу сол өздері келе жатқан үйдің алдына кеп тоқтапты. Сұлу әйел жоғарғы қабатқа жүгіре шығып кетіпті. Екеуі құр қысқалау бет пердесі астынан қып-қызыл ернің кіп-кішкене, әдемі аяғын ғана көріп қалыпты.

— Сіз бар ғой, осыны соғұрлы төндіріп айтқандықтан, сол екеудің бірі өзіңіз сықылды көрініп отырсыз маған.

— Әлгіде маған не деп едіңіз өзіңіз? Сонымен, екі жігіт барып жолдастарынікіне кіріпті, онікі де қоштасу қонақасы екен. Рас, екеуі ішіп те жіберіседі, қашан да қоштасу қонақасы үстіндегі әдет бойынша, артық ішкен болуы да кәдік. Содан, тамақ үстінде, осы үйдің үстінде кім тұрады деп сұрасады. Ешкім білмейді, екеуінің сұрауына қожайынның тек. малайы ғана: жоғарыда мамзельдер тұрады-ау деймін, осында көп қой өздері деп жауап береді. Тамақтан соң жігіттер қожайынның кабинетіне барып, белгісіз сұлуға хат жазады. Хатты өлдік-өштік ден өзеурей жазады да, түсінікті бола қоймаған жерлерін айтып бергелі, жоғарыға өздері алып кетеді.

— Ондай шатпақты маған несіне айтып отырсыз? Я?

— Қоңырау соғады. Бір қыз шыққан екен, екеуі хаттарын береді де, екеуміз де қатты ғашық боп қалғандықтан, қазір осы есік алдында жан қыйғалы тұрмыз деп, өлердегі сөздерін айта жабысады. Қыз аң-таң боп, тіл қатыса бастайды. Қапелімде шұжық бакенбардылы, қып-қызыл, шаян сықылды бір мырза сап ете түседі, бұл үйде менің әйелімнен өзге ешкім де тұрмайды деп, екеуін қуып шығады.

— Сіз өзіңіз, бакенбардысы сол сіз айтқандай, шұжық сықылды екенін қайдан білесіз?

— Білетін мәнісімді тыңдай беріңіз. Бүгін соларды жарастыруға барғамын.

— Сонымен не шықты, ал?

— Ең қызығы осы арада оның. Сол бақытты сұлудың өзі титулярный советниктің жұбайы екен де, титулярный советник екен әрі. Титулярный советник шағым беріп, жарастырушысы мен болып жүрмін соның жарастырушы болғанда, қандай жарастырушы десеңізші!.. Сенсеңіз бар ғой, маған салыстырғанда Талейран да түк болмай қалды.

— Не қыйыншылығы бар екен?

— Айтайын, тыңдай-беріңіз... Біз болсақ, келістіре кешірім сұрап: «Өзіміз де қапа болып қалдық, жартымсыз жансақ кеткенімізді кешіріңіз» деп жалындық. Шұжық сақал титулярный советник жіби бастап, өз сезімін де қоса білдіргісі келеді, бірақ соны айта бастаса-ақ, күйіп-пісіп, ащы сөздер айтып кетеді де, тілмарлық талантымды тағы да кеп жұмсаймын мен. «Сөзіңізге құп, екеуінің қылығы жаман екені жаман, бірақ жаңсақ басқандарын, жастығын еске алыңыз деп отырмын; оның үстіне өздері ертеңгі асты жаңа ғана ішкен адамдар болатын. Біліп отырсыз ғой. Өздері де шынымен өкініп, айыптарын кешіруіңізді жалына сұрап отыр». Титулярный советник тағы да жұмсара бастайды. «Сөзіңізге құп, кешіре-ақ қояйын, граф, бірақ маған жар боп отырған адал әйелдің қайдағы бір қаніпе... балалардың аңду, ажуасына, содыр-сойқанына ұшырауы деген...» Ол бала болса, білесіз ғой, көзбе-көз сол жерде отыр, соларды жарастыруым керек менің. Тілмарлығымды тағы да жұмсап, істі тындыруға тақап келсек-ақ болды, титулярный советнигім тағы да шарт кетіп, шұжығы шошаңдап, жүзі қып-қызыл боп шыға келген соң, тілмарлық мәймөңкесіне майын тамыза тағы да басамын.

— Ә, бұл әңгімені сізге айту керек екен ғой! — деді Бетси, ложасына келген әйелге күле қарап. — Мені әбден күлдіріп болды өзі.

— Жә, bonne chance 31, — дегенді қосып қойды, желпуіш ұстаудан бос қалған саусағын Вронскийге бере беріп, сөйтті де алдағы аяда жұрт көзіне түгел шалына, газ жарығына шыққанда, келісе, жап-жалаңаш көрінейін деген оймен, көйлегінің көтеріліп кеткен аспасын иығын ырғай, төмен түсіріп жіберді Бетси.

Вронский француз театрына тартты. Онда, шынында да, француз театрындағы ойынның, ешқайсысын қақа жібермейтін полк командиріне жолығуы керек болатын, үш күннен бері ойын бөліп, қызық көріп жүрген елшілігі жайын сонымен сөйлесейін деп ойлаған. Бұл іске шатылғандар Вронскнй жақсы көретін Петрицкий мен кызметке жуырда кірген және бір аяулы, артықша жолдасы Кедров дейтін жас князь болатын. Бұл мәселеде, әсіресе, полк мүддесіне кәкір келіп тұрған.

Екеуі де Вронский эскадронында болатын. Полк командирше Венден дейтін титулярный советник келіп, офицерлеріңіз әйелімді қорлады деп шағым беріпті. Венденнің айтуына қарағанда, — үйленгеніне алты ай болған, — жас келіншегі шешесімен бірге шіркеуде болып, қапелімде, белгілі жағдаймен, сырқаттанып қалғанын сезген соң, одан ары тұруға дәрмені келмей, қолына ілінген әулекі арбакешке отыра салып, үйге қайтыпты. Содан офицерлер қуалап, әйел шошып кеткендіктен, үйге баспалдақпен жүгіре кірем деп, ауруы одан бетер үдеп кетіпті. Венденнің, өзі болса, мекемеден келе, қоңырау шылдыры мен қайдағы бір даң-дүң дауыс естіген соң, сыртқа шығып, хат ұстаған мас офицерлерді көріпті де, итеріп шығарыпты. Қатаң жаза берілуін сұрапты ол.

— Жоқ, не десеңіз, о деңіз, — депті полк командирі, Вронскийді шақырып алып, — Петрицкий асқынып бара жатыр. Уақыйғасыз құр өтетін апта жоқ. Анау чиновник те ісін аяқсыз қоймайды, шырқай береді ары.

Вронский істің насырға шапқанын түгел аңғарған соң, бұл жерде дуэль болар орайы жоқ, сол титулярный советникті иліктіріп, істі қымтай салу жөнінде қолдан келгендерді түгел істеу керек деп ойлаған. Полк командирі Вронскийді шақырғанда, тап сол мархабатты, ақылды, әсіресе, полк абройын қадір тұтатын адам деп білгендіктен шақырған болатын. Екеуі кеңесе келіп, Петрицкий мен Кедров екеуі Вронскиймен бірге сол титулярный советникке кешірім сұрай баруы керек деп ұйғарған. Вронскийдің аты мен флигель-адыотанттық даңқы титулярный советникті жұмсартуға көп көмек беруі керек екенін полк командирі де, Вронский де түсінген болатын. Шынында ол екі қарудың екеуі де ішінара шын қару боп шықты; бірақ жарастыру нәтижесі, Вронский айтқандай, екіталай-дүдамал қалыпты.

Вронский француз театрына келген соң полк командирін фойеге алып шығып, сәтін де, сәтсіздігін де тегіс айтып берді. Полк командирі түгел ойластыра келіп, істі аяқсыз қалдыруға ұйғарды, одан соң ермек көріп, Вронскийден дидарласу жұмысының егжей-тегжейлерін де сұрастырып шықты; Вронскийдің: титулярный советник толастай бере, әңгіме жайы есіне түсіп кетсе-ақ, қалт қайта бұрқырап, Вронский болса, жарастырудың соңғы жарты ауыз сөзіне келгенде жалт беріп, Петрицкийді алдына тоса, имене берген әңгімесін тыңдай тұрып, полк командирі ішек-сілесі қата ұзақ күлді.

— Сұмдық та, қызық та уақыйға екен бір. Кедров қайдан шайқассын ол мырзамен! Сонша қатты ашуланды ма, өзі? — деді қайыра, күле сұрап. — Бүгін Клер қандай десеңші! Керемет! — деді француздың жаңа актрисасының жайын айтып. — Қашан көрсең де, күн сайын жаңа. Бұл тек француздар қолынан ғана келеді ғой жалғыз.

VІ

Бетси княгиня үйіне соңғы актының ақырына қарамай қайтты. Сопайған боп-боз бетіне опа сеуіп, соны сүртіп, оңдалып алған соң, үлкен қонақ үйге шай жасаңдар дейін деп, жуынатын бөлмесіне кіргені сол еді, Үлкен Морскаядағы абажадай үйіне күймелер бірінен соң бірі сау ете түсті. Қонақтар кең есік жақтан келген соң, өткен-кеткенге өнеге болам деп, әйнекті есік ішінде ертеңгісін газет оқып отыратын семіз швейцар сол дәу есікті сықыр еткізбей ашып, келгендерді қасынан өткізе бастады.

Қабырғалары қоңырқай, жүндес кілем төселген, шам астында дастарқаны шағылыса шаңқыйған стол үсті жап-жарық, күміс самаурыны жылтырап, шай шынылары мөлдірей көрінген үлкен қонақ үйге: шашын жаңалап тарап, жүзін жаңалап жасаңғыратқан қожайын әйел бір есіктен кіргенде, қонақтар екінші есіктен бір мезгілде келіп кірді.

Қожайын әйел қолғабын самаурын қасына отырған соң шешті. Жұртшылық көрнексіз бір малайлардың көмегіне сүйене, орындықтарды жылжытып, екі жарыла, — қожайын әйел отырған самаурын жақ пен қонақ үйдің соған қарсы екінші жағына, — қара барқыт киінігі, қарасы тікірейген әдемі, елші әйелінің қасына жайласты. Екі төбе жұрттың, екеуінің әңгімесі де, ә дегендегі ежелгі әдет бойынша кездесу, амандасулар киіп кетіп, тіл қатар желеу іздегендей, шай ұсынулар бөліп, ауытқый берді.

— Актрисалық жағынан өзі төтенше жақсы жатыр; Каульбахты зерттеген болуы керек, тәрізі, — деді елші әйелінің тобындағы тілмар, — қалай құлағанын байқадыңыз ғой.

— Қой, жарқыным, Нильсонды айтпай-ақ қоялық! Айта қояр түк те жаңалығы жоқ оның,— деді көнетоз жібек көйлекті, қасы тып-тықыр, жасанды шаш қоспаған, қып-қызыл, жуан ақсары әйел. Ол кісі қарым-қатнаста қарабайыр, дөкірлікпен аты шығып, enfant terrible 32 атанған Мягкая княгиня дейтін кісі болатын. Мягкая княгиня екі үйірменің аралығына отырып алып, сөздерін тыңдай, оған да, бұған да қатнасып отырған. — Каульбах жайындағы сол сөзді, уәделесіп қойғандай, бүгін үш кісі айтты маған. Сол сөздің соғұрлы неменесі ұнап қалғанын да білмеймін соларға.

Әңгімені осы кірме сөз бөліп кетті де, тағы бір тың тақырып ойластыру керек болды.

— Бізге бір ілмесі жоқ қызық әңгіме айтып беріңіз, — деді, енді не бастарын білмей, қоса қысылып отырған тілмарға, ағылшынша small-talk дейтін әсем сөйлеудің асқан шебері боп жүрген елші әйелі.

— Ілмелеспей күлкі жоқ, онсыз түктің сыйқы жоқ деген ғой, — деді тілмар, сөзін күлімсірей сабақтап. — Айтып көрейін бірақ. Тақырып беріңіз. Әңгіме біткен тақырыпта боп отыр. Тақырып берілсе, құрап шығару қыйын емес одан. Кымыс етсе-ақ, қазір ақылды сөз сөйлеуге өткен ғасырдың атақты самар жақтары да қыйналған болар еді деп ойлаймын өзім. Ақылды сөз біткен жалықтырып та жіберді ғой...

— Әлдеқашан айтылған әңгіме оныңыз, — деп елші әйелі күле сөйлеп, сөзді бөліп жіберді.

Әңгіме сыпайы басталды да, сол өте сыпайылығынан тағы да тоқтап қалды. Өмірі жаза баспайтын, жақсы қару — мысқыл сөзге ойысудың орайы келді.

— Осы Тушкевичте Louis XV тәріздес бірдеңе барын байқайсыздар ма, сіздер? — деді тілмар, стол қасында тұрған әдемі аққұба жігітті көз қыйығымен нұсқап.

— Е, әлбетте! Қонақ үймен аузының дәмі бір, мұнда соғұрлы жиі келе беретіні де содан өзінің.

Осы қонақ үйде отырып, яғни Тушкевич пен қожайын әйел арасындағы қарым-қатнас жайында айтылмайтын әңгіме емеурін арқылы айтылған соң да, ол әңгімені жұрт қолдасып кетті.

Оның үстіне, самаурын мен қожайын әйел маңындағы әңгіме де: қоғамдық соңғы жаңалық, театр, соны сынау сықылды қажетті үш тақырып арасында біраз уақыт дәл осылай ауытқый жүріп, соңғы тақырыпқа, яғни мысқыл сөзге тірелген соң барып баяндады.

— Мельтищева да, — қызы емес-ау, шешесі, — өзіне diable rose 33 костюмін тіктіріп жатқанын естіген боларсыздар.

— Қойыңызшы! Жоқ, тамаша екен онысы!

— Сол ақылымен жүріп, — ессіз кісі емес қой өзі, — соның күлкі нәрсе екенін аңғармайтынына таңмын.

Мельтищева сорлыны іліп-қағып, тәлкек қылатын сөз әрқайсысынан-ақ табылып, әңгімелері лаулай жанған отша шытырлап, маздай жөнелді.

Бетси княгиняның сурет көшірмелер жыйнауға құмарпаз, мейірбан, күпсердей күйеуі, әйеліне қонақтар келіп отырғанын білген соң, клубқа барар алдында, қонақ үйге соқты. Жұмсақ кілемде жүрісін естіртпей, ептеп басқан күйі Мягкая княгиняның қасына келді.

— Қалай, Нильсон ұнады ма, сізге? — деді ол.

— Ойпыр-ай, осылай да ұрланып келуге бола ма екен? Шошытып жібердіңіз ғой, — деді княгиня. — Опера жайында сөйлеспей-ақ қойыңыз менімен, музыкадан дәнеңе де білмейсіз. Одан да сіздің деңгейіңізге мен түсейін де, қыштарыңыз бен суреттеріңіздің жайын сөйлесейін сізбен. Жаймадан жуырда не қазналар сатып алдыңыз өзіңіз?

— Қаласаңыз, көрсетейін. Байыбына бармайсыз ғой бірақ.

— Көрсетіңіз. Мен әлгі, анау... не деуші еді өздерін... банкирлер... солардан үйренгемін, тамаша суреттері бар. Көрсеткен бізге.

— Немене, Шюцбургтердікінде болып па едіңіз? — деді самаурын қасындағы қожайын әйел.

— Болғамыз, ma сһеrе. Күйеуім екеумізді тамаққа шақырып, сол тамақтың тұздығы мың сом болды деген маған, — деді Мягкая княгиня, сөзін жұрт тыңдап отырғанын сезген соң, жарқын-жарқын сөйлеп. — Онысы бір оңбаған, шикі тұздық екен өзі. Соларды шақыру керек болған соң, тұздықты мен сексен бес тыйынға жасап едім, жұрт біткен риза болды тіпті. Мың сомдық тұздық деген қолымнан келмейді менің.

— Оны жасайтын жалғыз сол! — деді қожайын әйел.

— Керемет! — деді енді біреуі.

Мягкая княгиня сөзінің әсері қашан болсын біркелкі шығатын да, әсерінің сыры, жаңағыдай өзі онша орынды сөйлей қоймағанмен, жай нәрсені мәнді етіп айтуында жататын. Өзі жүрген қоғамда мұндай сөздері, жалпы алғанда, нағыз өткір қалжыңша әсер ететін. Мягкая княгиня сол сөзінің неге олай әсер ететін мәнісін түсінбегенмен, әйтеуір сол әсерін біліп, соны пайдалана беретін.

Мягкая княгиня сөйлеп отырған кезде, жұрт біткен соны тыңдап, елші әйелі қасындағы әңгіме тоқырап қалған соң, қожайын әйел қоғамды бір жерге түгел тоғыстырғысы келді де, елші әйеліне тіл қатты:

— Шайға зауқыңыз жоғы анық қой? Біздің жаққа шықсаңыз деймін онда.

— Жоқ, осы жердің өзі жақсы бізге, — деп елші әйелі күле жауап берді де, бастаған әңгімесін жалғап әкетті.

Әңгімелері өте бір сүйкімді әңгіме болатын. Ер-әйелді Карениндерді сөгіп отырған.

— Анна өзі Москваға барамын деп қатты өзгеріп кетіпті. Өзінде бір оғаш нәрсе бар сықылды, — деді Аннаның білісі.

— Өзгерісінің үлкені, Алексей Вронскийдің елесін қоса ала келгендігінде ғой оның, — деді елші әйелі.

— Оның несі бар дейсіз? Елесі жоқ адам, елестен құр адам деген мысалы бар Гриммнің. Сол өзі әрі соған деген әлдененің жазасы да ғой деймін. Соның не жаза екенін де өмір бойы түсінбей келем өзім. Бірақ әйелге елессіз жүру деген жайсыз нәрсе болуға тиіс.

— Рас қой, бірақ елеспен жүрген әйелдің ақыры әдетте жаманға апарып соғады, — деді Аннаның, білісі.

— Тіліңізге шоқ түссін, — деді Мягкая княгиня қапелімде, сол сөзді естіген соң. — Каренина деген — әйел жосақты әйел. Күйеуін жақтырмасам да, өзін өте жақсы көремін.

— Күйеуін неге жақтырмайсыз? Өзі бір сонша тамаша адам ол кісі, — деді елші әйелі. — Ондай мемлекет адамы Европада азғантай-ақ дейді күйеуім.

— Менің күйеуім де соны айтады, бірақ сенбеймін өзім, — деді Мягкая княгиня.— Күйеулеріміз айтпаған болса, барын барша көрген де болар едік, Алексей Александрович деген, меніңше, әшейін бір ақмақ адам өзі. Оны мен сыбырлап айтам құр... Түгел айдан ашық істеліп жатқаны, рас емес пе? Бұрын соны ақылды кісі дегенде, іздеп-іздеп, сол ақылын таппаған соң, өзімді ақмақ екем деуші едім; содан өзін ақмақ деп сыбырлай айтуым-ақ мұң екен, бәрі де аян бола кетті тіпті, рас емес пе осың?

— Бүгін өзіңіз ашулы екенсіз!

— Ашулы түгім де жоқ. Өзге жолым болмай отыр. Екеуміздің біріміз ақмақ екеніміз —ақмақпыз. Бірақ өзіңіз білесіз, өзің жөнінде өмірі айтуға болмайды оны.

— Дәулетке мәз ешкім жоқ, ақылына мәз әркім, — деді тілмар француз елеңін айтып.

— Міне, міне тап сол, — деді Мягкая княгиня, тілмарға апыл-ғұпыл бұрылып. — Бірақ Аннаны қыймаймын сіздерге, әңгіме сол. Өзі бір сонша сүйкімді, аяулы кісі. Жұрт ғашық боп, көлеңкедей ілесіп қалмай жүрсе, не істемекші екен ол?

— Менің де сөгейін деген ойым жоқ, — деді Аннаның білісі ақтала сөйлеп.

— Өзімізге көлеңкеше ілескен ешкім жоқ болса, ол біздің сөге беруге хақымыз бар деген сез емес.

Мягкая княгиня Аннаның білісін келістіре мұқатып тастады да, түрегеліп, елші әйеліне ілесе, Пруссия королы жайында жалпы әңгіме боп жатқан столға барып қосылды.

— О жерде не мысқыл айттыңыздар? — деп сұрады Бетси.

— Карениндер жайы. Княгиня Алексей Александровичке мінездеме беріп шықты, — деді елші әйелі, күлімдеген күйі, стол қасына отыра беріп.

— Естімегеніміз жарамаған екен, — деді қожайын әйел, кірер есікке қадала қарап. — Ә, ақыры сіз де келген екенсіз ғой! — деді, кіріп келе жатқан Вронскийге күлімдей сөйлеп.

Вронский осында кездескен жұртты түгел танумен бірге, күн сайын бәрін көріп жүргендіктен, бөлмеде бірге отырған адамдар қасынан қазір ғана кетіп, қайта оралған кісідей, жай шүйіркелесе кірді.

— Қайдан дейсіз бе? — деді елші әйелінің сұрауына жауап бере сөйлеп. — Лаж нешік, мойындайын. Буффтен келдім. Жүз көрген шығармын деймін, бірақ ылғый жаңа көргендей боламын. Тамаша! Ұят екенін де білем өзім; бірақ операда ұйқтап қалам да, Буффте ақырғы минутына дейін міз бақпаймын, көңілді де әрі. Бүгін...

Француз актрисасын атап, сол жөнде бірдеңелер айтуға оқталып еді, елші әйелі бірақ түршіге қалжыңдап, сөзін бөліп жіберді.

— Ол сұмдықты айтпай-ақ қойыңыз, жарқыным.

—Жарайды, ол сұмдықты жұрт біткен менсіз де білетіндіктен, айтпай-ақ қояйын.

— Ол бір, опера сықылды. жағымды болса, жұрт біткен сонда барар еді ғой, — деп Мягкая княгиня да іліп әкетті.

VII

Кірер есіктен аяқ дыбысы шалынған соң, Бетси княгиня Каренина екенін біліп, Вронскийге қарады. Есікке қараған Вронский жүзіне бір жаңа, оғаш әлпет орала кетті. Кіріп келе жатқан әйелге әрі қуана , әрі қадала, жүрексіне қараған күйі, жайлап түрегеле берді. Қонақ үйге Анна кеп кірді. Қашанғы әдетінше бойын тіп-тік ұстап, қауымдағы өзге әйелдер жүріс-тұрысынан өзгеше бір нығыз, лыпылдай басқан жеңіл жүріспен, көз қыйығын аудармай, қожайын әйелге дейінгі бірнеше қадам жерді басып кеп, қолын күлімсірей қысты да, сол күлімдеген күйі Вронскийге қарады. Вронский майыса иіліп, орындық та ыңғайлай берді.

Анна тек басын изеді де, қызарып кетіп, қабағын шыта қойды. Бірақ іле-шала таныстарына басын лыпылдай изеп, ұсынған қолдарды қыса, қожайын әйелге бұрылды.

— Лидия графинянікінде болып едім, ертерек келермін десем, отырып қалыппын. Джон мырза болды үйінде. Келісті адам екен бір.

— Ә, әлгі миссионер ғой, анау?

— Я. Үнді тұрмысы жайында өте қызық әңгімелер айтты.

Анна келумен үзілген әңгіме, үрлеген шам отындай тары да шалқый бастады.

— Джон мырза ғой! Джон мырза, я! Көргемін өзін. Жақсы сөйлейді. Васильева құлай ғашық боп қалыпты өзіне.

— Айтқандай, кіші Васильева Топовқа шығады дегені рас па екен сол?

— Рас, шығатын боп қойды десіп жүр.

— Ата-анасына таңмын өзім. Сол некенің өзін құмарлық неке екен деседі жұрт.

— Құмарлық дейсіз бе? Пікіріңіз қыңыр пікір екен! Құмарлық дегенді қазір кім сөз қылады сол? — деді елші әйелі.

— Істер лаж не? Сол бір ежелгі ақмақ салт қалмай-ақ келеді, әйтеуір, — деді Вронский.

— Сол салтты ұстағандардың өзіне жаман ол. Өз басым парықты некені ғана бақытты неке деп білемін.

— Рас қой, бірақ соның есесіне, тап сол тіштімтайлы еткен құмарлық келгенде, парықты неке бақытының да күлі көкке ұшатын шағы бола береді, — деді Вронский.

— Бірақ парықты неке дегенде, екеуінің желігі басылған некені айтамыз ғой біз. Ол желік жұпар сыяқты нәрсе бір, соқпай кетпейді.

— Онда шешек сықылды махаббатты егуді де үйрену керек екен ғой.

— Жас күнімде дьячокқа ғашық болғаным бар менің, — деді Мягкая княгиня. — Себебі тиді ме, тимеді ме соның, білмеймін.

— Жоқ, қалжың өз алдына, меніңше, махаббатты тану үшін алдымен қателесіп алып, содан соң барып түзелу керек, — деді Бетси княгиня.

— Тіпті некеден соң да сөйту керек пе? — деді елші әйелі қалжыңдай сөйлеп.

— Өкінудің ерте, кеші жоқ деген, — деді тілмар ағылшын мәтелін айтып.

— Расы сол, — деп Бетси де қағып әкетті, — қателесу керек те түзелу керек. Бұған қалай дейсіз? — деді, сол әңгімені салмақпен, сәл күлімсірей, үнсіз тыңдап отырған Аннаға қарап.

— Меніңше, — деді Анна да, шешіп алған қолғабымен ойнай тұрып, — меніңше...бac қанша болғанда, ақыл сонша болса, жүрек қанша болғанда, махаббат түрлері де сонша, ғой деймін.

Вронский Аннаға қараған күйі, не дер екен деп, жүрегі лүпілдей, аңыра қалған еді. Анна әлгі сөздерді айтқанда, қатерден құтылған кісідей, күрсініп салды.

Анна кенет соған бұрылды.

— Москвадан хат алып едім. Кити Щербацкая қатты ауру деп жазыпты.

— Апыр-ай, ә? — деді Вронский шытынып.

Анна бетіне қатулана қарады.

— Қаперіңізге келмей отыр ма сол?

— Қатты келіп отыр, қайта. Сізге өздері не деп жазған екен, білсем болар еді соны? — деп сұрады Вронский.

Анна түрегеліп, Бетсидің қасына барды.

— Бір шыны шай беріңізші маған, — деді, Бетси орындығының арт жағына тоқтап.

Бетси княгиня шай құйғанша, Аннаның қасына Вронский де келді.

— Немене жазыпты сізге? — деді қайыра сұрап.

— Осы еркектердің қайырсыздық дегенді қашан болсын айта жүріп, соны түсінбейтіндерін ойлай берем өзім, — деді Анна, Вронскийге жауап бере қоймай. — Сізге өзім әлдеқашан-ақ айтайын деп едім, — дегенді қоса айтты да, бірнеше қадам жүріп барып, бұрышта альбом тұрған стол қасына отырды.

— Сөзіңіздің мағнасына онша түсіне алмай қалдым, — деді Вронский, бір шыны шайын әпере беріп.

Анна өз қасындағы диванға қараған соң, Вронский де отыра кетті.

— Я, сізге айтайын дегенім, — деді Анна, Вронскийге қарай қоймай. — Жаман істедіңіз, жаман, өте жаман.

— Жаман істегенімді білмейді дейсіз бе, мен? Бірақ солай басуыма себеп болған кім еді десеңізші?

— Оны неге айтасыз маған? — деді Анна, Вронскийге қатулана қарап.

— Неге екенін өзіңіз білесіз, — деді Вронский, Аннаның көзіне көзі түсе, содан айрылмай, қуана, батыл жауап беріп.

Ол қысылмай, Анна қысылды бірақ.

— Оныңыз тек, сізде жүрек жоғын көрсетеді, — деді Анна. Бірақ көз жанары: жүрек барын білемін сізде, сол үшін де қорқамын сізден деп тұр екен.

— Қазіргі айтқаныңыз ғашықтық емес, қате нәрсе болатын.

— Осы сөзді айтпаңыз деп тыйғаным есіңізде ғой, оңбаған сөз бір, — деді Анна селік етіп; бірақ тыйғамын деген жалғыз ауыз сөзбен-ақ, Вронскийге өзінің белгілі десі барын мойындап, сол арқылы оның да ғашықтық жайын айтуына дем бергенін іле-шала сезе кетті. — Сізге осыны әлдеқашан-ақ айтайын деп едім, — деді сөзін сабақтап, Вронскийдің көзіне батыл қараған күйі, беті ду ете албырай қызарып, — бүгін болса, өзіңізге кездесетінімді біліп, әдейі келдім. Тындым болуы керек дегенді айтқалы келдім сізге; өмірі ешкім алдында қызарып көрген жан емес едім, сіз бірақ өзімді өзім әлденеге айыпты сезетін етіп жібердіңіз мені.

Вронский Аннаға қарай отырып, жүзіндегі рухани жаңа көркіне таң-тамаша болды.

— Не қалап отырсыз менен? — деді Вронский жайымен, шындай сөйлеп.

— Қалағаным, Москваға барып, Китиден кешірім сұраңыз, — деді ол.

— Қалағаныңыз ол емес сіздің, — деді Вронский.

Анна қалағанын айтпай, өзін өзі зорлағанын айтып отырғанын Вронский аңғарып тұр.

— Мені, өзіңіз айтқандай, жақсы көрсеңіз, — деді Анна, сыбырлай сөйлеп, — тыныштық табайын, сол айтқанымды істеңіз.

Вронский жүзі жайнап қоя берді.

— Бар өмірім бір өзіңіз екенін білмейсіз бе сіз; бірақ тыныштық дегенді өзім де білмеймін, сізге де берер жайым жоқ. Тұрған бойым, махаббатым түгел... сол. Өзім мен сізді бөлек ойлар дәрменім жоқ менің. Өзім мен сіз өзім үшін біреу-ақ. Өзіме де, сізге де алдымызда тыныштық болар орайын және таппай отырмын. Көрерім құр қапалық пен бақытсыздық орайы... Не болмаса, бақыттылық орайын көрсем, не еткен бақыт десеңізші ол!.. Орайы жоқ дейсіз бе, оның? — деді ерні ғана қыбыр етіп; Анна бірақ естіп қалды.

Көңліндегісін айтқалы о да ақыл қуатын түгел жұмсады; бірақ оны айту орнына, махаббат толы жанарын Вронскийге салған күйі, ештеңе деген жоқ.

«Осы екен ғой! — деді Вронский сүйсіне ойланып. — Күдер үзе күйзеліп, дәйегі жоқ көргенім — осы екен ғой! Сүйеді екен ғой мені. Мойындап отырғаны сол мұның».

— Солай етіңіз де, мен десеңіз, өмірі маған ол сөздерді айтпаңыз, тату дос боп жүрейік, — деді сөзбен, көз жанары бірақ мүлде өзге нәрсе айтып тұр.

— Дос болмаймыз екеуміз, өзіңіз де білесіз оны. Жұрт біткеннен не асқан бақытты, не асқан бақытсыз жан болу-болмауымыз, — өз билігіңізде тұр.

Анна бірдеңе дейін деп еді, Вронский бөліп кетті.

— Менің сұрарым-ақ, қазіргідей үміт қып, қазіргідей қыйналуға ерік беріңіз деп, соны ғана сұраймын; ол болмаса, жоғалыңыз деңіз бір, жоғалам да кетемін. Отыруым өзіңізге ауыр тисе, қайтып мені көрмейсіз.

— Ешқайда қуар жайым жоқ сізді.

— Ешнәрсе өзгертпеңіз тек. Бәрін сол күйінде қойыңыз, — деді Вронский, даусы дірілдеп. — Әне, күйеуіңіз де келді.

Шынында, осы сәтте қонақ үйге жөңкеріле, жайбарақат басып, Алексей Александрович те кеп кірді.

Әйелі мен Вронскийді шола қарап, қожайын әйелдің қасына келе, шайға отырды да, үйреншікті қалжыңбас әлпетіне баса, қашанда естіле кететін, байсалды даусына сала, әлдекімді қағыта сөйледі.

— Рамбульеңіз түгел екен, — деді, жұртты тегіс шолып шығып, — сәулет пен саз ғой бір.

Бірақ осындай сөз тәркін sneering 34 деп атайтын Бетси княгиня, онысына шыдай алмай, ақылды әйел болған соң, әңгіме бетін жалпы әскери міндет жайындағы келелі сөзге кілт бұрып жіберді. Алексей Александрович те әңгімеге дереу үйіріле кетіп, Бетси княгиня тиісіп отырған жаңа указды ден қоя арашалай бастады.

Кішкене стол қасында отырған Вронский мен Анна екеуі сол күйі отыра берді.

— Ерсі боп барады мынасы, — деді бір әйел, Каренина мен күйеуі, Вронский үшеуін көз қыйығымен нұсқай, сыбыр етіп.

— Мен не айтып ем өзіңізге? — деді Аннаның білісі.

Бірақ, жалпы үйірмеден оқшау шығып кеткен екеуі, ол әйелдер түгіл, өзгелерінің де мазаларын алғандай, қонақ үйдегі жұрт түгелімен, тіпті Мягкая княгиня мен Бетсидің өзі де солар жаққа дүркін-дүркін жалтақтай қарасты. Ол жаққа бірде-бір қарамай, басталған әңгіменің қызығынан бас алмаған жалғыз Алексей Александрович қана болды.

Жұрттың азарда-безер боп отырғанын көрген соң, Бетси княгиня Алексей Александрович әңгімесін тыңдай тұруға өзге біреуді қоя салып, Аннаның қасына барды.

— Күйеуіңіздің әрі айқын, әрі дәл айтатынына қашан болсын қайран қалам өзім, — деді Бетси. — Сол кісі сөйлегенде, ой шалмайтын ұғымның өзі де оңай боп кетеді маған.

— Әлбетте! — деді Анна, бақытқа бата, жайнай күлімсіреп,Бетси айтқан сөздің бірде-бірін түсінбей. Үлкен стол басына келіп, жалпы әңгімеге о да қатнаса бастады.

Алексей Александрович жарты сағат отырған соң, әйеліне келіп, үйге бірге қайталық дегенді айтты; Анна бірақ күйеуіне қарай қоймай, кешкі асқа қаламын деп жауап берді. Алексей Александрович бас ие қоштасып, шығып кетті.

Каренинаның жылтырақ жарғақ киген жуан, карт, татар көшірі суыққа тоңа шыйыршық атқан, сол жақтағы көк атты есік алдында әрең, ұстап тұр екен. Малай күйме есігін ашып тұр. Сыртқы есікті ұстап швейцар тұр екен.

Анна Аркадьевна ішігінің ілгегіне шалынған шілтерін кіп-кішкене қолымен лыпылдай жазып, өзін аттандырып жүрген Вронскийдің сөзін еңкейе тұрып тыңдады.

— Ештеңе айтпадыңыз сіз; тіпті мен де қалағам жоқ делік, — деді Вронский. — Маған бірақ достық керек емесін өзіңіз де білесіз, өмірімдегі жалғыз бақытым, өзіңіз сол азарда-безер болатын сөз болуы да ықтимал... махаббат, я...

— Махаббат... — деді о да, өзектен шыққан үнімен баяу қайталап, сөйтті де, шілтерін жазып ала бере, жалма-жан: — Ол сөзді мен, өзіме деген мағнасы өзіңіз ойлағаннан әлдеқайда артық болған соң да сүймеймін, — деп қосып жіберді де, бетіне жалт қарады. — Қош болыңыз!

Анна Вронскийге қолын берген соң, швейцар қасынан елпілдеген шапшаң жүріспен өте шығып, күймесіне барып зып берді.

Көз қарасы мен қолының жұғысуы Вронскийді шарпып жіберді. Алақанының Анна жанасқан жерін сүйіп алды да, көңілдегі мақсұтқа соңғы екі айдағыдан осы кештің өзінде көбірек жақындадым деген оймен, үйіне қарай мәз бола аттанды.

VIII

Алексей Александрович әйелінің Вронскиймен дербес стол басында әлдене жайын ентелей әңгіме етіп отыруында оғаш, ерсі ештеңе де жоқ деп қарады; бірақ солары қонақ үйде отырған өзге жұртқа оғаш, ерсі көрінгенін аңғарған соң, өзіне де ерсі көрініп кетті. Соны әйеліме айтайыншы деген ойға келді.

Алексей Александрович үйіне оралған соң, қашанғы әдетінше, кабинетіне барып, орындыққа отырды да, папизм жайындағы кітабының, қағаз кесетін пышақ сап қойған жерін ашып, әдетінше сағат бірге дейін оқыды; әлденені серпейінші деген кісідей, кен, маңдайын құр оқта-текте сүртіп қойып, басын шайқай түсіп отыр. Дағдылы сағаты жеткен соң түрегеліп, жатар алдында жуынып-шайынып та келді. Анна Аркадьевна әлі де жоқ екен. Қолтығына кітабын қыса жоғары шықты; бірақ бүгінгі кешкі ойы қызмет жайындағы үйреншікті жорамал, пікірлер орнына, әйелі мен сол кездескен қайдағы бір жайсыз пікірлерге толып алды. Төсекке жата қалатын әдетіне баспай, қолын артына ұстаған күйі, бөлмеде ары-бері жүре бастады. Жаңа кезіккен жайды бажайылау кepeк деген оймен, жата алған жоқ.

Алексей Александрович әйелімен сөйлесу керек деп шешкенде, өзіне ол оңай да, жеңіл де көрінген болатын; бірақ сол жаңа кезіккен жайды қазір қайта ойластырған шақта, өзіне бір өте шытырман қыйын нәрсе боп та көрінді.

Алексей Александрович қызғаншақ кісі емес еді. Өз нанымынша, қызғаншақтық деген әйеліңді қорлайтындықтан, әйеліңе сенімің болуы керек деп білетін. Бірақ сол сенімің, болу мәнісі не, жас әйелің ылғый өзіңді сүйеді дегенге неге сеніп кетуге тиіссің дегенді өз басынан сұрап көрген жан емес-ті; бірақ өзі сенбеу дегенді білмегендіктен, сене беретін де, сенімін, болу керек дегенді айта да беретін өзіне. Ал, қазір болса, қызғаншақтық ұятқа қалдырады, сенімін, болуы керек деген нанымы айнымағанмен де, қайдағы бір мәні жоқ, қыйсынсыз нәрсеге бетпе-бет келгенін сезіп, не істерін білмеді. Алексей Александрович өмірге бетпе-бет келіп, әйелім өзімнен өзге біреуді сүюі мүмкін-ау деген ойға келгенде, сол өзі түк мәні жоқ, түсініксіз нәрсе боп та керінді, өйткені өмір дегеннің өзі сол болатын. Алексей Александрович өмір бойы қызмет ауқымында болып, сонда істеп, өмірдің, елес жағын ғана көріп келген. Содан ол, өмірдің өзіне кезіккен сайын-ақ, тайқап шыға беретін. Қазір өзі құзар үстіндегі көпірмен жүріп келіп, сол көпірі бұзып алынған көпір боп, төменде толқын тулап жатқанын қалт көре кеткен кісінің сезіміндей бір сезімге келді. Ол толқын — өмірдің өзі екен. де, көпірі — Алексей Александрович сүрген сол бір жасанды өмір екен. Әйелім өзге біреуді сүюі мүмкін-ау деген сұрау ойына алғаш келгенде, шошып та кетті өзі.

Жалғыз шамдал жағылған ас үйдің сыңғыраған паркетін баса, жуырда жасалып, диван тұсына ілінген өзінің үлкен суретіне ғана жарық түскен қоңырқай қонақ үйдің кілемін кезе, әйелінің кабинетін аралай, сол шешінбеген күйі, ары-бері, бап аяңмен қыдырып жүр, әйелінің кабинетінде жанған қос шырақ, туысқандары мен білістері суреттерің соның столындағы, өзі көптен қанық білетін, әдемі әшекей-үшекейлерін жарық қып тұр. Әйелінің бөлмесі арқылы жатын үйдің есігіне дейін барып, қайта оралып жүр.

Сол серуеннің әрқайсысында-ақ, көбінесе жап-жарық ас үйдің паркетін басқан кезде, кідіре қалып, өзіне өзі: «Рас, мұның өзін шешерін шешіп, тыйым салып, бұл жөндегі көзқарасың мен байлауыңды айтуың қажет», — деп қояды. Сөйтеді де, кейін қарай оралады. «Айтқанда не айтасың, бірақ? Байлауың не болмақ?» — деді қонақ үйде ішінен, жауабын таппады. «Айтты-айтпады, не болды екен өзі? — деді ішінен, кабинетке бұрылар жерде. — Ештеңе де жоқ. Сонымен өзі көп сөйлесті-ау. Қайтер дейсің? Қауымдағы әйелдің өзге біреумен сөйлесуінде не тұр дейсің, сол? Оның үстіне, қызғану деген өзіңді де, оны да кеміткендік қой бір», — деді ішінен, кабинетке кіре беріп, бірақ бұрынғы кезде өз басына осындай салмағы бар сол топшылауларының, қазір ешбір салмағы да, мәні де қалмапты. Содан жатын үй есігінен залға қарай қайта оралды. Бірақ, қоңырқай қонақ үйге қайта кірісімен-ақ қайдағы бір дауыс: олай емес ол, алда-жалда өзгелер аңғарған болса, бірдеңе бар деген сөз ол деді. Содан ас үйде тұрып: «Рас, мұның өзін шешерін шешіп, тыйым салып, бұл жөндегі көзқарасыңды айтуың қажет...» — дегенді ішінен тағы да айтып шықты. Содан қонақ үйден бұрылар жерде: қалай шешу керек? — дегенді тағы да сұрады ішінен. Содан соң барып: не болды екен? деді өзіне өзі. Содан кейін барып: ештеңе жоқ деп жауап берді де, қызғаншақтық деген әйеліңнің сағын сындыратын сезім дей тұрып, бірдеңе болған болуы керек деген нанымға қонақүйде тағы да келе кетті. Денесі сықылды, пікірі де ешбір жаңалыққа соқпай, орағыта айналып жүр. Соны аңғарып, маңдайын сүрте, әйелінің кабинетіне келіп отырды.

Осы арада әйелінің көкшіл сорғыш пен хаты жатқан столы үстіне қарай отырып, пікірі де қалт өзгеріп қоя берді. Әйелі мен соның не ойлап, не сезіп жүрген жайларын ойластырды өзі. Әйелінің өз тіршілігің ой, тілегін тұңғыш рет анық елестетіп, өзінің ерекше өмірі бар шығар, деген ой келгенде, жүрегі су ете түсіп, сол ойын апыл-ғұпыл серпілте де бастады. Әлгі, қарағысы келмей қорыққан түпсіз толқыны сол болатын. Ой, сезіммен өзге нәрсеге ойысу — жан пәрмені болғандықтан, Алексей Александровичтің бітіміне жат нәрсе еді. Ол жан пәрменін зыянды, қатерлі қыялшылдық деп білетін өзі.

«Әрі ең жаман жері, — деді ойланып, — қазір ісімнің дәл бітерменге келген кезінде (оның ойлағаны қазіргі қабылдатқалы жүрген жобасы еді), жан қуатым мұқамай, ылғый тыныштық керек қып отырған кезімде, осы бір ойсыз-мәнсіз абыржудың басыма үйіле кетпегі болып тұр. Істер лажың не бірақ? Мен өзім аласапыран, абыржудың бетіне қарар дәрмені болмай, көне беретін жан емеспін ондай».

— Ойланып, шешіп, айықтыруым керек, — деді даусын шығара сөйлеп.

«Оның сезімі мен жан-дүннесінде не болып, не қойып жатқанында шаруам жоқ менің, ол өз ары мен дін еркіндегі іс», — деді ішінен кезіккен жайға қолданатын заңның керекті пункті табылды деген оймен, көңлі сергіп кетіп.

«Олай болса, — деді Алексей Александрович ішінен, — оның сезімі және басқалары жайындағы мәселе өзінің арында тұрған нәрсе, мен араласар жай жоқ оған. Өз міндетім айқын менің. Мен өзім семья басы болған соң, соны басқаруға міндеттімін де, олай болса, бір жағынан жауаптымын да әрі: аңғарған қауіптерімді айта сақтандырып, тіпті өкім де жұмсауым керек. Айтарымды айтуға тиіспін өзіне».

Алексей Александровичтің қазір әйеліме айтамын дегендері түгел айқындалып, көкейіне құралып та алды. Айтатындарын ойлай отырып, үй ішіндегі әңгімеге уақытым мен ақыл күшім жұмсалатын болды-ау деп, өкініп те қойды; бірақ, солай бола тұрса да, алдағы айтпақ сөзінің түрі мен желісі көкейінде, баяндамаша, ашық, айқын жасалып та қалды. «Менің жеткізе, құйып айтарым: біріншіден, жұртшылық пікірі мен сыпайыгершілік мәнін түсіндіру; екіншіден, неке мәнінің дін жағын ұғындыру; үшіншіден, керек бола қалса, баласының бақытсыздыққа ұшырар жайын ескерту; төртіншіден, өз басының да бақытсыздыққа ұшырайтынын айта кету болуы керек». Алексей Александрович содан алақанын аудара, саусақтарын сұғылыстыра тартқанда, буындары шытыр-шытыр етті.

Қолын сұғылыстыра, саусақтарын шытырлататын — осы бір ишара, жаман әдет, өзін ылғый тыншықтырып, бойын шыйратып та жіберетін, қазір өзіне сол өте керек те нәрсе еді. Есік алдына келген күйменің дыбысы естілді. Алексей Александрович зал ортасына тоқтай қалды.

Баспалдаққа шыққан әйел аяғының дыбысы шалынды. Алексей Александрович айтар сөзін әзірлей, саусақтарын сұғылыстыра сығып, әлі де болса, бір жерінен шырт етпес пе екен деп күтіп тұр. Бір буыны шырт ете қалды.

Әйелі жақындағанын баспалдақ басқан жеңіл жүрісінен-ақ сезіп, айтар сөзіне көңлі көншіп тұрғанмен, жай-күйді сарапқа саламыз-ау деген ойдан түршігіп те кетті өзі.

ІХ

Анна тұқыра қараған күйі, құлапарасының шашағымен ойнап келеді екен. Жүзі жарқырап нұр жайнап тұр; бірақ осы нұрының өзі шадман нұр емес, — қараңғы түндегі қатты өрттің жарқылына ұқсас екен. Анна күйеуін көрген соң, ұйқыдан оянған жанша, күлімсірей қарады.

— Жатқан жоқ па ең сен? Ғажап екен! — деп, құлапарасын сыпырып тастай бере, кідіре де қоймай, ары, жуынар үйіне қарай тартты. — Жатсаңшы, Алексей Александрович, — деді есіктен ары кіре беріп.

— Анна, сенің өзіңмен сөйлесуім керек менің.

— Менімен бе? — деп таңырқаған күйі, есіктен шыға күйеуіне қарады. — Немене еді оның? Не жайы еді? — деді отыра беріп. — Сөйлесу керек болса, сөйлесейік, ал. Ұйқтаған он, болар еді бірақ.

Анна өзі аузына түскенін айтып, сол сөзін тыңдай отыра, өтірікке ебі барына таңырқап та қалды. Сөзі де ұйқысы келген адам сөзіне ұқсас, не деген қарапайым, табиғи сөз десеңші! Өзін өзі өтіріктің түк өтпес сауытын кигендей сезіп отыр. Өзін бір көзге түспес күш қолдап, сүйеп тұрған сықылды сезінеді.

— Анна, сені сақтандыруым керек боп тұр менің, — деді күйеуі.

— Сақтандыру дейді? — деді Анна. — Неден сақтандырмақсың?

Анна өзі сонша жай отырып, жарқын қарағандықтан, жайын білетін күйеуі болмаса, білмейтін адамдар үнінен де, сөз тәркінен де селкеу тұрған ештеңе аңғармаған болар еді. Бірақ өзінен бес минут соң жатса-ақ, соның жайын сұрап, өз қуанышы, өз шаттығы, қайғысын дереу жеткізіп тұратын Анна жайын әбден білетін күйеуі үшін, — қазір сол күйеуінің жайын білейінші, өз жайымды білдірейінші деп, жалғыз ауыз сөз айтқысы келмеген нысайын көру көп нәрсені аңғартты. Бұрын өзі десе-ақ ылғый ашық тұратын жан-дүниесінің де тарс жабылып қалғанын көре кетті күйеуі. Ол аз болса, Аннаның сөз тәркіне қарап, әлгіден қысылмақ түгіл, қайта өзіне тікесінен тіке: рас, жабылғаны жабылған, солай болуға тиіс, солай болмақшы да деп отырған нысайын көріп тұр. Қазір өзі адам бір үйіне зәуімен оралғанда, есігі жабық тұрған үстіне тап келген кездегі сезіміндей сезімге де келді. «Дегенмен, кілті табылатын шығар әлі» — деп ойлады Алексей Александрович.

— Мен сені аңғал, жеңілдікке салынып, өз жайыңды қауымның сөз етуіне желеу боларсың ба дегеннен сақтандырғалы тұрмын, — деді ол, баяу дауыспен. — Сенің сол Вронский графпен (осы есімді өзі салмақпен, жайбарақат, созыңқырай айтты) өте өзеурей сөйлескен бүгінгі әңгімең жұрт назарына шалынып та қалды.

Ол өзі сөйлей тұрып, соның күлімсірегенмен де, қазір өзіне бедірейе сұмдық көрінген көзіне қараған күйі, сөйлеген сөзінің түк пайдасы жоқ, бос сөз екенін де біліп тұр.

— Сенің қашанғы әдетің сол, — деді Анна, күйеуінің сөзінен түк түсінбесе де, бар айтқандарынан қасақана тек соңғы сөзін ғана түсініп. — Мен әйтеуір, біресе жабырқау, біресе жарқын атанып-ақ, жақпайтын боп алдым саған. Жабырқағаным жоқ. Қорлап тұрған со болар сені?

Алексей Александрович дір ете қалды да, буынын шытырлатқалы саусағын сыға бастады.

— Әй, шыртылдатпашы, жарқыным, денем түршігеді тіпті, — деді Анна.

— Анна, не боп кеткенсің өзің? — деді Алексей Александрович саябыр сөйлеп, дәтін бекіте, қолын қозғағанын қойып.

— Ал, немене еді оның? — деді Анна, сонша бір шын пейілмен тәлкек ете таңырқап. — Не қалауың бар еді менде?

Алексей Александрович жақ ашпаған күйі, маңдайы мен көзін сүртіп-сүртіп қойды. Ол өзі істейінші деп, яғни әйелін қауым алдындағы қателіктен сақтандырайыншы деп ойлаған ойының орнына, әйелінің арына бола амалсыз өзі әбігер боп, қыялындағы қайдағы бір қамалмен алысып кеткенін кеп аңғарды.

— Айтайын дегенім мынау менің, — деді жайбарақат, сұлық сөйлеп, — құлақ қоюыңды сұраймын маған. — Өзіңе аян, мен өзім қызғаншақтық дегенді, адам басын қорлайтын, кемітетін, сезім деп білем де, ол сезімді қолдануға өзіме өзім жол бермеймін әсте; бірақ баса-көктеп кетуге болмайтын, сыпайыгершілік заңы бар белгілі. Сен бүгін өзіңді онша көңілдегідей ұстап, көңілдегідей тұтпағаныңды өз басым байқамағанмен, жұртқа еткен әсеріңе қарағанда, түгел аңғарыпты.

— Түк түсінсем бұйырмасын, — деді Анна, иығын бір ырғап қойып. «Бәрібір бұған, — деп ойлады. — Әшейін жұртшылық аңғарған соң, абыржытып отырған сол мұны». — Сырқаттанған екенсің, Алексей Александрович, — дегенді қоса "айтты да, түрегеліп, есікке қарай бет алды; күйеуі бірақ кідірткісі келген дей, алдын кес-кестей кетті.

Күйеуінің жүзі, Анна өмірі көрмеген бір қалыпқа түсе бұзылып, тұнжырап кетіпті. Анна тоқтады да, басын кейін қарай, қыйсайта бұрып, қолы жыпылдап, шаш түйрегіштерін ала бастады.

— Кәне, не дер екенсің, тыңдайын, — деді жайбарақат, сылтың ете сөйлеп. — Тіпті немене екен, білейінші деп, ден қоя тыңдағалы да отырмын өзін.

Анна осыны айтқанда, лебізіндегі айнымас, анайы-сабырлы сарын мен тауып қолданған сөздеріне өзі де таңырқады.

— Сенің сезімдеріңнің егжей-тегжейлерін түгел қазбалауға хақым жоқ менің, оның өзін жалпы пайдасыз, тіпті зыянды да деп білемін, — деп бастады Алексей Александрович. — Біз өзіміз жан-дүниемізді актарып жүріп, көбінесе сонда бір көрінбей жататын нәрсені де қазып шығара беретініміз бар. Сенің сезімің болса — арыңның ісі ол; бірақ мен өзім сенің, де, өзімнің де, құдайдың да алдында өз борышыңды көрсетуге міндеткермін. Екеуміздің өміріміз қосылса, адам қосқан жоқ, құдай қосқан оны. Ол байланысты үзсе, тек қылмыс. қана үзеді де, ол сықылды қылмыс жазаға да жолығады.

— Түк түсінгемін жоқ. Қап, құдай-ай, қас қылғандай, ұйқым кеп отырғанын қарашы! — деді Анна, қалған түйрегіштерін іздей, қолы жыпылдап шашын шарлап қарап.

— Құдай ризалығына, олай деме; Анна. — деді күйеуі жуасый сөйлеп. — Бәлкім, қателесетін де шығармын, бірақ, сенер болсаң сені айтқанда мен, өзімді де қоса айтып тұрмын. Күйеуіңмін де, сүйемін де сені.

Аннаның жүзі сәл уақыт айығып, жанарындағы сылтың күлкі ұшқыны да сөніп кетті; бірақ «сүйемін» деген сөз қайта шамдандырды. «Сүйемін дейді? Сүйе алар ма екен бұл? Сүю дегенді естімеген болса, сол сөзді өмірі айтпаған да болар еді. Сүю дегеннің не екенін де білмейді бұл», — деп ойлады Анна.

— Алексей Александрович, шын түсінбей отырмын, — деді ол. — Қалағаныңды анықтап айтшы өзің...

— Ғафу ет, сөзімді бітірейін. Мен сені сүйген кісімін. Бірақ өзімді айтып отырғам жоқ мен; бұл жердегі басты адам — баламыз бен сенің өзің боп отырсың. Тағы да айтайын, менің сөзім саған мүлде бос, орынсыз сөз боп көрінуі де әбден ықтимал; мен оны адасқан соң да айтып тұрған болармын, бәлкім. Олай болған күнде, маған кешірім етуіңді сұраймын. Бірақ өз басың, титтей болса да бір дәлелі бар деп сезетін болсаң, ойлануыңды өтінем онда, егер жүрегің маған айт дегендей болса...

Алексей Александрович не дегенін өзі де сезбей, әзірлеген сөзінен мүлде өзге сөздерді айтып кетті.

— Айтар ештеңем жоқ. Және әрі... — деді Анна, қалт зыпылдай сөйлеген күйі, күліп жібере жаздап. — Жататын уақыт та жетті ғой деймін.

Алексей Александрович күрсініп салды да, өзге ештеңе айтпай, жатын бөлмесіне қарай беттеді.

Анна жатын бөлмеге кірген кезде, күйеуі жатып та қапты. Ернін қатты қымтыған күйі, әйеліне көз қырын да салған жоқ. Анна өз төсегіне жатып, тағы да тіл қатар ма екен деп, минут сайын күтті. Соның тіл қатуынан өзі қорқып та, қалап та жатыр. Күйеуі бірақ үндеген жоқ. Анна қыбыр етпей күте-күте көп жатып, ұмытып та кетті оны. Есіл-дерті өзге біреуде боп, соны көріп, сол ой үстінде жүрегі толқый тулап, зымыян бір қуанышқа да толып кеткенін сезіп жатыр. Қапелімде жайбарақат, біркелкі шыққан мұрын шуылын естіді. Алексей Александрович әуелгі сәтте өз мұрнының шуылынан шошынғандай, кідіріп те қалды; бірақ, екі рет тыныс алған соң, жайбарақат, біркелкі шыққан жана шуыл тағы да естілді.

— Кеш боп кетті, кеш, кеш қалдың, — деді Анна, күбірлей күлімдеп. Көзін ашқан күйі, көп уақыт қыбыр етпей жатып, қараңғыда өз көзінің нұрын өзі көргендей болды.

X

Осы кештен соң-ақ, Алексей Александрович пен әйелі екеуіне бір жаңа өмір басталды. Анна, қашанғы әдетінше, қауымға кыдырып, әсіресе, Бетси княгинянікінде жиі болып, бәрінде де Вронскийге жолығып жүрді. Алексей Александрович соны көріп жүрсе де, ештеңе істей алған жоқ. Әйелін түсінісер сөзге тартқан талабының бәріне де қайдағы бір қасарысқан, аң-таң шадмандық қамалын қарсы тосты да тұрды ол. Сырттай байырғы қалыптары болғанмен, ішкі қарым-қатнастары мүлде өзгеріп кетті, мемлекет ісінде соғұрлым күшті адам боп жүрген Алексей Александрович осы араға келгенде өзін тіпті әлсіз сезді.

Мойнына киілуге көтерілген ажырықты сезіп, басын егізше көне тұқыртқан күйі, күте берді соны. Өзі әрдайым, осыны ойлай бастаса-ақ, елжірей мейрім төгіп, иландыру арқылы әйелін әлі де сақтап қалар үміт бар ғой деген сезіммен райынан қайтаруға талпыну керек екен деп, сонымен сөйлесуге күн сайын оқталды. Бірақ, әрдайым, әйелімен сөйлесе бастаса-ақ, соны кеулеген арамдық, алдау сайтаны өзін де кеулегенін сезіп, көңліндегі сөзінен мүлде өзге сөзді, өзге әлпетпен айтатынды шығарды. Онымен сөйлессе-ақ, солай сөйлейтіндерді қалжың ететін қанық әлпетіне амалсыз баратын боп алды өзі. Ол әлпетпен тұрғанда, әйеліне айтар сөздерін айтуға да болмайтын еді.

 

XI

Вронскийге жылға жуық уақыттан бері бұрынғы тілегін түгел қойғызып, өмір ынтығы көрінген жалғыз ғана тілек; Аннаға да орайы жоқ, сұмдық, әсіресе, аңсаған бақыт арманы көрінген, — сол бір тілек шер-құмарын тарқата орындалып та шықты. Вронский боп-боз күйі, иегі-иегіне тимей дірілдеп, Аннаға төне, не жөнінде, не деп жұбатарын білмесе де, жұбатпақ болып жалынып тұр.

— Анна, Анна деймін! — деді ол, даусы дірілдей шығып. — Қойшы, Анна!..

Бірақ Вронский неғұрлым қаттырақ сөйлеген сайын, Анна да, бір кездерде тәкаппар, шадман болғанымен, қазір ұятқа қалған басын солғұрлым тұқыртып, бүгіле түсіп, отырған диванынан Вронский аяқ басқан иденге сырғып түсіп кетті. Вронский сүйемесе, кілемге сылқ ете де түскендей еді өзі.

— Апыр-ай! Кешіре гөр! — деді өксіп қойып, Вронскийдің қолын көкірегіне қысып.

Өзін соғұрлы жазықты, айыпты сезгендіктен, өзіне құр төменшіктеп, кешірім сұрай беру ғана қалыпты; қазір өмірінде одан өзге ешкімі болмаған соң, кешірім сұраған жалынышын да соған арнады өзі. Соның бетіне қарағанда, жасыған жайын діңкелей сезіп, ештеңе де айта алған жоқ. Вронский болса, өмірінен өзі айырған денені көрген қанішер сезіміндей бір сезім үстінде тұр. Оның өмірінен айырған ол денесі екеуінің махаббаты, сол махаббаттың алғашқы шағы болатын. Ұяттан осынша неге пар кештік деген он бір түрлі жан түршігерлік, сұмдық боп көрінеді. Бар мәзірі ашылып қалған ұят, Аннаны жердей ете жаныштап, анаған да батып тұр. Бірақ өлген жанның денесінен қанішердің үрейі қанша ұшып тұрса да, сол денені пәршелей кескілеп, тыққыштай жасырып, өлтіргенде тапқанын пайдалануы да керек-ті.

Содан, қанішер сол денеге құмары қысып кеткендей, өшіге ұмтылып, сүйрей жөнеліп, кескілеп кеп береді; Вронский де Аннаның бетін, иығын осылай кеп құшырлана сүйе бастады. Ол болса, соның қолын ұстаған күйі, қыбыр еткен жоқ. Рас, сол ұятқа сатып алғаным — осы сүйіс болатын. Рас, өмірі мендік болатын мынау жалғыз қол да, сол сырласымның қолы менің. Анна со қолды көтеріп, соны сүйді келіп. Вронский жүзіне қарайын деп, тізелей отыра кетті; бірақ ол, жүзін қалқалаған күйі, ештеңе айтпады. Ақыры, әл-дәрменін жыйнай түрегеліп, Вронскийді итере берді. Жүзі сол әсем қалпы болған соң да, аса аянышты екен.

— Болары болды, — деді ол. — Сенен өзге менің ештеңем де жоқ. Есіңде болсын сол.

— Өмірім болған нәрсені, есімде тұтпас жайым жоқ менің. Бұл бақыттың бір минуты үшін...

— Қайдағы бақыт дейсің! — деді Анна, түршіге, түңіле сөйлеп, ол түңілуі Вронскийді де еріксіз шалып кетті. — Құдай риза болсын, ештеңе деме, жақ ашушы болма енді.

Ұшып түрегелді де, Вронскийден сырттай берді.

— Жақ ашушы болма енді, — деді қайыра айтып, сөйтті де жүзіне бір, Вронскийге оғаш, қапа болған суық әлпет біте қоштасты Анна. Өзі осы жаңа өмірге кіргендегі қуаныш, ұят, қорқыныш сезімін сол минутте жеткізіп айтар сөз таба алмағанын да сезіп тұр, ол туралы сөйлеп, ол сезімді жансақ созбен былғағысы келмеді. Бірақ содан соң да, тіпті екінші, үшінші күні де сол шытырман сезімдерді жеткізіп айтар сөз таппақ түгіл, жан дүниесінде болған жайларды да өзінше отырып, түгел ойластырар пікір таба алған жоқ.

Өзіне өзі «Қой, қазір оны ойлай алар жайым жоқ; соңыра, тынышталыңқыраған соң ойлаймын, — дей берді. Бірақ ол тыныштық ойына өмірі оралмай да қойды, не істедім, не болмақпын, не істемекпін деген ой көңліне келген сайын-ақ, шошып кетіп, сол ойды серпілткенше дәті қалмады.

— Соңыра, соңыра, тынышталыңқыраған соң болсын, — дей берді.

Оның есесіне, ойына десі жүрмейтін болған соң, масқара жайы бар мәзірімен түсіне кіретінді де шығарды. Бір түсі тіпті түн сайын көрінетін боп кетті. Түсінде екеуі қосарымен күйеуі боп, қосыла үйіріліп отыр екен. Алексей Александрович Аннаның қолын сүйе жылап: түу, жақсы болды ғой енді! — дей түсіп отыр. Алексей Вронский де сол арада қоса күйеуі боп жүр. Содан келіп, Анна, бұрын өзі осыны орайы жоқ көргеніне таңырқап, екеуіне: бұл өзі оп-оңай нәрсе екен ғой тіпті, екеуің де мәз, екеуің де ризасыңдар енді деп, күле түсіндіріп отыр. Бірақ сол түсі өзін булықтыра қысып, шошып оянып та кетті.

XII

Левин, Москвадан қайтқан сонау бастапқы кездерде қыз көнбеген ұятты жайын еске алса-ақ, тітірей қызарып: «физикадан бірлік ап, екінші курста қалған шағымда да құрығаным ғой деп, ылғый осылай қызарып, осылай тітіреп едім», — деп жүрді ішінен; «өзіме тапсырылған әпкем ісін бүлдіріп алған соң да, құрыдым ғой деп осылай ойлағамын.

Содан келіп, не болды десеңші? — Қазір не заман өткен кезде, солар өзімді қалай қайғыртты екен деп те таңырқаймын. Бұл қайғы да сол сарынмен тынады. Уақыт өте келе, бұған да жаймашуақ қарайтын боламын».

Бірақ өзі үш ай өткен соң да, соған жаймашуақ бола алмай, соны еске алған сайын-ақ өзіне бастапқы күндердегідей, қатты бата берді. Семьялы тұрмысты өзі соғұрлы ұзақ ойлап, соған әрі соғұрлы саймын деп жүргенде, үйленбей қалып, одан қашанғыдан бетер қашықтап кеткен соң да, көңлі бір тынбай қойды. Өзі тұрғы адамның жалғыз жүруі жақсы қылық емесін жан-жақтағы жұрт түгел сезгені де шымбайына батып жүрді. Өзімен сөйлесе беруді әуес көретін, Николай дейтін көңілшек мұжық сыйыршысына Москваға жүрер алдында біржолы: «Қайтейін, Николай! Үйленгім келіп тұр» — дегенде, Николай ешбір шәгі жоқ іс жайында сөйлеген адамша «уақыт жеткелі қашан, Константин Дмитрии», — деп лып ете түскенін де жақсы білетін. Бірақ үйлену деген қазір өзіне қашанғысынан да қашықтап кетті. Орын иемделіп қойған соң, ол орынға таныс қыздарының өзге біреуін ойша әкеліп қойғанымен, оның тіпті орайы келмейді екен деп те сезінді. Оның үстіне, қыз көнбей, сол көнбеу үстінде өзі істеген ұят қылығы есіне қоса түсіп, және қыйнады. Бұ жерде менің түк жазығым жоқ деп, өзіне өзі қанша қақсағанмен де, есінде қалған сол ойы, со сықылды, ұяты күшті өзге ойларға қосыла, өзін тітірете де, қызарта да берді. Өзге жұрт сықылды, өз басында да өткеннен қалған, арын қыйнайтын, өзі аңлаған өрескел қылықтар жоқ емес еді; бірақ сол өрескел қылықтар жайындағы ойлары, мына бір ұяты күшті, құрдым ойлардай соғұрлы қыйнаған емес-ті өзін. Ол жаралары өмірі жазылмайтын да. Есіндегі сол ойларға, қазір қыздың көнбей қойып, сол сауық-кеш үстінде өзінің өзгелерге сорлы көрінген мүшкіл халі және келіп жамалды. Бірақ уақыт, жұмыс дегендер ол жайын елеген жоқ. Есіндегі ауыр ойларын деревняның келелі уақыйғалары, көзіне ілекпей-ақ, қалыңдай басып, көміп жіберді. Китиді ойлауын да апта сайын азайтайын деді. Сол өзі күйеуге шықты ма екен, шықпаса жуырда шықпақ па екен әлде деп, сол хабар, ауру тісті жұлғандай, өзін мүлде айықтырып жіберер деген үмітпен, күте-күте дәті де қалмады.

Сөйткенше, тамаша, қауырт әсем жаз да жарқырап шыға келді, жаз болғанда, қалтарысы, алдауы жоқ, өсімдік, жануар, жұрт біткен қосыла қуанатын сирек жаз бір. Сол әсем жаз Левинді одан бетер елегіздіріп, оқшау жалғыз тұрмысын жалынышты болмай, тұрақты етіп құру үшін, өткендегінің бәрінен пар кешейін деген пікірге де келтірді. Деревняға оралғанда ойында келген жоспарларының кеп жерлері орындалмағанмен де, ең үлкені — өмірінің пактігін сақтай білді. Ол өзі, әдетте, құлаған соң қыйнаған ұятынан да айығып, жұрт бетіне жасқанбай қарай алар халге де келіп алды. Николай ағасының денсаулығы пәс тартса да, емделгісі келмегені жайында Марья Николаевнадан сонау февраль ішінде-ақ хат алып, со хаттың салдарынан Москвадағы ағасына барып, оны доктормен ақылдасып, шетелдегі су еміне баруға көндіріп те қайтқан болатын. Ағасын көндіріп, ашуына тимей, жолына қарыз ақша берудің орайы өте жақсы келіп, сол жөнде өзіне өзі риза да болып қайтқан. Левин өзі жазғытұры ерекше көңіл бөлуді тілейтін шаруашылығы мен оқуының үстіне, осы қыста әрі шаруашылық жайында шығарма да жаза бастаған, ол шығарманың жоспары: шаруашылықтағы жұмысшы аужайы ауа райы мен топырақ тәрізді әбден айқын нәрсе болып, демек, ғылымның ауылшаруашылық жөніндегі күллі ережелері топырақ пен aуa райының жалқы мәліметтеріне ғана сүйенбей, қайта, топырақ пен ауа райының мәліметтерін қоса, жұмысшының айнымас, әйгілі аужайына сүйенетін болсын дегенге саятын. Демек, Левин өмірі деген, жалғыздығына, яки жалғыздық салдарына қарамай, аса бір толы өмір болатын да, басын шарлаған ойларын Агафья Михайловнадан өзге біреу-міреуге ағытпағанына көңлі жарым екенін де оқта-текте сезе түсіп қоятын, тіпті соның әзімен де физика, шаруашылық теориясы, философия жайын сарапқа салатын шағы аз болмайтын; философия деген Агафья Михайловнаның жақсы көретін фәні болатын.

Жаз өзі көпке дейін шырай бере қойған жоқ. Оразаның соңғы апталарында күн әрі ашық, әрі суық келді. Күндіз күнгей жерлер ерігенмен, түнгі суық жеті градусқа жетіп тұрды; қабыршақ мұз қатқыл болған соң, жүк тиегендер тіпті жолсыз жерлермен де жүре берді. Пасха қар үстінде өтті. Содан, Әмбие мейрамының ертеңіне-ақ, жылы ескек қалт есіп берді де, бұлт шымқап алып, жып-жылы бір нөсер жаңбыр үш күн, үш түн бойы құйды. Жел бейсембі күні басылды да, табиғаттағы өзгеріс құпыяларын қымтай тұрайын дегендей, бір қою сұр тұман келіп шөге салды. Су деген тұман кезінде-ақ кернеп, мұз біткен сықырлай бұзылып, лай тасқындар көпіре жосып, тұман Қызыл Қырқаның дәл үстінен сөгілді де, бұлт тілкем-тілкем ыдырай, күн ашыла, нағыз жаз шырайы жарқ ете түсті. Ертеңгісін шаңқыя шыққан күн су бетіне ілінген қабыршақ мұзды қылғып қойды да, дегдіген жердің буына толы жылы ауа түгел шымыр қағып кетті. Қуаң шөптер мен инеше қылтыйған шиен шөптер көгеріп сала берді. Бүрген, қарақат, сірне қайың бүршіктері буазып, сап-сары бүр төгілген шыбық талдарда сыртқа шыға шарлай ұшқан аралар андыздай гуледі. Жасыл барқыт шиен мен қуқыл аңыз үстінде боз торғайлар көзге ілінбей шырлайды, толып кеткен ботана суы тартылмаған ойпаттар мен саздарда қызғыштар безілдейді, шырқау биікте жаз сыңқылына сала қаз, тырналар өтіп жатыр. Жайылымдарда, тек кей жерлерінің ғана өлі жүні түспеген, түлеу сыйырлар мөңірейді; тобын жаза маңырай жайылған енелері қасында маймақ қозылар ойын салып жүр; құлдыраңдаған балалар кеберсіген соқпаққа жалаңаяқ іздерін айғыздай салып жарысып барады; тоспа басында кенеп шайған қатындардың шат даусы жамырай шығады, қора-қорада соқа, тырма жөндеген мұжық балталары шыңылдайды. Нағыз жаздың өзі екен келген.

XIII

Левин тонын қойып, тұңғыш рет бүрме шекпені мен үлкен етігін киді де, күнге шағылыса көзін ұялтқан бұлақтардан өте, біресе мұз, біресе қойбақты кеше, шаруашылығын аралай жөнелді.

Жаздың өзі — жоспарлар мен жобалардың тұсы бір. Левин де қораға шыға бере, буазыған бүршіктеріндегі жас сабақ пен бұтақтардың қайда, қалай өсерін әлі де білмейтін жазғытұрғы ағаштай, жаны сүйген шаруашылығының қазір қай саласына кірісерін жақсы білмегенмен, көкейінде бір ең жақсы жоспар, жобалар да толып тұрғанын сезе кетті. Қашаға шығарылған сыйырлар, тып-тықыр боп түлеген түктері жылт-жылт етіп, күн көзіне жылынып алған соң, жайылымды аңсап, мөңірей түсіп тұр екен. Левин титтейіне дейін жай-жапсарын түгел білетін сыйырларын тамашалап шыққан соқ, бұларды түзге жайыңдар да, қашаға бұзауларды шығарыңдар деп бұйырды. Бақташы мәз болып, түзге шығуға қамданғалы жүгіре жөнелді. Сыйыршы қатындар, белдемшелерін көтере, күнге күймеген, әлі де аппақ, жалаңаяқ күйлері, батпақты шалпылдата кешіп, жаз қуанышына тыраңдай мөңіреген бұзаулар соңынан шыбық ала жүгіріп, қораға қайыра кіргізіп жүр.

Левин быйылғы жылғы төтенше жақсы төлді, — ерте туған бұзаулар мұжық сыйырындай екен де, Паваның үш айлық, ұрғашы бұзауы жасқа толған тайыншадай екен, — тамашалап шыққан соң, солардың астауын сыртқа шығарыңдар да, пішенді решетке қойып беріңдер деп бұйырды. Бірақ күздікүні жасалған решетка қыста пайдаланылмай, қашада тұрып қыйрап қалыпты. Левин, наряд бойынша молотилкада жұмыс істейтін, ағаш ұстасына кісі жіберді. Алайда, ағаш ұстасы сонау бұрқан мейрамында жамалып қоятын тырмаларды түзеп жатқан болып шықты. Левин соның өзіне өте қатты қынжылды. Қынжылғанда, шаруашылықтағы сол, Левин өзі қанша жылдар бойы қайратын сала қарсы күресіп жүрген шалағайлықтың қалмай қойғанына қынжылды. Аңысын аңдый келсе, қыстыкүні керегі жоқ решеткалар, жұмыс аттары тұратын қораға апарылып, сол жерде қыйрапты, қыйрағанда да. бұзаулардікі болған соң, құр әшейін ілекер етіп жасай салғандықтан қыйраған. Оның үстіне, қыстыкүні-ақ қаралып, жөнделіп қойылсын деп, үш ағаш ұстасы соған бола әдейі алынған тырмалар мен бүкіл егіс құралдары да, сол шалағайлық салдарынан, жамалмай қалып, үйте-бүйте, қазір тырмалайтын уақыт келгенде ғана жамалып жатыр екен. Левин приказшіге кісі жіберді де, іле-шала өзі де соны іздеуге кетті. Сол күнгі өзге жұрт сықылды, приказші де масайраған күйі, елтірі шолақ ішігін киіп, қолындағы сабан сабағын сындыра, қырман жақтан келе жатыр екен.

— Ағаш ұстасы молотилкаға неге бармаған?

— Өзіңізге кеше мәлімдейін деп ем: тырмаларды жамау керек екен.

— Қыста не істелген онда?

— Ағаш ұстасы не керек еді сізге?

— Бұзау қорадағы рещеткалар қайда кеткен?

— Орнына апарылсын дегемін. Осы жұртқа бұйырып, не тынар дейсіз? — деді приказші қолын сермеп қойып.

— Ол жұртқа емес, осы приказшіге деңіз! — деді Левин тұлан тұтып. — Сізді несін ұстап жүр екем мен! — деді ақырып. Бірақ онымен ештеңе өндірмейтіні есіне түскен соң, сөзін бітірмей кідірді де, құр күрсіне салды. — Немене, себуге бола ма екен? — деді үндемей тұрып-тұрып.

— Ертең, не арғы күні Туркин сыртына себуге болады.

— Жоңырышқаны ше?

— Себіңдер деп Василий мен Мишканы жібергем. Бара ала ма, қайдам: дой боп кетіпті.

— Неше десеге?

— Алты десеге.

— Түгел неге сеппейді? — деп Левин баж ете түсті.

Жоңырышқаның жыйырма десеге себілмей, тек алты десеге ғана себілмек болғаны, бұрынғыдан бетер қынжылтты. Теория жағынан да, өз басының тәжрибесі жағынан да, жоңырышқа егісі тек неғұрлым ерте, тіпті қар барында егілсе ғана жақсы шығатын еді. Левин де соны өмірі бір істете алмай жүрген.

— Адам жоқ. Осы жұртпен жүріп не істе дейсіз? Үшеуі келмей қалды. Семен болса, анау...

— Онда, сабанды қоя тұруыңыз еді.

— Оны қоюын қойдым ғой.

— Жұрт қайда жүр онда?

— Бесеуі компот жасап жүр (онысы компост 35 дегені еді). Төртеуі сұлыны аударыстырып жатыр; шалдығып қалмаса не қылсын, Константин Дмитрии.

Левин «шалдығып қалмаса не қылсын» деген сөзден: тұқымға қойған ағылшын сұлысын бүлдіріп алып, істе деп бұйырғандарын тағы да істемей қойғандарын өте жақсы біліп тұр.

— Апырау, мен, сонау ораза үстінде-ақ айтып едім ғой, саңқулақтар!.. — деп шыр ете түсті.

— Абыржымаңыз, бәрін де тындырамыз уақытында.

Левин қолын торсандай сермеп, сұлыны көргелі қамбаға барды да, ат қораға қарай оралды. Сұлы әлі бұзылмапты. Бірақ төменгі қамбаға тіке қотару орнына, жұмысшылар оны күрекпен қопарыстырып жатыр екен, Левин соның жөнін сілтеді де, жоңырышқа егісіне сол арадан екі жұмысшы алып, приказшіге деген ашуы тарқай оралды. Оның үстіне, күн де бір сонша жақсы күн болған соң, ашулануға да болмай қалды.

— Игнат! — деді, құдық басында жеңін сыбанып, коляска жуып жүрген көшіріне дабыстап. — Ат ертте...

— Қайсысын ертте дейсіз?

— Колпик болса да, болар.

— Құп болады.

Левин, ат ерттеліп жатқанда, көз алдында күйбеңдеп жүрген приказшіні, татуласқалы шақырып алып, алдағы көктем жұмыстары мен шаруашылық жоспарларын айта бастады.

Көң ертерек тасый басталып, бастапқы шабыққа дейін түгел тындырылып қойылсын. Қыйыр егін жайлар плугпен үзбей жыртылып, қара пар қалпында ұсталатын болсын. Шабындық біткенді мойын серіктер жыйнамай, жұмыскерлер жыйнасын дегендерді айтты.

Приказші ден қоя тыңдап, қожайынның жобаларын қостауға күш салған сықылданып та тұрды; бірақ дегенмен де Левин соғұрлы қанық білетін, қашан да қытығына тиетін бір үмітсіз, уайымшыл әлпетпен тұр екен. Ол әлпеті: бәрі де жақсы ғой, бірақ құдай не берер екен десеңші деп тұр.

Левинді осы әлпетше ештеңе де кейітіп көрген емес-ті. Бірақ бұл әлпет өзі Левинде боп кеткен приказші біткенге түгел ортақ әлпет болатын. Левин жобаларына соның бәрінің, де ықлас түрі осы болғандықтан, қазір өзі ашулануын ашуланбағанмен, кейіп қалды да, сол бір дүлей күшпен күресуге өз басы бұрынғыдан бетер шыйрығып тұрғанын да сезе кетті, оған өзі «құдай не берер екен» дегеннен өзге ат таба алмайтын да, өзіне қарсы келетін де ылғый сол болатын.

— Үлгеруіміз біледі ғой, Константин Дмитрич, — деді приказші.

— Неге үлгермейсіз?

— Тағы да он бес жұмысшы жалдауымыз керек. Келмей жатқаны анау. Бүгін келгендері, жазға жетпіс сомнан сұрайды.

Левин үндеген жоқ. Әлгі күш тағы да қарсыласа кетті. Олардың қанша тырысса да, нағыз бағаға отыз жеті, отыз сегіз, қырық жұмысшыдан артық жұмысшы жалдай алмағанын жақсы білетін өзі; мықтаса — қырық, артық жалданбайтын. Дегенмен де, күреспей қоя алмайтын жаққа шықты Левин.

— Келмесе, Сурыға, Чефировкаға жіберіңдер. Іздеуіміз керек.

— Жіберуін жіберем ғой, — деді Василий Федорович, мұңая сөйлеп. — Және мына аттар да нашарлап кетті өзі.

— Сатып аламыз. Сіздің ылғый аз бен пәске жүгіретініңізді білем ғой, — деп қосып қойды Левин, күле сөйлеп, — бірақ өзіңізше істеуіңізге быйылғы жылы ырық бермеймін мен. Өзім істеймін бәрін.

— Онсыз да аз ұйқтайтын көрінесіз ғой. Қожайын көз алдында жүру бізге де көңілдірек...

— Сөйтіп, Қайыңды Алқап сыртында жоңырышқа сеуіп жатыр екен ғой? Барып көрейін, — деді Левин, көшірі әкелген тәпелтек құла Колпикке міне беріп.

— Бұлақтан өте алмайсыз, Константин Дмитрич, — деді көшірі дауыстап.

— Онда орманмен кетем.

Левин сөйтіп, шалшықтан осқыра, тізгінді сүзе тартқан дейлі, көбең аттың жайсаң жорғасымен қорадағы батпақты, кеше, қақпадан ары далаға шыға жөнелді.

Мал мен астық қораларында жүргенде көңілді Левин, қырға шыққан соқ тіпті көңілденіп кетті. Дейлі аттың жорғасымен балбырай шайқалып, қар мен ауаның балғын, жылы исін сіміре, кей жерлерде қалған, із көлкіген ылжырақ, соқта қарды кеше, орманды аралай жүргенде, қабығындағы қынасы жасарып, бүршіктері бөрткен ағаштарының әрқайсысына қуана жүрді. Орманнан ары шыққан соң, алдынан кең өлкеде бірде-бір алақшын, шұқанағы жоқ, тек кей жерлердегі өзек-өзекте еріген қар жұқанасы ғана дақ түсірген теп-тегіс, керіле жатқан, барқыт кілемдей бір когал көрінді. Левин көгалын таптап жүрген шаруа жылқылары мен жабағыларына да (жолыққан бір мұжыққа қуып жібер деп тапсырды оны), Ипат мұжықтың аусар, қылжың жауабына да ашуланған жоқ, Левин оған жолығып: «Немене, Ипат, жуырда себесіңдер ме?» — деп сұрағанда, Ипат: «Алдымен айдауымыз керек қой, Константин Дмитрии», — дегенді айтты. Ілгері барған сайын, өзі де көңілденіп, шаруашылық жоспарлары да бірінен бірі өте елестей берді: күллі далаға, түбінде қар жатпастай етіп, түскі күнге бағыттай шыбықтар егу керек; егін жайды көк төгетін алты бөлікке, шөп егілетін қосалқы үш бөлікке болу керек; егін жайдың арғы шетіне сыйыр қораларын салып, тоспа қазып, тыңайтқыш жасау үшін сыйырларға көшпелі қоршаулар жасау керек. Со кезде барып: 300 десе бидай, 100 десе картоф, 150 десе жоңырышқа өседі де, шірік десе дегеннен бірде-бір десе болмайды.

Левин осындай ойларды ойлай, шиенімді таптап кетпейін деп, атын астық арасына жайлай бұрып, жоңырышқа сеуіп жүрген жұмыскерлерге келді. Тұқым артқан арба аралыққа қойылмай, егінге қойылыпты да, күздік бұдайды арба мен аттар таптап тастапты. Екі жұмыскердің екеуі де, ортақ шылымды тартқан болуы керек, аралықтағы ашықта отыр екен. Арбадағы тұқым араластырылған топырақ майдаланбай, жентек-жентек күйі, кейі тығыздалып, кейі тоң боп қалыпты. Қожайынды керген соң, Василий жұмыскер арбаға қарай жүрді де, Мишка барып тұқым себуге кірісті. Бұлары жақсы қылық болмағанмен де Левин жұмысшыларға ашулана бермейтін. Василий келген соң, Левин атын аралыққа апар деп тапсырды.

— Түп құрамайды, сударь, жетіліп кетеді, — деді Василий.

— Ақыл үйретпе жарқыным, — деді Левин, — айтқанды істе.

— Құп, — деп Василий аттың басын сыйпай берді. — Константин Дмитрии, себу дегеніңіз бірінші сорт боп жатыр, — деді жалпаңдай сөйлеп. —Тек жүру жағы шаркез! Шаркейіңе бір пұт қып жабыстырып аласың.

— Топырақтарың неге екшелмеген? — деді Левин.

— Е, үгеміз ғой, — деді Василий, тұқымды көсіп алып, топырақты алақанына сала уқалай тұрып.

Екшелмеген топырақ салып бергендеріне Василийдің жазығы болмағанмен де, реніжітерлік нәрсе болды бір.

Левин ренішін басатын әрі өрескел көрінген нәрсені тағы да түгел жақсы етіп шығаратын, өзіне аян бір амалды талай рет істеп, игілігін көргендіктен, сол амалды қазір де қолданды. Әр аяғына жабысқан зілгеуірдей жентек балшықты сүйрете басып жүрген Мишкаға қарады да, атынан түсіп; Василийдің сепкішін ала, тұқым себуге жөнелді.

— Қай жерге тоқтап едің сен?

Василий аяғымен салған белгіні көрсеткен соң, Левин білгенімше себейін деп, тұқымды ала, солай қарай тартты. Жүру деген, саз кешкендей қыйын келді де, Левин, тіліктен шыққан соң, терлей тоқтап, сепкішті қайтып берді.

— Жарайды, барин, жаздыкүні тек, осы тілік үшін мені жазғырып жүрмеңіз, — деді Василий.

— Несі бар екен? — деді Левин, қолданған амалының қонымды амал екенін сезе, жадырай сөйлеп.

— Әшейін, жаздыкүні керерсіз деймін. Ала болады. Былтыр көктемде мен сепкен жерге қараңызшы. Қалай түсіргем! Мен өзім туған әкеме істегендей істеймін, Константин Дмитрии. Өзім де жаман істемеймін, өзге де жаман істесін демеймін. Қожайынға жақсы екен, бізге де жақсы. Қарасаң, әнеки, — деді Василий егін жайды нұсқап қойып, — жаның жырғайды.

— Жазда бір жақсы жаз-ау, Василий.

— Әлбетте, қариялар есінде жоқ, соднай жаз ғой бір. Осы таяуда үйде болып едім, қариямыз да сегіз бөліктің үш бөлігіндей бидай егіп алыпты. Қара бидайдан айырып ала алмайсың деседі.

— Бидай себе бастағаныңызға көп болып па еді?

— Арғы жазда өзіңіз үйреттіңіз ғой оны; екі шенем астықты өзіңіз бергенсіз маған. Соның төрттен бірін саттық та, сегізден үшін сеуіп қойдық.

— Жарайды, уақып боп, топырақтың жентегін үгітіп қой, — деді Левин, атына бара беріп. — Мишкаға да көз қырыңды сала жүр. Алда-жалда шығымы жақсы болғандай болса, десе басы елу тыйыннан берем өзіңе.

— Көп-көп рақмат айтамыз. Өзіңізге былайша да үлкен ризамыз ғой деймін.

Левин атына мінген соң, өткен жылғы жоңырышқасы бар жер мен жаздық бидайға арнап плугпен жыртқан егіндікке қарай тартты.

Аңыздағы жоңырышқа шығымы тамаша жақсы екен. Өзі түгел өніп, бидайдың, өткен жылғы сынық сабақтары арасынан қаулай көгере көрініп тұр. Ат шашасынан батып, жіпсілең жерден аяғын шылпылдата суырып келеді. Плуг жыртқан жермен жүруге мүлде болмай қалыпты: тек мұз тұрған жерлері ғана көтермесе, жібіген бораздаларда ат аяғы шашадан жоғары кірін кетеді. Айдау аса жақсы екен; екі күннен соң тырмалап, себе беруге де жарап қалыпты. Бәрі аяулы, бәрі көңілді. Левин қайтқанда, су тартылған шығар деген сеніммен, бұлақ арқылы жүрді. Шынында да сол бұлақтан кеп өте бергенде, екі үйрек ұшты, «Жылқышы да болуға тиіс», — деп ойлады Левин, содан, дәл үйіне бұрылар жерде орман қараулшысына жолығып, жылқышы бар шығар деген болжалын о да қостады.

Левин түскі тамақты ішіп алып, кешкілікке мылтығымды әзірлеп үлгерейін деген оймен, үйіне қарай тайпалта жөнелді.

ХІV

Левин үйіне бір мәз-майрам шат көңілмен таяна бере, үйге келетін үлкен жол жақтан қоңырау даусын естіді.

«Ә, темір жолдан келе жатқан ғой бұл, — деп ойлады, — Москва поезының уақыты осы кез еді... Кім болды екен бұл? Николай ағаң боп қалса ше? Бәлкім, суға аттанармын да, не болмаса саған барармын деп еді өзі». Николай ағаңның келуі көктемдегі масайраған көңілді бұзады-ау деп, аза бойы қаза тұра қорықты. Бірақ, сол сезімінен ұялып кетті де, жан құшағын қалт жайып жібергендей, осы өз ағам болса игі еді деп, бар жүрекпен ынтығып, жүйе-жүйесі босай, қуана күтті енді. Атын тебініп қалып, боз қарағаннан өте бере-ақ, темір жол станциясы жақтан таяп келе жатқан үш атты жемшік пен тон киген мырзаны көрді. Ағасы емес екен ол. «Шіркін, шешіле сөйлесетін бір бәденді адам болғай еді-ау», — деп ойлады Левин.

— Ә! — деп Левин, екі қолын көтере қуанып, саңқ етті. — Қуандыратын қонақ екен ғой! Па, қуанғанымды-ай саған! — деп Степан Аркадьичті танып, сапылдай сөйледі.

«Күйеуге шыққан-шықпағанын, шықпаса қашан шығатынын анық білетін болдым», — деп ойлады.

Көктемнің осы бір әдемі күнінде соны ойлағанда, түк қамықпағанын да сезе кетті өзі.

— Немене, күткен жоқ па едің? — деді Степан Аркадьич шанадан түсе, кеңсірігі мен бетіне, қасына батпақ шашыраса да дені сау, жарқын, жайнай қарап. — Бірінші — сені көрейін деп, — деді ол, Левинді құшақтай, сүйіп жатып, — екінші — құс атайын деп, үшінші — Ергушоводағы орманды сатайын деп келдім.

— Әбден жақсы! Жаз қалай екен, ал? Шанамен қалай жеттің өзің?

— Арбамен бұдан да жаман, Константин Дмитрич, — деді таныс жемшік.

— Келгеніңе тіпті қуанып қалдым, — деді Левин, шын пейлімен балаша қуана күлімдеп.

Левин қонағын келімді-кетімді кісілер түсетін бөлмеге апарып, Степан Аркадьичтің нәрселерін де: мешогін, құндақты мылтығын, шылым салған сумкасын қоса кіргіздірді де, қонағы жуынып, қайта киініп алғанша, жыртылған жер мен жоңырышқа жайын айтайын деп конторға кетті өзі. Үй абройын қашан да қатты ойлап жүретін Агафья Михайловна, Левинге ауыз бөлмеде жолығып, қонақасы жайын сұрады.

— Қалағаныңыз болсын, тек тезірек істеңіз, — деді де, приказшіге жөнелді.

Левин қайта оралған кезде, жуынып, таранып болған Степан Аркадьич, есігінен күле жайнап шығып келеді екен, екеуі қосылып, жоғарғы үйге беттеді.

— Саған жеткеніме қандай қуандым десеңші! Сенің бұ жерде істеп жатқан құпыяңның не екенін енді білдім мен. Дегенмен де, қызығып отырмын өзіңе. Үй қандай, өзгесі қандай аяулы десеңші түгел! Жарық та, жарқын да, — деді Степан Аркадьич, бүгінгідей жаз бен ашық күн әмісе бола бермейтінін ұмытып. — Әрі даяшың да қандай әсем кісі десеңші! Алшалғыш тартқан әдемі әйел қызметші болғаны да жаман болмас еді: бірақ сопылық, салған, қалпыңа қарай осының өзі де өте жарасып тұр.

Степан Аркадьич қыруар қызық жаңалықтар үстіне, Левинге өте-мөте бір қызықты жаңалық — ағасы Сергей Ивановичтің быйылғы жазда деревнядағы осыған келгелі жүрген жайын да айтып берді.

Степан Аркадьич Кити мен жалпы Щербацкийлер жайынан ләм деп ештеңе айтқан жоқ; әйелінің құр сәлемін тапсырды да қойды. Лезин де қонағының тартымдылығына риза болып, өте қуанып қалды. Өзі оқшау кеткелі, қашанғы әдетінше, көкейіне ұшан-теңіз ой, сезімдер құралып, төңіректегілерге соны айта алмай жүргендіктен, Степан Аркадьичке көктемнің жырға толы қуанышын да, сәтсіздіктері мен шаруашылық жоспарларын да, оқыған кітаптары жөніндегі пікірлері мен діттерін де, әсіресе, өз шығармасының идеясын да үйіп-төгіп ақтара салды, шығармасының негізі, өзі аңғармағанмен, шаруашылық жөніндегі байырғы шығармаларды түгел сынау болып шыққан. Қашан болсын, бәрін емеуріннен таный кететін сүйкімді Степан Аркадьич, бұл келуінде тіпті сүйкімді екен де, Левин осы жігітте өзін бәйпектей сыйлау үстіне, өзіне деген де бір нәуетексінген тосын әлпет барын қоса аңғарды.

Агафья Михайловна мен аспазшы екеуінің қонақасымыз ерекше жақсы болғай деп жанталасып жүрген ықласы, қарны ашқан көңілдес екеуінің құр қаужануға тек отыра сала, май жаққан нан, тоңазыған ет, тұздалған саңрауқұлаққа тойып қалып, қонақты келістіре таңырқатам деп жүрген аспазшы сорпасын Левин пирогсыз беріңдер деумен ғана барып тынды. Бірақ, Степан Аркадьич, өзге қонақасыларға үйренген адам бола тұрса да, қай-қайсысын болсын, өте жақсы деп таптың: жеміс сусыны да, нан да, май да, әсіресе тоңазыған ет, тұздалған саңрауқұлақ та, қалақай сорпасы да, ақ құйған тауық еті де, Қырымның ақ шарабы да — түгел бір тамаша, өте жақсы тағамдар болды.

— Әбден жақсы, әбден, — дей берді ол, қуырдақтан соң, жуан шылымын тұтатып жатып. — Мен өзім саған келгенде, ізі-шу, қымқуыт шайқаған пароходтан тып-тыныш жағаға шыға келгендей болдым. Сонымен сен, жұмысшы жайының өзі де зерттеліп, шаруашылық әдісін сайлап алуда басшылық ететін болуы керек дейді екенсің ғой. Ол жөнде мен өзім бір ашықауызбын құр; бірақ, менің ойымша, теория мен соны жұмсау жағы жұмысшыға да ықпал ететін тәрізді.

— Рас қой, сабыр ет бірақ: мен айтқанда, саяси экономияны айтып отырғам жоқ, шаруашылық ғылымын айтып отырмын. Бұ ғылымның өзі де жаратылыс ғылымы сықылды боп, сол құбылыс пен жұмысшыны, соның экономикалық, этнографиялық жақтарын қадағалауы тиіс...

Осы тұста варенье алып Агафья Михайловна кеп кірді.

— Түу, Агафья Михайловна, — деді Степан Аркадьич бұртыйған саусағының ұшын тамсап қойып, — тоңазыған етіңіз, жеміс сусындарыңыз не деген десеңізші!.. Айтпақшы, уақыт болды ғой деймін, Костя? — деп қосып қойды.

Левин терезеге бұрыла, жалаңаш орман үстінен еңкейіп бара жатқан күнге көз салды.

— Уақыт болған екен, — деді ол. — Кузьма, кемеш арбаны жабдып жібер! — деді де, төменгі үйге тұра жөнелді.

Степан Аркадьич төмен түскен соң, жылтыр сырлы жәшіктің кенеп қабын құнттай сыпырып, жәшікті ашты да, жаңа фасонды қымбат мылтығын құрастыра бастады.

Арақтың бір үлкен түсім боларын түйсінген Кузьма, Степан Аркадьичтің қасынан кетпей, шұлығын да, етігін де кигізіп, онысына Степан Аркадьич те ден қоя келіп, отыра берді.

— Костя, Рябинин көпес келсе, — өзіне бүгін кел деген болатынмын, — қарсы алып, тоса тұрсын дегенді тапсырып қой...

— Орманыңды Рябининге сатушы ма едің?

— Я. Білуші ме едің оны?

— Білмегенде ше, білемін. «Орайлы, ада-күде» істерім болған онымен.

Степан Аркадьич күліп жіберді. «Ада-күде, оройлы» деген сөз көпестің бір құныққан сөзі болатын.

— Рас, өте қызық сөйлейді өзі. Қожайынның қайда баратынын білген екенсің ғой! — деп қосып қойды, Левин қасында қыңсылай оралып, біресе қолын, біресе етігін, біресе мылтығын жалап жүрген Ласканы жұлқып қойып.

Екеуі сыртқа шыққан кезде, кемеш арба есік алдына келіп те тұр екен.

— Алыс жер болмағанмен, жабды деген мен едім; жаяу-ақ барамыз ба, әлде?

— Жоқ, көлікпен барғанымыз жақсы, — деді Степан Аркадьич, арбаның қасына келе беріп, арбаға отырған соң, аяғын жолбарыс бөстекке ораған күйі, шылымын шегіп. — Сен өзің қалай, тартпайды екенсің осы! Шылым деген құр сарық басу ғана емес, сол сарық басудың шырайы мен шырқы ғой бір. Өмір деген осы да, шіркін! Өз басым да осылай тұруды қалаған болар едім.

— Қаласаң,біреу қырсық қып жүр ме? — деді Левин күлімсіреп.

—Жоқ, бақытты адамсын сен бір. Не сүйсең, бәрі өзіңде тұр. Атты сүйсең — ат, итті сүйсең — ит, аңды сүйсең — аң, шаруашылық сүйсең — шаруашылық, бәрі өзінде.

— Өзімде барға қуанып, өзімде жоққа қыйналмайтынымнан шығар, бәлкім, — деді Левин, Кити есіне түсіп.

Степан Аркадьич біле қойып, бетіңе қарағанмен, ештеңе деген жоқ.

Щербацкийлер жайын сөз қылуға Левиннің батпай отырғанын байқап, қашанғы әдебіне баса, олар жайында Облонский де ештеңе демегеніне Левин қатты риза болған болатын; Левин бірақ өз басын сонша қыйнаған сол жайды білейінші деп қазір ынтыққанмен де, сез қылуға бата алмай келеді соны.

— Жә, өз шаруаң қалай, ал? — деді Левин, тек өз жайымды ғана ойлай беру келіспес деген оймен.

Степан Аркадьичтің көзі жайнап қоя берді.

— Сыбағалы азық тұрғанда, қалашты қалау деген ішіңе кірмейді ғой сенің, — ол өзі сеніңше, қылмыс та боп шығады; махаббатсыз өмір деген менің де ішіме кірмейді, — деді ол, Левин сұрауын өзінше түсініп. — Қайтерсің, жаратылысым сол. Шынында өзге біреулерге келер-кетер кәкірі де аз оның, өзіңе болса, соғұрлы ләззәт бір...

— Немене, жаңа бірдеңе бар ма еді, әлде? — деді Левин.

— Бар ғой, баурым! Түсіңде көретін әлгі... Оссияни әйелдерін... сол әйелдердің кейпін білесің ғой өзің. Сол әйелдер өңіңде де тап бола береді... Сұмдық әйелдер сол, әне. Әйел деген қанша зерттесең де, ылғый сол жаңа күшпен жазбайтын, сондай нәрсе бір.

— Олай болғанда, зерттемегеннің өзі абзал екен.

— Жо-жоқ. Шындықты ашу рақат емес, іздеу рақат депті ғой бір математик.

Левин үнсіз тыңдап, өзін өзі қанша күштегенмен, көңілдесінің жан-дүниесіне ешбір жуыса да алмай, соның сезімі мен сондай әйелдерді зерттеудің қызығына түсіне де алмай қойды.

XV

Құс аңдыйтын жер таяу өзен бойындағы ұсақ көк теректер іші екен. Левин, орманға келген соң, арбадан түсті де, Облонскийді, қары арылған бір мүк, сазды ашықтың қойнауына апарып жайластырды. Өзі екінші шетіндегі егіз қайыңға қайта оралып, мылтығын төменгі қу бұтақтың сынығына сүйеп қойды да, қаптал шекпенін шешіп, белдігін қайта буына, қол ыңғайын байқап қарады.

Екеуіне ілесіп жүрген қылшығы қылаң тартқан кәрі Ласка, Левин тұсына ептей жатып, құлағын елеңдей тікті. Күн үлкен орманнан ары, еңкейіп кетіпті; көк терек ішіне шашырай шыққан қайыңдар, салбыраған бұтақтарының буазыған бүршіктері жарылуға жақындап, шапаққа шағылыса айқын көрініп тұр.

Әлі де қар жатқан қалың орман суы, ирек-ирек, жіп-жіңішке бұлақ боп, еміс-еміс естіле әлі де ағып жатыр. Ұсақ құстар шырылдап, оқта-текте ағаштан ағашқа ұшып-қонып жүр.

Тып-тыныш тына қалған кездерде, еріген қар мен өскен шөптер қозғаған, өткен жылғы жапырақтардың, шыртылдаған дыбысы шалынып-шалынып кетеді.

«Қарай гөр! Шөп өскені де естіліп, көрініп тұр!» — деді Левин ішінен, инедей қылтыйған шиен шөп қасынан қозғалған көк теректің дымқыл, шалғырт жапырағын аңғарып. Ол өзі тұрған күні тыңдап, төмен үңіле, біресе мүк басқан дымқыл жерге, біресе құлақ тіккен Ласкаға, біресе алдындағы тау алқымына ендеген ұшан-теңіз жалаңаш орман басына, біресе ақ шарбы бұлт іліне, күңгірт тартқан аспанға қарап тұр. Қыйыр орман үстінен бір қаршыға қанатын баяу сермей, биік ұшып етті; екінші біреуі де сол ұшыспен солай қарай бет ала, асып кетті. Қалыңдағы құстар жамырай, дүрліге шуылдасты. Жақын маңда үкі әупілдеп, Ласка елең ете, бірнеше қадам ептей басын барды да, басын қайыра тұрып, құлағын түре қалды. Өзен аржағынан көкек үні естілді. Өзі екі дүркін кәдімгідей шақырып, содан қыңқ етіп қалды да, сасып шатасып кетті.

— Қарай гөр! Көкек келіпті ғой! — деді Степан Аркадьич бұтадан шыға келіп.

— Я, естіп тұрмын, — деді Левин, даусы өзіне ерсі көрініп, орман тыныштығын бұза қойғысы келмей. — Кешікпейді енді.

Степан Аркадьичтің нобайы бұтаға қайта кірген соң, Левин жарқ еткен сіріңке отын, соның соңынан қызарған шылым шоғы мен көгілдір түтінін ғана көрді.

Степан Аркадьич қайырған шаппа дыбысы: шық! шық! етті.

— Анау шарылдаған немене өзі? — деді Облонский, ойнақ сап, шіңгірлеген құлын даусындай, созыла шыңғырған бір дабысқа Левин көңлін қоса аударып.

— Ә, білмеуші ме едің оны? Қоянның еркегі ғой. Жә, сөзді қоялық! Келе жатыр, тыңдай қал! — деді Левин, даусы саңқ ете, шаппасын қайыра беріп.

Шалғайдан шыққан нәзік сусыл шалынды да, екі секунд өткен соң-ақ, саятшыға соғұрлы таныс, біркелкі, үйреншікті қосыла шыққан екінші, үшінші сусыл шалынып, сол үшінші сусылдан соң барып, құрқылдаған дыбыс та естіле бастады.

Левин оң жақ, сол жағына көз жүгірте бере, қарсы алдындағы көктеректер басында ұйлыға тұрған өндір шыбықтар үстін ала, көгілдір-күңгірт аспанда келе жатқан құс та көріне кетті. Құс өзі Левинге тура келе жатыр екен: жібі жиі нәрсені біркелкі дарылдата жыртқан дыбысқа ұқсас, таяу құрқылдаған дауыс дәл құлағының қасынан естілді; құстың ұзын тұмсығы мен мойны да көрініп. Левин қарауылға іле берген сәтте, Облонский тұрған бұтадан қып-қызыл нажағай жарқ ете қалды; құс оқтай шаншылып кетті де, жоғары қайта көтерілді. Нажағай тағы да жарқ етіп, оқ тигені де естілді; құс ауадан түспейін дегендей, қанаты қалбалақтап, сәл кідіріп тұрды да, сазды жерге салмағымен кеп сылқ ете түсті.

— Шын-ақ тимеді ме? — деді Степан Аркадьич дабыстап, түтіннен көре алмай қалған соң.

— Мінеки, құсың! — деді Левин, Ласканы нұсқай көрсетіп, ол болса, бір құлағын түре, түбіт құйрығының ұшын көтере бұлғап, ләззәтқа бата түсейін дегендей, жай жүріп, өлген құсты қожайынына қарай, күлімдеген тәрізденіп әкеле жатқан болатын. — Жарайды, саған сәті түскеніне қуанып тұрмын өзім, — деді Левин, сонымен бірге осы жылқышыны өзім ата алмай қалдым-ау деген қызғаныш сезімі де қысып кетіп.

— Он, жақ мойны тым шалыс соғып тұр, — деді Степан Аркадьич, мылтығын оқтап жатып. — Тсс... келе жатыр.

Шынында да іркес-тіркес зымырай ұшқан, қатты сусыл шалынды. Екі жылқышы бірін бірі қуалай, ойнай ұшып, саятшылардың дәл үстіне келіп қалды. Мылтық төрт атылып, жылқышылар, қарлығаштай қалт жалтарды да, көзден ғайып боп кетті.

..........................................................................................................................................................

Саят бір тамаша саят болды. Степан Аркадьич тағы да екеуін түсіріп, Левин түсірген екеуінің бірін алып, бірін таба алмады. Батыстағы ақ күміс Шолпан төменде, қайың арасынан әсем нұрын шаша, сығалап тұр; шығыстағы Cap жұлдыз талаурата қызарып, көп өрлеп қалыпты; Левин төбесіндегі Жетіқарақшы жұлдыздарынан көз жазып, таба алмай тұр. Жылқышылар да ұшқанын қойыпты; бірақ Левин, өзіне әзір қайың бұтағынан төмен көрінген Шолпан жұлдызы содан жоғары шығып, Жетіқарақшы жұлдызы түгел айқын көрінгенше, тоса тұралық деп ұйғарды. Шолпан бұтақтан жоғары шығып, Жетіқарақшы қара-көк аспанда шөміш сабымен түгел көрінген кезде де, Левин күтіп тұра берді.

— Уақыт болды ғой деймін? — деді Степан Аркадьич. Орман тым-тырыс, қыбыр еткен құс баласы жоқ екен. — Әлі де тұра тұрайық, — деді Левин.

— Ықтыярың.

Екеуі қазір бір-бірінен он бес қадамдай жерде тұрған болатын.

— Стива! — деді Левин, қапелімде жұлып алғандай, — балдызыңның күйеуге шыққан-шықпағанын, шықпаса қашан шығатынын неге айтпайсың маған?

Левин өзін соғұрлым орнықты, байсалды сезгендіктен, қандай жауап болса да көңлімді қобалжыта қоймайды деп ойлады. Бірақ Степан Аркадьич берген жауапты ешбір күткен де жоқ еді.

— Күйеуге шығам деп ойлаған да емес, ойламайды да ол, өзі болса, қатты сырқат та, докторлар шетелге жіберген. Тіпті өзі не болар екен деп қорқысып та жүр.

— Не айтасың өзің? — деп Левин шыр ете түсті. — Қатты ауру ма? Не болған екен? Өзі қалай...

Екеуі осыны сөйлесіп тұрған кезде, Ласка құлағын тіге қойып, жоғары аспанға үңілді де, содан соң екеуіне кеи қарады.

«Сөйлесетін уақытты тапқан екен, — деді ойланып. — Құс болса, келе жатыр... Міне, дәл өзі соның. Қапы қалады ғой бұлар...» деді Ласка ойланып.

Бірақ дәл осы сәтте, құлақтарына осып жібергендей, қатты сусылды екеуі де қалт ести қойып, мылтықтарын апыл-ғұпыл алысымен-ақ, қос нажағай қатарынан жарқ етіп, екі оқтың бір сәтте тигені қатар естіле кетті.

Биікте келе жатқан жылқышы, қанаты қалт қомдалып кетіп, ну ішіне, жіңішке шыбықтарды жапыра, құлап кеп түсті.

— Па, шіркін! Ортақ болдық қой! — деді Левин, сапылдай сөйлеп, Ласканы ала, жылқышыны тапқалы ну ішіне қарай тұра жүгірді. «Айтпақшы әлгі, дық болған не еді өзі? —деді есіне түсіріп. — Ә, Кити ауру еді-ау... Апыр-ай, тым аяныш болған екен», — деп ойлады.

— Ә, тапқан екенсің ғой! Әй, ақылды жазғаным-ай, — деді, Ласканың аузындағы жып-жылы құсты алып, толып қалған торына сала беріп. — Таптым, Стива! — деді дабыстап.

ХVІ

Левин үйге оралған жолда, Кити науқасы мен Щербацкийлер жоспарының жай-жапсарын түгел сұрастырды, әрі, мойындай қоюды ұят кергенімен, сұрап білгендері жанына жағып та кетті. Жаққанда, әлі де үміті болған соң жағып, оның үстіне өз жанын қатты ауыртқан соның өзіне батқанына да неғұрлым сүйсініп қалды. Дегенмен, Степан Аркадьич Кити науқасының себептерін шертіп, Вронский атын қоса атаған кезде, Левин кес-кестей де кетті.

— Семья жайын біле қояр ешбір хақым жоқ менің, шынын айтқанда, түк қызығы да жоқ соның.

Степан Аркадьич Левиннің бұдан бір минут бұрын сонша жарқын отырған жүзін соғұрлы тұнжыратып жіберген, өзі қанық білетін қалт өзгерісті аңғарып, болар-болмас күлімсіреп те қойды.

— Сен өзің Рябининмен орман жайын әбден тындырып қойып па едің? — деді Левин.

— Я, тындырғамын. Нарқы да тамаша нарық болды, отыз сегіз мың. Сегізін алдын ала береді де, қалғанын алты жылда өтейді. Көбірек те әуре болдым өзіне. Асыра берген де ешкім болмады.

— Демек, орманыңды тегін беріпсің деген сөз ғой бұл, — деді Левин тұнжырап.

— Қалай, неге тегін болады! — деді Степан Аркадьич мейірбан жымыңына баса, Левинге енді бәрі де жақпайтынын біліп.

— Неге екені сол, орман десесі кем дегенде бес жүз сом тұрады, — деді Левин.

— Шіркін, селолық қожайындарым-ай, осы! — деді Степан Аркадьич қалжыңға жеңдіріп. — Бұларың біздің қалалық ағайындарды менсінбеудің сарыны ғой құр!.. Әйтпесе, іс істеуге келгенде, біз озамыз ылғый. Сенер болсаң, түгел есептедім өзім, — деді, — орманның өзі өте пайдалы сатылғандықтан, сол тіпті айнып кете ме деп те қорқамын. Орман бір қынжыла қояр орман емес, көбінесе отындық орман болатын, — деді Степан Аркадьич, қынжыла қояр деген сөзімен Левиннің күдігі орынды күдік емес екеніне көзін әбден жеткізгісі келіп. — Әрі, десе басы мықтаса отыз саженнен артнай отырғанда, ол болса маған, екі жүз сомнан беріп отыр.

Левин жаратпай, күлімсіреп қойды. «Бұл мінездің жалғыз мұның ғана мінезі емес, бүкіл қала адамдарының мінезі екенін білемін, — деді ойланып, — деревняда өздері он жыл ішінде екі-ақ дүркін болып, деревняның екі-үш сөзі құлақтарына тиіп кетсе-ақ болды, түгел біліп алдық деген сеніммен, соларды орны келсін, келмесін, төпеп қолдана береді құр. Қынжылар, мықтаса отыз сажен деп, сол сөзді айтуын айтқанмен, түк те білмейді өзі».

— Сенін, о жақтағы мекемеңде жазатын нәрселеріңді үйретпеймін мен, — деді Левин, — керек болса, өзіңнен сұрап алам оны. Сен болсаң, орман жайындағы сауатты түгел білем деп сенімді де көрінесің. Қыйын сауат ол. Ағашты санадың ба, өзің?

— Ағашты қалай санамақ екен? — деді Степан Аркадьич күле сөйлеп, көңілдесін тарынып отырған қалпынан әлі де сол айықтырып жібергісі келіп. — Озық ақыл болса, құм мен планет шұғласын да санай алар еді...

— Әлбетте, Рябининнің озық ақылы санайды оны. Сен сықылды тегін берген кісінікі болмаса, көпестің ешбірі де санамай алмайды. Орманыңды білем мен, саятқа шыққанда жыл сайын болып жүрем өзінде, сенің сол бес жүз сом сап ақша болатын орманыңа, ол болса, несиеге қаратып екі жүз сом берген. Демек, сен отыз мың сомды сыйға бергенсін деген сөз оған.

— Қайтейін сол, тақақтай беріп, — деді Степан Аркадьич қаусай сөйлеп, — ешкімі неге бермеген онда?

— Неге бермегені, көпестер мен ымы-жымы бір оның; аузын алып қойған ол. Бәрімен де істес болғамын, білем оларды. Көпес емес, жалдаптар ғой бір. Ол деген, он, он бес процент алатын ісіне аяғын изеп те баспайды, сомды жыйырма тыйынға қақшып алу оның аңдығаны.

— Жарайды, жетер! Тарынып отыр екенсің.

— Тарынған түгім де жоқ, — деді Левин тұнжырап, екеуі үйге тақай бере.

Темірмен, былғарымен тырсылдата қаптап, құлақ бауын тырсылдата тартқан тоқ ат жегулі арба есік алдына келіп те тұр екен. Арбада Рябининге көшір боп келген, қаны бетіне шыға тырсылдап, белін тырсылдата буынған приказші отыр екен. Рябинин өзі үйге кіріп те қалған екен, екеуіне ауыз бөлмеде жолықты. Рябинин кемиегін қырғызып тастаған, шадырайған шалғырт көзді, бойшаң, ашаң, тоқтасқан, мұртты адам болатын. Түймелері шонданайдан төмен қадалған салпы етек көк сюртук, қызасығы қырысып, балтыры жазылған ұзын қоныш етік, оның сыртынан үлкен калош киіп алыпты. Бетін сүлгісін алып толайымен бір-ақ сүртті де, онсыз да құп жараса қонып тұрған сюртугін қаусырынып қойып, келгендерге күлімсірей амандасқан күйі, әлденені қармап қалғысы келгендей, қолын Степан Аркадьичке лып соза берді.

— Ә, сіз де келген екенсіз ғой, — деді Степан Аркадьич қолын ұсына беріп. — Жақсы бопты.

— Тақсыр, Жол жаман болса да, сіздің әміріңізді елемеске батылым бармады. Бүкіл жол бойы орайы кеп жаяу жүрсем де, мерзімінде жеттім әйтеуір. Константин Дмитрии, сәлеметсіз ғой, — деді Левинге, оның қолын да қармап қалуға қамданып. Бірақ Левин шытынған күйі, Рябинин қолын аңғармаған кісімсіп, жылқышыларын шығара бастады. — Саятқа шығып көңіл көтерген екенсіздер ғой? Демек, қай құс болды екен бұл? — дегенді қосып қойды Рябинин, жылқышыларға жиіркене қарап, — демек, тәтті болған болды ғой, — деді де, жақтыра қоймай, қой терісі илеуіңе татыса игі дегендей, басын қатты күдікпен шайқап-шайқап қойды.

— Кабинетке қалайсың? — деді Левин Степан Аркадьичке, тұнжырай шытынған күйі французша сөйлеп. — Кабинетке барып, сонда сөйлесіңіздер.

— Қайда десеңіз де құппыз әбден, — деді Рябинин жақтырмай, бұлдана сөйлеп, езгенің, ісі түсіп қысылса қысылар, менің ісім түсіп, ешуақыт, ештеңеден қысыла қоймаспын дегенді таныта кеткісі келгендей.

Рябинин кабинетке кірген соң, әдеті бойынша, Исаның суретін іздеп шола қарағанмен, соны көрген соң да шоқынған жоқ. Шкаф пен кітап қатарларына қарағанда да, сол әлгі жылқышыларға қарағандағы күдікпен қарап, жиіркене жымыйды да, сол қой терісі илеуіңе татыйды деген сөз көкейіне ешбір қонбай, жақтырмаған әлпетпен басын шайқап-шайқап қойды.

— Немене, ақшаны ала келдіңіз бе? — деді Облонский. — Отырыңыз.

— Ақшадан тартынбаймыз ғой біз. Дидарласып, сөйлесуге келдік.

— Не жайында сөйлеспекпіз? Отырсаңызшы, өзіңіз.

— Отыруға болады, — деді Рябинин отыра бере, — орындықтың арқалығына өліп-талып, әреңмен шынтақтап. — Кеміту керек, князь. Күна болғалы тұр. Ақша болса, бір тыйынына дейін, ада-күде әзір. Ақша жағынан кідіріс болмайды.

Осы арада Левин мылтығын шкафқа қойып, есіктен шығып қалса да, көпестің сөзін естіп, кідіре кетті.

— Онсыз да орманды тегін алып отырсыз ғой, — деді Левин. — Мынау кеш кеп қалды, әйтпегенде, бағасын өзім кесетін ем оның.

Рябинин түрегелген күйі, Левинді аяғынан басына дейін, үнсіз күлімсірей шолып шықты.

Константин Димитрич өте саран, өзі, — деді ол, Степап Аркадьичке күлімсірей қарап, — ада-күде ештеңе сатып ала алмайсың. Бидай сатса, ақшасын да жақсы бердім.

— Өз дүниелігімді өзім неге тегін берейін сізге? Не тауып, не ұрлап алған жерім жоқ оны.

— Құдай жазбасын, қазіргі шақта ұрлау дегеннің орайы жоқ нәрсе ол. Қазіргі шақта ада-күде түгел ашық сотқа түседі, қазір түгел игі нәрсе бәрі; ұрлық деген қайда дейсің ол. Адалын айтып отырмыз. Орман қымбат түсіп тұр, ұпайың да қайтпайды. Аздап болса да кемітілсе деймін.

— Істеріңіз өзі тынып па еді, тынбап па еді, әлде? Тынған болса, саудаласар ештеңе жоқ та, тынбаған болса, — деді Левин, — орманды өзім сатып аламын.

Рябинин жүзіндегі жымыңы лып жоқ боп кетті. Жүзіне бір қаршығаша қараған жыртқыш, қатаң әлпет пайда бола қалды. Арбыйған саусақтарымен сюртугін дереу ағытып жіберіп, шалбарланбаған көйлегін, желеткесінің жез түймелері мен сағатының бауын аша, көнетоз ақшалығын тездете суырып алды.

— Орман менікі, жарқыным, — деп, жалма-жан шоқынып жіберіп, қолын да соза берді. — Ақшаны ал, ағаш менікі. Тыйын санап отырмайды, Рябинин осылай саудаласады, міне, — деді ол, шытынған күйі, ақшалығын сермей сөйлеп.

— Сенің орныңда болсам, асықпаған да болар едім, — деді Левин.

— Құдай жазбасын, — деді Облонский таңырқап, — сөз беріп қойдым ғой.

Левин есікті сарт еткізіп, бөлмеден шыға жөнелді. Рябинин есікке қараған күйі, басын күлімсірей шайқады.

— Бәрі жастық, ада-күде балалық қой бір. Арыма сенсеңіз, Облонскийдің тоғайын анау-мынау кісі емес, демек, мына отырған Рябинин алыпты деген жалғыз сол атағыма бола алғалы отырмын. Орайы қалай қайтарын құдай білсін әлі. Құдайға наныңыз. Сол, жарқыным, шартын жазайық.

Көпес бір сағаттан соң, желеңін құнттай қаусырынып, сюртугінің ілгектерін іле, шартты қалтасына салған күйі, тырсылдай өбектелген арбасына отырып алып, үйіне жөнеліп те кетті.

— Ойпыр-ой, әлгі мырзаларды-ай! — деді приказшіге, — бір бұйым екен түге.

— Айнықатесі жоқ, — деді приказші, делбені көпеске бере, былғары алшалғышын түймелеп жатып. — Саудаңыз не болды, ал, Михаил Игнатьич?

— Тек, тек...

ХVІІ

Степан Аркадьич жоғары шыққанда, көпестің үш айды алға сала берген ақшасын қалтасына сықай басып шықты. Орман жайындағы іс тынып, ақша қалтасына түсіп, саяты тамаша болған соң, Степан Аркадьич әбден көңілденіп алып, Левиннің де құрысын жазайын дегенге ойы қатты құлады. Тату-тәтті басталған күнді кешкі ас үстінде де солай аяқтағысы келді.

Левин сүйменді қонағын айналып-үйіріліп, жылы ұшырайын дегенмен, көңлі шынында да ойпаң-тойпаң болған соң, өзін өзі баса алған жоқ. Кити күйеуге шыққан жоқ деген хабар еліттіре үйіріп, бірте-бірте иектеп те әкетті.

Кити күйеуге шықпай, ауру болғанда, өзін елемеген адамға ғашықтықтан ауырған. Сол қорлық өзін иықтап та тұрған сықылды. Вронский Китиді елемесе, Кити Левинді елемеді. Олай болса, Вронскийдің Левинді менсінбес хақы бар да, сондықтан мұның жауы да ол. Левин бірақ оның бірде-бірін ойлаған жоқ. Осында өз басына бір қорлық бар-ау дегенді еміс-еміс сезінді де, содан келіп қазір көңліне дық түскеніне ашуланудан гөрі, кез келген нәрсенің бәріне кіна таға берді. Орманның беталды сатылып, Облонскийдің алдауға түсіп, түскенде өз үйінде отырып түсуі, Левинді шамдандырып та жіберді.

— Жә, тындырдың ба? — деді ол, Степан Аркадьичті үстіңгі үйде қарсы алып. — Кешкі асқа зауқың қалай?

— Зауқым бар, ішемін. Деревняда араным ғажап ашылып кетті тіпті! Әлгі Рябининге ас іш демегенін, не сенің?

— Әй, қойшы соны!

— Дегенмен, соған өзің пәс қарайды екенсің! — деді Облонский. — Қолыңды да бермедің өзіне. Қолыңды бермегенің не сол?

— Бермегенім, малайға қол ұсынбаймын мен, бірақ сол малайдың өзі де бұдан жүз есе артық жатыр.

— Дегенмен өзің тым кертартпа екенсің! Сословиелердің араласуы, кәне, ал? — деді Облонский.

— Жаққан кісі араласса араласа берсін, өз басына жақпайды.

— Байқауымша, өзің әбден кертартпа екенсің бір.

— Кім екенімді, шынында, өмірі ойлаған да емеспін. Константин Левин, — өзге түгім де жоқ менің.

— Әрі өте тарынып отырған Константин Левин ғой, — деді Степан Аркадьич күлімсіреп.

— Тарынып отырғаным рас, неге екенін білесің бе? Ғафу ет, сенің беталды сатқаныңа тарынып отырмын...

Степан Аркадьич, жазықсыз жазғырылып, жазықсыз кейітіліп отырған адамдай, жайбарақат шытына салды құр.

— Жарайды, жетер! — деді ол. — Біреу-міреу бірдеңе сата қалса, сол сатып болысымен-ақ: «Әлдеқайда қымбат тұратын еді бұл», — деп іле түсушілік қашан болмаған дейсің? Сатып болғаныңша, ешқайсысы да бермейді... Қой, сол сорлы Рябининде өшің бар екен, байқауымша.

— Болуы да ықтимал. Соның не жөнінде екенін білесің бе, өзің? Кертартпа, яки өзге бір сұмдық сөздерді тағы да айтасың ғой сен; бірақ, дегенмен де өзім әрі санына қосылып, әрі, сол сословиелер араласып жатса да, осы қосылғанымның өзін қатты қуаныш қып жүрген дворяндар, осылай толайым кедейленіп жатқанын көргеніме қынжылып, соған ренжимін мен... Кедейленгенде сән-салтанат салдарынан кедейленсе, — бір сәрі ғой ол; баринша өмір сүру деген — дворяндар ісі, ол тек дворяндар қолынан ғана келеді. Қазір қасымыздан мұжықтар да жерді көтере алып жатыр, — оған ренжімеймін де мен. Барин ештеңе істемеген соң, жұмысты мұжық істеп, сылқымсоқ адамды сырып шығара береді. Солай болуға да тиіс. Мұжыққа өз басым өте қуаныштымын да. Бірақ осы кедейленудің өзіне, атауға тілім жетпейтін, қайдағы бір кегім қозып, қарауға да ұяла берем. Біресе, Ниццада тұратын барыняның ғажайып мекен-жайын жалдампаз-поляк жарты құнына сатып ала қояды. Біресе, десесі он сом тұратын жерді көпеске бір сомға жалға бере салады. Біресе, отыз мыңды сен әлгі залымға аты жоқ, жөні жоқ сыйлай салып отырсың.

— Сонда қайтелік? Әр ағашты санайық па?

— Сөзсіз санау кепек. Сен санамағанмен де, Рябинин санап қойды оны. Рябинин балаларының тіршілік, біліміне қаражат қалып отырғанда, сенің балаларың құр алақан қалуы да кәдік.

— Қой, ғафу ет, сол санағанда да, бар болса бір болымсыз ғана нәрсе — бары. Біздікі өз кәсібіміз де, онікі өз кәсібі, пайда керек оған. Әйтсе де болары болған соң, болды да. Ә, мінеки, ең сүйікті, қуырған жұмыртқам да бар екен. Агафья Михайловна бізге әлгі ғажайып жеміс сусынын да береді енді...

Степан Аркадьич стол басына отырып алып, мұндай түскі, кешкі тамақты көптен бері жеген жоқ едім деп, Агафья Михайловнамен қалжыңдаса бастады.

— Тым құрса, сіз мақтаңызшы, сөйтіп, — деді Агафья Михайловна, — Константин Дмитрии болса, нан қыртысын берсең де, бәрібір, — жейді де жүре береді.

Левин өзін өзі баспақшы боп қанша қамданғанымен де, тұнжыраған күйі, үнсіз отыра берді. Степан Аркадьичке бір сұрау беруім керек екен десе де, сол сұрауды қашан, қалай берудің түрін де, уақытын да таба алмады. Степан Аркадьич төмен түсіп, шешініп, қайта жуынған соң, түнгі бөртпеш көйлегін киіп, төсекке жатты да, Левин, ойындағысын сұрауға да дәті шыдамай, әртүрлі ол-пұл жайларды әңгіме еткенсіп, айналсоқтай берді.

— Сабынды осы қызық жасайды екен-ау өзі, — деді ол, Агафья Михайловна қонақ үшін әзірлесе де, Облонский пайдаланбаған бір кесек жұпар сабынды айналдыра қарап тұрып. — Қарашы өзің, өнер табысы ғой бұ да.

— Рас, өнер қарымы бәріне де жетті ғой, қазір, — деді Степан Аркадьич, жіпсіп, рақаттана есінеп. — Театрлар, мәселен, әрі анау сауық орындары... А-а-а! — деді есінеп. — Түгел электр жарығы... А-а!

— Рас, электр жарығы, — деді Левин. — Я, айтпақшы, Вронский қайда өзі қазір? — деді, сабынды қалт қоя беріп.

— Вронский ме? — деді Степан Аркадьич, есінегенін қойып. — Петербургте ол. Сенен соң ұзамай-ақ аттанып еді, Москваға қайтып оралған жоқ содан. Әрі бар ғой, Костя, саған мен шынын айтайын, — деді сөзін сабақтап, столға шынтақтай бере, ұйқы тығыла жасаураған мейрімді көзі жұлдызша жайнап, қызыл шырайлы әдемі жүзіне қолын жастай отырып. — Айып өзіңде сенің. Бақталасыңнан жасқанып қалдың сен. Мен болсам, жүлденің қай жағыңа көбірек ауып тұрғанын білмеймін деп, сонда-ақ айтқамын саған. Неге киіп кетпедің өзің? Мен саған сол кездің өзінде-ақ...— деп, аузын ашпай, жағымен ғана есінеп қойды.

«Осы өзі менің ұсыныс жасағанымды біле ме екен, білмей ме екен, ә? — деді Левин, Степан Аркадьичке ойлана қарап. — Рас, жүзінде бір шалдырмайтын қулық тұр мұның», — деп, қызарып кеткенін сезді де, Степан Аркадьичтің көзіне томсара, тіке қарады.

— Ол кезде Кити тарапынан бірдеңе болған болса, онысы құр сырт бітімін ғана әуес көргендік болатын, — деді Облонский жалғай сөйлеп. — Оның бар ғой, сол әлгі асқақ ақсүйектігі мен қауымдағы болашақ пәрмені Китиге өсер етпей, шешесіне әсер етті.

Левин шытынып қоя берді. Қыз көнбей, басынан кешірген қорлығы, жүрегін осы қазір ғана түскен жаңа жараша қарыды. Үйінде болған соң, қабырғалар ғана қамсау боп тұр.

— Тоқта, тоқта, — деді ол, Облонскийді кес-кестей кетіп, — ақсүйектік дейсің ғой сен. Олай болса, өзіңнен-ақ сұрауға дес бер: Вронскийдің ақсүйектігі болмақ түгіл, кімнің ақсүйектігі болсын, — мені елемейтін не қылған ақсүйектік екен ол? Вронскийді ақсүйек дейді екенсің де, мені демейді екенсің ғой сен. Әкесі тұлдыр күнінде есеге алаяқтықпен ілініп, шешесі құдай білсін, кім көрінгенді адақтаған адамды... Қой, ғафу ет, мен өзім өткендегі өрендерінен білімнің биік тұрғысында тұрған (ақыл, дарын — бір төбе ол) үш-төрт пак буынды атай алатын, әкем мен атам сықылды, ешкімге, ешуақытта арамдық қылмай, ешкімге, ешуақытта ділгер болмай өмір сүрген өзім мен өзіме ұқсас адамдарды ғана ақсүйек деп санаймын. Ондай білетіндерім толып жатыр тіпті. Менің ормандағы ағашты санағанымды пасықтық көреді екенсің де, өзің, болсаң, отыз мыңды Рябининге сыйлай салады екенсің ғой. Сен болсаң жалдама ақы және сондай, мен білмейтін, бірдеңелер алады екенсің, де, мен болсам, соны алмай, мұра мен еңбек дүниесін ардақтайды екем ғой... Ақсүйек дегендер осынау күштілер дүниесінің қайрымен ғана күн көріп, жыйырма тыйынға сатыла кететіндер емес, мына біз боламыз.

— Кімді қағытып отырсың өзің? Мен өзім саған қосылып та отырмын, — деді Степан Аркадьич, Левиннің жыйырма тыйынға сатыла кететіндер деп атағандарының ішінде өзі де барын сезгенмен, шын ниетіне сала, жадырай сөйлеп. Левиннің шыйрағаны өзіне шынымен ұнап та кетті. — Кімді қағытып отырсың сен? Вронский жайында айтқандарыңмың бекер жерлері көп болғанмен, ол жайды айтқалы отырғаным жоқ. Мен саған, сенің орныңда болсам, маған ілесіп Москваға барар едім де, сонсын... деп турасын айтып отырмын.

— Жоқ, сенің білетін, білмейтініңді қайдам, өз басыма бәрібір оның. Айтып та қояйын өзіңе: ұсыныс жасауын жасағанмен, қыз көнбей қойған, қазір Катерина Александровнаны еске алудың өзі де бетіме салық, ауыр нәрсе бір.

— Неге? Сөз-ақ қой!

— Жарайды, айтпай-ақ қоялық. Өзіңе өрескел кеткен жерім болса, кешірім ет, жарқыным, — деді Левин. Қазір ағытарын түгел ағытып алған соң, таңертеңгі қалпына тағы да түсті. — Стива, ашуланбайсың ғой маған? Ашуланба, аяулым, — деді де, қолынан күлімдей ұстады.

— Жо-жоқ, түк те ашуланбаймын, ашуланар түгім жоқ. Түсініскеніміздің өзіне қуанып отырмын. Таңертеңгі саятты білесің ғой, жақсы болады бір. Барсақ па екен деймін? Осы күйі ұйқтамай-ақ, саяттан станцияға тіке тартар едім.

— Соның өзі абзал.

ХVІІІ

Вронскийдің ішкі тіршілігін түгел бір нәпсі құмары ошап алғанмен, сыртқы тіршілігі қауым, полктағы байырғы сол үйреншікті жолмен, өзгермеген күйі, зымырап тарта берді. Вронский полкты өзі жақсы көру үстіне, полктағылар өзін де жақсы көрген соң, полк мүдделері тіршілігінен маңызды орын алып кеткен болатын. Полктағылар Вронскийді жақсы көру үстіне, құрметтеп, мақтан етіп те жүретін, мақтан еткенде, орасан бай, білімі, қабілеті тамаша, қыйлы-қыйлы салуы бар, атақ, мансапқа десі жүріп тұрған адам болса да, соның бәрін елемей, полк пен жолдастық мүддесін тіршілік мүдделерінің бәрінен де жақын кереді деп мақтан ететін. Вронский де жолдастары өзіне солай қарайтынын аңғарумен бірге, сол өмірді өзі жақсы көрген соң, өзіне деген сол көзқарасты сүйей беруге міндеттімін де деп сезінетін.

Әрине, ғашықтығы жайында жолдастарының ешқайсысымен сөйлеспегені де өзінен өзі түсінікті, тіпті жығыла мас боп ішкен кездерінде де, ол жайын айтқан емес-ті (оның бержағында, өмірі есінен тана мас та болмайтын өзі), байланысы барын бетіне салық еткісі келетін жеңілтек жолдастарына да ләм деп жақ ашпайтын. Бірақ, ғашықтық жайы күллі қалаға аян боп, — Каренина екеуінің қарым-қатнасын жұрт біткен өйтіп-бүйтіп дұрыс тұспалдап жүргенімен, — жас жігіттердің көпшілігі Каренин дәрежесі жоғары болғансың ғашықтық байланысының қауымға дабыра боп кететін дәл сол, қыйын жағына қызығатынды шығарған.

Анна десе ауыздарының суы құрыйтын жас әйелдердің дені Аннаны әділ деуден әлдеқашан-ақ жалығып, жұрт пікірінің бет алысы анықталысымен, Аннадан безінудің бар хиқметін көрсетеміз деп, соны ойлап, соны аңдуды ғана тыныс көріскен. Уақыты келгенде, Аннаға шашатын топырақтарын да әзірлеп қойысқан-ды. Егде адамдар мен дәрежесі жоғары адамдардың көпшілігі әзірленіп жатқан қоғамдық осы шыршуға наразы да болып жүретін.

Вронскийдің шешесі баласының байланысын біліп, басында риза да боп қалған, — өйткені, өз ұғымынша, аяулы жас адамға жоғарғы қауыммен байланысты болудан озар көрік жоқ деп білген, оның мәнісі, Вронская графиняның ұғымынша, өз ұлы жайында сонша көп нәрселер айтып, өзіне соғұрлы жағып кеткен Каренина, қанша дегенмен де, күллі көргенді, үлгілі әйелдерден айнықатесі жоқ сықылды көрінген. Бірақ, баласы мансабы артатын, өзіне ұсынылған маңызды қызметтен полкта қалам деп бас тартқанда, Каренинаны сонда көріп жүру үшін ғана бас тартып, онысына дәрежесі жоғары адамдар да наразы екенін соңғы кезде кеп білген соң, шешесі де өз ойынан айныған болатын. Сол байланыс жайында бүкіл білген-түйгендеріне қарағанда, бұл өзі ол кісі қостай қоятындай қауымдағы сонау сәулетті, сәнді байланыс болмай, жұрттың айтуына қарағанда, баласын ақмақ ететін, қайдағы бір салдуар, ұрыншақ құштарлық болған соң да, ұната қойған жоқ-ты оны. Вронскийді Москвадан тұтқыйыл аттанып кеткелі көрмегендіктен, өзіме келіп кетсін деп үлкен ұлы арқылы талап та қойып жатқан.

Інісіне ағасы да риза болған жоқ. Ол оның қандай ғашықтық екенін де, үлкені ме, кішісі ме, әлсізі ме, күштісі ме, арсызы ма, арлысы ма дегенді де қазбалап жатпады (балалары болған соң, биші әйел ұстап отырғандықтан, ол жөнінде кешірімді де болатын өзі); бірақ осы ғашықтық ұнайды деген адамдарға да ұнамағанын білген соң, інісінің қылығын ол да қостаған жоқ.

Вронский қызмет кәсібі мен қауымға араласу үстіне, атты да өте жақсы көретін және бір кәсіпке үйір болатын.

Быйылғы жылы офицерлердің тосқауыл арқылы жарысатын бәйгесі тағайындалған. Вронский жарысқа жазылып, ағылшындық таза тұқымды бие сатып алған соң, алдағы бәйгеге, тежеле кіріскенмен, ғашықтық жайына да қарамай, етпеттей кеткен-ді...

Ол екі құмардың екеуі де бір-біріне бөгет болған жоқ. Қайта, көңлін қатты өрепкіте берген ойларынан серпіліп, дамыл алатын, ғашықтығына қатнасы жоқ, өзге бір кәсіп пен ермек керек боп жүрген өзіне.

XIX

Красное селодағы бәйге күні Вронский полк артелінің залына бифстек жейін деп әдеттегісінен ертерек келді. Салмағы қажетті төрт жарым пұттан артпағандықтан, өзін өзі онша қыса да бермейтін дегенмен, толыса беру керексіз болған соң, үн тамағы мен тәтті тағамға да жуый қоймайтын. Ақ желеткесінің сыртынан киген сюртугін ағыта, столға қос қолдай шындақтап, әзірлеткен бифстегін күткен күйі, тарелкеде жатқан француз романына үңіле қарап отыр. Кітапқа қарағанда, кірген, шыққан офицерлермен сөйлеспейінші деп, ой ойлай, қарап отыр.

Ойлағаны, Аннаның бүгін бәйгеден соң көрісейік деген уәдесі еді. Бірақ Аннаны өзі үш күннен бері көрмей, әрі шетелден күйеуі келіп қалғандықтан, сол көрісудің жөні келер, келмесін де, соны қалай анықтарын да білмей отыр. Аннамен соңғы жолы немере әпкесі Бетсидің дачасында көріскен болатын. Карениндер дачасына орайына қарай аз да баратын өзі. Қазір соған баруға да көңлі құлап, соның ебін табу жағын ойластырып отыр.

«Демек, бәйгеге келе ме, келмей ме екен, соны білші деп Бетси жіберіп еді деймін ғой, демек, барайын» — деді ішінен ұйғара, кітаптан басын көтеріп, содан, көремін ғой деген оймен, көңілдене жүзі де жайнап сала берді.

— Коляскаға үш ат жегіп, тезірек жабдытуға үйге кісі жібер, — деді, күміс табақпен ыстық бифстек әкеп тұрған қызметшіге, соны айтты да, табақты жақындатып алып, тамағын жей бастады.

Қатардағы бильярд бөлмесінен ұрған шар дыбысы мен гу-гу сөз, күлкі естіліп тұр. Кірер есіктен екі офицер көрінді: біреуі паж корпусынан полкке жуырда кеп кірген, жүзі жұп-жұқа, шілмиген, жап-жас офицер екен де, екіншісі қолына білезік салғап, кіп-кішкене жұмық көз, боржыйған қарт офицер екен.

Вронский соларға қарай сала, шытынып, байқамаған кісіше кітабына қырындаған күйі, тамағын жей отырып, оқый да берді.

— Немене? Жұмысқа күшейіп барайын деп жатырсың ба? — деді боржық офицер, қасына отыра беріп.

— Көріп отырсың, ғой, — деді Вронский, қабағын шыта, аузын сүрткен күйі, бетіне қарай қоймай.

— Толысып кетем деп қорықпайсың ба? — деді анау, жас офицерге орындықты ыңғайлап жатып.

— Не дейді? — деді Вронский, жақтырмай тыжырынған күйі, жиі-тісі көріне, зіл шақыра сөйлеп.

— Толысып кетем деп қорықпайсың ба деймін?

— Жігітім, херес әкелші!—деді де, Вронский жауап бермей, кітабын екінші жағына қойып, оқый бастады.

Боржық офицер шараптар картасын алып, жас офицерге бұрылды.

— Ішетін нәрсемізді өзің таңдай бер, — деді бетіне қараған күйі, картаны соған бере беріп.

— Сірә, рейнвейн ішерміз, — деді жас офицер, Вронскийге көз қыйығымен жүрексіне қараған күйі, болар-болмас қана қылтиған мұртын саусағымен шыйратып қоймақ болып. Врокскийдің бұрыла қоймағанын көрген соң, жас офицер түрегелді.

— Бильярд бөлмесіне барайық, — деді ол.

Боржық офицер де қайт қылмай түрегеліп, екеуі есікке қарай тартты.

Осы арада бөлмеге бойшаң, сымбатты келген Яшвин ротмистр кіріп, жоғарыдағы екі офицерді иегімен кекете нұсқаған күйі Вронскийдің қасына келді.

— Ә! Мұнда екенсің ғой! — деді ол саңқылдай сөйлеп, Вронскийдің пагонына добалдай қолымен қатты ұрып қойып, Врокский ашулана қарағанмен, жүзі үйреншікті, орнықты жылы шырайына қалт қайта түсіп, жайнап қоя берді.

— Ақыл тапқансың, Алеша, — деді ротмистр, күжілдей қатты сөйлеп. — Қазір, жеп болған соң, бір рюмка қағып ал.

— Ішкім келмей отыр.

— Жұптарының жазылмауын, — деді қосып Яшвин, осы кезде бөлмеден шығып бара жатқан екі офицерге сылтың ете қарап. Содан өзі Вронскийдің қасына кеп отырғанда, орындық тұрқынан әлдеқайда салалы жатқан тар шалбарлы тізесі мен сырымасы үшкіл бұрыштанып бүгіліп те кетті. — Кеше сенің Краснен театрына соқпағаның не? Нумерова жап-жақсы ойнады. Қайда болдың өзің?

— Тверскийлердікінде отырып қалыппын, — деді Вронский.

— Ә! — деп Яшвин де қосыла салды.

Яшвин өзі ойынпаз, шайпау, ереже атаулыны білмейтін адам ғана емес, қайта құлықсыз ережелерге құныққандығынан да Вронскийдің полктағы таңдаулы көңілдесі болатын. Вронский өзін жақсы көрген де, арақ ішсе күбіше қотарып, ұйқтамаса түгі құрамай, төтенше күштілігін көбінесе сол жағынан көрсету арқылы, бір қалпынан аумайтындықтан жақсы көретін; бастықтар мен жолдастары жөнінде де құлықтық үлкен қайрат көрсетіп, сонысы арқылы өзін өзі әрі сыйлатып, әрі қорқыта жүретіндіктен жақсы көретін; ойын ойнаса он мың сомдарға ойнап, әрі ылғый арақ ішіп жүрсе де, сол ойынды сонша шебер, орнықты ойнаумен Ағылшын клубында озық ойынпаз атанғандықтан жақсы көретін. Вронский оны сыйлап, жақсы көргенде, әсіресе, Вронскийдің өзін Яшвин де атағы мен байлығына бола сүймей, өз басына бола сүйетінін сезінгендіктен жақсы көретін. Вронский ғашықтығы жайын айтам десе, күллі жұрттың ішінен жалғыз соған ғана айтқандай еді. Яшвин өзі сезім атаулыдан түгел безінгендей көрінгенмен, — Вронский қазір бар өмірін кернеген күшті құмарын жалғыз сол Яшвин ғана түсіне алатындай сезетін. Оның үстіне, Яшвин өсек пен жанжалда рақат бар деп білмейтін болуы керек те, ғашықтық сезімі болса, оны айнытпай түсініп, яғни ғашықтық деген — қалжың, ермек емес, ересен бір елеулі, маңызды нәрсе деп біліп, соған сенетін болуы керек дегенге Вронский де бойұрып жүретін.

Вронский ғашықтығы жайында онымен сөйлесе қоймағанымен, Яшвин түгел біліп, айнытпай түсініп жүргенін байқап, сол жайын көзінен көргеніне көңлі де жай тауып қалатын.

— Ә, рас! — деді ол, Вронскийдің Тверскийлердікінде бол дым деген сөзіне; сөйтті де қара көзі жалт етіп, мұртының сол жақ жебесін ұстай, жаман әдеті бойынша, аузына жымырып жалмай бастады.

— Жә, өзің қайттің кеше? Ұттың ба? — деді Вронский.

— Сегіз мың. Үшеуі жаман адамдар екен, берер-бермесі екі ұрық боп тұр.

— Мен жөнде ұтыласың ендеше, — деді Вронский күліп. (Яшвин Вронский жөнінде үлкен бәс тіккен болатын).

— Түк те ұтылмаймын. Махотин ғана қауіпті тек.

Әңгіме сонымен бүгінгі бәйге не болар екен дегенге қарай көшті, Вронскийдің де қазіргі ойлағаны тек соның жайы ғана болатын.

— Жүрейік, болдым, — деді де Вронский түрегеліп, есікке қарай тартты. Яшвин қоса түрегеліп, сыйда аяғы мен сорайған бойын жаза керілді.

— Түскі тамаққа ерте болған соң, шарап жұтып алуым керек боп тұр. Қазір барайын. Ей, шарап әкелші! — деді, команда бергенде әйнек дірілдейтін, әйгілі, жуан даусына сала дабыстап. — Қой, керегі жоқ, — деді іле-шала қайта дабыстап. — Үйге қайтсаң, бірге жүрейін мен.

Сөйтті де Вронскиймен бірге жөнелді.

XX

Вронский іші екіге бөлінген, әрі таза, әрі кең бір чухон құжырасында тұратын. Петрицкий лагерьде де қасында бірге болатын. Вронский мен Яшвин екеуі үйге кеп кіргенде, Петрицкий ұйқтап жатыр екен.

— Түрегел, ұйқтауың жетті ғой, — деді Яшвин, қалтқыға кіре, мұрнын жастыққа көме жатқан Петрицкийді иығынан жұлқып қалып.

Петрицкий тізелей ұшып түрегеліп, жалтақтай қарады.

— Сенің баурың келді осында, — деді Вронскийге. — Құрғыр өзі, мені оятып жіберіп, тағы да келемін деп кетті. — Соны айтып, көрпесін жамылды да, жастыққа қайта құлады. — Қойсаңшы, Яшвин, — деді, көрпесін сыпырып жатқан Яшвинге ашуланып. — Қойшы! — деп бері қарай аунап, көзін ашып алды. — Одан да не ішетінімді айт сен; аузым жаман татып тұр, тіпті.

— Арақ абзал бәрінен, — деді Яшвин дүр етіп. — Терещенко! Баринға арақ пен қыяр әкелші, — деді, өз даусына өзі сүйсінгендей, дабыстай сөйлеп.

— Арақ дейсің бе? Ә? — деді Петрицкий, көзін тыжырына уқалап: — Өзің де ішесің ғой? Бірге ішейік, ендеше! Ішесің бе, Вронский? — деді Петрицкий, түрегеле бере, жолбарыс терісіндей көрпені қолтығынан төмен шымқай оранып.

Қалтқы есігінен шыққан соң, қолын көтере, французша: «Король бопты Ту-ла-да» деп әндетіп те жіберді. — Ішесің бе, Вронский?

— Жоғал әрі, — деді Вронский, малайы әперген сюртугін киіп жатып.

— Қайда барғалы тұрсың? — деді Яшвин. — Анау үш ат жеккен коляскаң да келіп қапты, — дегенді қоса айтты, таяп келген колясканы көріп.

Вронский Петергофтан он шақырым жердегі Брянскийге баруға шынында уәде байлап, ат ақшасын ала бармақшы болған; соған да барып үлгерейін деген ойға келіп тұр ол. Жолдастары бірақ өзге жерге барғалы тұрғанын да түсіне қойысты.

Петрицкий әндеткен күйі: ол Брянский дегенің кім екенін білеміз дегендей, көзін қыса, ұртын толтыра үрледі.

— Байқа, кешігіп жүрме! — деді Яшвин тек, сөйтті де, әңгімені өзгертейін деген оймен: —Немене, сарым қолайыңа жағып жүр ме? — деп сұрады, өзі сатқан, түптегі атқа терезеден қарай тұрып.

— Тоқтай қал! —деді Петрицкий саңқ етіп, кетіп бара жатқан Вронскийге, — ағаң хат тастап, бірдеңе жазып кеткен болатын саған. Сабыр ет, қайда еді өзі?

Вронский кідіре қалды.

— Қайда оның?

— Қайда еді бәсе? Әңгіме сонда боп тұр-ау! — деді Петрицкий масаттана, сұқ қолымен маңдайын тірей ойланып.

— Айтсаңшы, ақмақтық қой мұның! — деді Вронский жымыя күліп.

— Пеш жаққамын жоқ. Бір жерде болуы керек осында.

— Жетті ғой алдауық! Хат қайсы?

— Жоқ, шып ұмытып тұрмын. Түсімде көрдім бе, әлде? Сабыр ет, сабыр ет! Ашу не керек сол! Кешегі мен сықылды, адам басы төрт бөтелке ішкен болсаң, қайда жатқаныңды да білмес едің сен. Сабыр ет, есіме түсірейін қазір!

Петрицкий қалтқы аржағындағы керуетіне барып жатты.

— Сабыр ет! Мен осылай жатып, ол осылай тұрып еді. Жә-жә-жә, солай екен... Міне хатың! — деді де, Петрицкий матрацтың астына тығып қойған хатты суырып әперді.

Вронский хат пен ағасы жазған сәлемді алды. Онысы Вронский күтіп жүрген нәрсенің, дәл өзі боп шықты: шешесінің келмедің деп өкпелеген хаты мен ағасының сөйлесуіміз керек деген сәлемі екен. Вронский бұл сәлемнің де сол жайында екенін түсіне кетті. «Не шаруалары бар екен өздерінің!» деп ойлады Вронский, хатты жолда жөндеп оқығалы, сюртугінің түймелері арасына жұмарлай сұғып жатып. Сенекте: бірі өз полктарынан, бірі өзге полктан келген екі офицер жолықты оған.

Вронский пәтері қашан болса да күллі офицерлердің ойнағы болатын.

— Қайда тарттың?

— Петергофқа баруым керек еді.

— Патша селосындағы ат келіп пе еді?

— Келіпті, бірақ көргем жоқ әлі.

— Махотиннің Гладиаторы ақсап қалыпты десіп жүр ғой.

— Бекер сөз! Тек осы батпақта қалай жарысар екенсіңдер дейім, — деді екінші біреуі.

— Па, сақтаушыларым келген екен ғой! — деді, алдында подносқа арақ пен тұздалған қыяр сап көтерген шабарман тұрған Петрицкий, келген офицерлерді көрген соң, саңқылдай сөйлеп. — Сергу үшін іш деп отырған мына Яшвин ғой мұны.

— Әй, көресімізді көрсеттіңіз-ау кеше, — деді келгендердің бірі, — түні бойы ұйқы бермедіңіз ғой.

— Жо-ға, қалай аяқтадық десеңші, біз! — деп Петрицкий шұбырта кеп жөнелді. — Волков үйдің төбесіне шығып алып, жабырқап тұрмын деп те соқты. Мен тұрып: музыка әкеле гөр, жаназа маршын тартсын деймін! Сол күйі, жаназа маршы үстінде төбеде отырып, ұйқтап та қалды ол.

— Сөзсіз ішіп жібер арақты, ішіп жібер, содан соң сельтер суын жұтып, көп лимон же. — деді Яшвин, баласына дәрі іш деп жабысқан анаша, Петрицкийге төне тұрып, — содан соң барып, азырақ,— бір бөтелке шамасы шампан ішіп ал.

— Мынауың табылған сөз екен. Сабыр ет, Вронский, ішіп жіберейік.

— Жоқ, қош болыңдар, мырзалар, бүгін ішпейтін күнім менің.

— Немене, ауырлап кетем дейсің, бе? Өзіміз-ақ ішеміз, ендеше. Сельтер суы мен лимон әкел, кәне.

— Вронский! — деді біреуі дабыстап, Вронский сенекке шығып қалғанда.

— Немене?

— Шашыңды қырғызсаң болар еді деймін, әйтпесе, анау қасқаңның өзінде де шашын, өте ауыр келіп тұр екен.

Вронский шынында да мезгілсіз қасқа тарта бастаған болатын. Жиі тісі көріне, мәз бола күлді де, фуражкасын қасқасына түсіре киген күйі, сыртқа шығып, коляскасына барып мінді.

— Ат қораға тарт! — деп, оқығалы хатты алуға ыңғайлана берді де, атты қарап шыққанша алаң болмайын деген ойға келді соңынан. «Соңыра таман оқыйын!..»

XXI

Тақтайдан уақытша ат қора етіп жасалған балаған гипподром қасына салынған еді де, аты соған кеше келтірілмекші еді. Атын өзі әлі көрген жоқ-ты. Соңғы күндерде өзі атын мініп көрмей, ат жаратушыға тапсырғандықтан, қазір соның не күйде келіп, не боп тұрғанынан түк те білмейтін. Вронский коляскадан шыға салысымен-ақ, соның коляскасы екенін алыстан танып тұрған ат бақташы (грум) дейтін бала, ат жаратушыны да шақыра қойды. Ұзын қонышты етік, шолақ желетке киіп, иегінің тек қырпуына ғана шоқша сақал қойған, қатыңқы ағылшын, атқа жүруге ебі жоқтардың жүрісіне сала, қолтығын көтере қомпаңдап, алдынан қарсы шықты.

— Жә, Фру-Фру қалай? — деді Вронский ағылшынша сұрап.

— All right 36 , sir — бәрі бабында, сударь, — деді ағылшын, көмекейінің бір жерінен бұлдырата сөйлеп. — Бармағаныңыз абзал болар, — деп қосып қойды, қалпағын көтеpiп. — Тұмылдырық кигізіп қойып едім, аласұрып тұр. Бармай-ақ қойыңыз, алаңызып қалады.

— Жоқ, барайын. Көргім келіп тұр.

— Жүріңіз, — деді ағылшын, аузын сол ашпаған күйі, шытына сөйлеп, сөйтті де шынтақтары ырғала, былқылдай басып, алға түсе жөнелді.

Екеуі барақ алдындағы аулаға келіп кірді. Жасана жаңа күрте киіп, қолына сыпыртқы ұстаған пысықша нәубетші бала, келгендерді қарсы алып, ілесе жүрді. Барақ ішіндегі бөліктерде бес ат тұр екен де, Вронский бүгін осында келтірілмекші, басты бәс таласы, Махотиннің бес вершоктік жирен айғыры — Гладиатордың да келіп тұрғанын біле қойды. Вронский өз атынан гөрі, өзі көрмеген сол Гладиаторды көруге көбірек ынтықты; Вронский бірақ ат асырау жөніндегі сыпайыгершілік заңы бойынша, оны көру түгіл, тіпті жайын сұраудың өзі де ерсі екенін жақсы білетін. Ат бақташы бала сол жақтағы екінші бөлік есігін, Вронский коридорда келе жатқанда-ақ ашып қойғандықтан, сүйекті жирен жылқы мен ала аяғын Вронский де көре өтті. Соның Гладиатор екенін білуін білгенмен, бөгде адамның ашық тұрған қатынан тайсалған сезімдей бір сезіммен тайсала өтті де, Фру-Фру бөлігіне келді.

— Мак-к... Мак... аты осында тұр, осы бір есімді жөндеп айта алмай-ақ қойдым өмірі, — деді ағылшын, тырнағы кірлеп кеткен бас бармағын иығынан асыра, Гладиатор тұрған бөлікті нұсқап.

— Махотиндікі ме? Я, менің елеулі жалғыз бәс таласым да сол өзі, — деді Вронский.

— Сіз соған мінген болсаңыз, сіз жөнде бәс тіккен де болар едім, — деді ағылшын.

— Фру-Фру елірмелеу де, ол қарулырақ жатыр, — деді Вронский, өз жүрісін мақтағанға жымыя күліп.

— Тосқауылды жарыста әңгіме біткен pluch пен жүрісте ғой, — деді ағылшын.

Вронский өз басында сол pluch, яғни батылдық пен жігер жағын жеткілікті сезу үстіне, тіпті бір, ең маңызды жері, сол pluch жөнінде дүниеде өзінен озар ешкім жоғына да әбден сенімді болатын.

— Көп терлетудің керегі жоғын анық білесіз бе, өзіңіз?

— Керегі жоқ, — деді ағылшын. — Қатты сөйлей көрмеңіз. Ат тықыршып қалады, — дегенді қоса айтты, екеуі сабан үстінде аяғын алма-кезек басқан дыбыс шалынып тұрған жабық бөлік алдына келген соң, иегін солай изеп қойып.

Ағылшын есік ашқан соң, Вронский бір кіп-кішкене жалғыз терезелі, ала көлеңке бөлікке келіп кірді. Бөлікте тұмылдырықты қарагер бие, жаңа төселген сабан үстінде, аяғын алма-кезек басып тұр екен. Вронский бөлік ішін алакөлеңкеде шола бере, сүйікті биесінің бар тұлғасын бір қараспен-ақ, еріксіз тағы да шолып шықты. Фру-Фру өзі бойы орташа келген, бітімінде кемшіліктері де бар жылқы екен. Сүйек бітімі жіп-жіңішке келіпті; төс сүйегі өте салық болғанмен, омырауы тар екен. Сауыры сәл шөмектеу бітіп, алдыңғы, әсіресе, артқы аяқтары едәуір талтақ келіпті. Қолы мен санының шақпақ еттері де онша кесек емес екен; бірақ соған орай, айылдығы аса жалпақ екен де, қазір ішін тартқызып, жаратқан кезде, онысы ерекше таңырқатып та тұр. Жіліншік сүйектері, алдынан қарағанда, саусақтан жуан емес екен де, соған орай, бүйірден қарағанда, төтенше жалпақ екен. Қабырғадан өзге денесі, қос бүйірден қаншырдай тартылып, тұрқын созып қойған сықылды екен. Бірақ осы кемшіліктерін түгел ұмыттыратын, өте бір озық жатқан сапасы да бар екен; ол сапасы қан жағы екен де, ағылшындар айтқандай, ол қаны көрініп те тұр екен. Атлас сықылды жып-жылтыр, жұп-жұқа, ыңғайлы терісіне тарау-тарау жайылған Тамырлары астында шор-шор көрінген шақпақ еттері де сүйек сықылды қатты екен. Көзі тосырая ойнақшып, жалтылдай қараған құп-қу етсіз басы да, қаны шеміршегіне қызара құйылған талыстай танауының желбезегіне таман жеткенде жайылып кетіпті. Бүкіл сол тұрған тұлғасында, әсіресе, бас бітімінде белгілі бір қуат пен, соған қоса бір нәзік әлпет бар екен. Сөйлемесе тек, сірә, ауыз бітімінің өзгешелігі ғана сөйлеуге дес бермейтін жануарлардың бірі екен өзі.

Вронскийге, қазір өзі соған қарай тұрып сезгендерін, сол бие де, ең болмағанда, түгел түсініп тұрғандай көрініп кетті.

Вронский келіп кірісімен-ақ, о да ішіне ауаны ышқына тартып, тосырайған көзін, аласына қан толардай қайшылай қадап, келгендерге қарсы тұстан тұмылдырғын сілке, аяғы майыса, кезек баса тұрып қарады.

— Тықыршып тұрғанын көрдіңіз ғой, әне, — деді ағылшын.

— Ой, жануарым! Ой! — деді Вронский биеге жақындай, жылы-жылы сөйлеп.

Вронский бірақ неғұрлым жақындаған сайын, бие де соғұрлым тықыршып кетті. Вронский басына жуықтаған кезде ғана барып, бие қалт басылып, тып-тықыр майда түк басқан көк еттері дірілдеп қоя берді. Вронский биенің бекем біткен мойнын сыйпап, қыр желкесінде екінші жағына жығылып кеткен жалын оңдай, бетін жарғанаттың қанатындай делдиген, жұп-жұқа танауына тақай жақындады. Бие ауаны осқыра тартып, делдеңдеген танауынан күрсіне шығарған күйі, дір ете қалып, құлағын жымыра, Вронскийдің жеңінен ала түсейін дегендей, қатқыл қара ернін соза ұмтылды. Бірақ тұмылдырығы бары есіне түсіп, соны сілкіп қойды да, қаздыйған аяғын тағы да алма-кезек ауыстырып баса бастады.

— Так, жануарым! Так! — деп Вронский, сауырын қолымен тағы да сыйпап, бие жайы өте жақсы екен деген қуанышты оймен, бөліктен қайта шықты.

Биенің тықыршығаны Вронскийді де шалып кетті, қаны жүрегіне құйылып, бие сықылды өзі де жүріске ынтығып, қыршып алғысы кеп тұрғанын сезінді, қорқыныш та, көңілді де келіп тұр.

— Сөйтіп, сізге сеніп тұрмын, — деді ол ағылшынға, — алты жарымда сонда болсын.

— Бәз бабында бәрі, — деді ағылшын. — Өзіңіз қайда барасыз, милорд? — Деді тұтқыйыл сұрай кетіп, өзі әсте қолданбайтын сол бір my-Lord деген атауды қолданып.

Вронский басын таңырқай көтерді де, қарай білетін әдетінше, ағылшынның өжет сұрауына таңданған күйі, көзіне қарамай, маңдайына қарады. Ағылшын бірақ бұл сұрауды бергенде, Вронскийге қожайын деп қарамай, атқа шабушы деп қарағанын аңғарған соң:

— Брянскийге баруым керек еді, бір сағаттан соң үйде боламын, — деп жауап берді.

«Бүгін осы сұрауды неше рет берді десеңші, өзіме!» деді ішінен, бір сирек әдетіне сала, қызарып кетіп, қадала қарады оған. Сөйтті де, Вронскийдің тынын біліп тұрған кісідей:

— Бәйге алдында байсалды болу деген басты әңгіме, — деп қосып қойды, — көңліңізді алаң ғып, ешнәрсеге кірарзып жүрмеңіз.

— All right, — деп Вронский күлімдей жауап берді де, коляскаға қарғып мінісімен-ақ, Петергофқа тарт деп бұйырды.

Вронский бірнеше қадам жүрген соң-ақ, таңертеңнен жауғалы құрыстап тұрған бұлт, шымқап алып, қалың нөсер құйып кеп берді.

«Жаман болды-ау! — деді Вронский, колясканың төбесін көтеріп жатып, — былайша да батпақ еді, енді тіпті саз боп кететін болды». Жабық коляскада жалғыз отырып, шешесінің хаты мен ағасы жазған сәлемді алып, оқып шықты.

Я, бәрі сол, баяғы бір сарын екен. Анасы да, ағасы да, бәрі түгелдей осының жүрек ісіне килігуді керек деп тапқан. Сол килігулері Вронскийдің ашуын қоздырып, сирек сезінетін бір сезімге әкеп түсірді. «Не шаруалары бар екен өздерінің? Қыйт еткені менің қамымды ойлауды борыш көретін мәнісі не екен сол? Неге жабыса береді екен солар маған? Неге екені, осының өзін өздері түсіне алмайтын бірдеңе деп біледі. Бұл өзі қауымның бір әдеттегі пасық байланысы болса, маған тиіспеген де болар еді. Мұнын, ойыншық емес, өзге нәрсе екенін де, сол әйелдің маған өмірімнен қымбат екенін де сезіп жүр олар. Олардың түсінбейтіні сол да, соған қынжылады түге. Тағдырымыз не тағдыр болса, ол тағдыр болсын, жасауын жасап қойғамыз оны, оны даттар жайымыз жоқ біздің, — деді, біз деген сөз арқылы Анна мен өзін қоса айтып. — Жоқ оларға керегі, өмірді қалай сүруді үйрету болып жүр бізге. Бақыттың не екенін де түсінбейді олар. Осы махаббатсыз бізге_ бақыт та, бақытсыздық та — өмір де жоқ екенін білмейді олар», — деп ойлады ол.

Вронский киліге береді деп бәріне түгел ашуланғанда, сол бәрі дегендердің, айтқаны оң екенін де ішінен сезген соң ашуланды. Анна екеуін жалғаған махаббат, біреу-міреудің өмірінде жайлы, жайсыз ұғымнан өзге із қалдырмай өте шығатын қауымдық байланыс сықылды, минуттік көрсе қызарлық емес екенін де сезіп келеді өзі. Күллі қауым көзіне шалына кететін жерде жүрген екеуіне махаббаттарын жасыру, өтірік айту, алдау жайы да ауыр азап, қыйын сор екенін қоса сезіп келеді; екеуін жалғаған ынтықтық құмары да соғұрлым күшті соғып, өз махаббаттарынан өзгені екеуі де түгел ұмытып жүргенде, өтірік айту, алдау, қулыққа сала, үнемі өзге жайды ойлау деген де соған сайып тұр.

Вронский өз бітіміне соғұрлы жат өтірік айту, алдау қажет болған жайлары да жиі жолыққанын есіне түгел түсіріп шықты; сол алдау мен өтірік айту қажет болғандықтан, Аннаның да талай дүркін ұялғанын есіне ерекше айқын түсірді. Содан келіп, Аннамен араласқалы бері бағзы-бағзы уақыттарда сезетін оғаш сезімдерін де түйсінейін деді. Онысы бір әлденеден: әлде Алексей Александровичтен, әлде өзінен, әлде күллі қауымнан түршіккен сезім еді де, — оны өзі жақсы білмеуші еді. Бірақ сол оғаш сезімді өз бойынан ылғый серпіп тастап та жүретін. Қазірде де бойын серпіп қойып, ой ұшығын жалғап әкетті.

«Я, бұрын өзі бақытсыз болғанмен, асқақ та, тыныш та адам еді, қазір болса, өзі оны білдірмегенімен де, тыныштық тауып, астамсыр жайы қалған жоқ. Я, тындым ету керек мұны», — деді өзінше байлау айтып.

Содан, бұл өтірікті тыюымыз керек, тыйғанда, неғұрлым тезірек тыйсаң, соғұрлым жақсы болады деген айқын ой басына алғашқы рет осы арада келді. «О да, мен де бәрін тастап, махаббатымызды ала, бір жаққа жоғалуымыз керек», — деді ішінен.

XXII

Нөсер ұзақ жауа қоймай, батпақта делбесіз шапқан қосар аттарды соза тартқан түптегі аттың бар желісімен жүрген Вронский жүйткіте жеткенде, күн тағы да көрініп, бас көшенің екі жағындағы дача төбелері мен баудағы қарт жөке ағаштары жауын суынан жылтылдап, бұтақ-бұтақтағы тамшы жарыса тамып, төбе-төбелерден төгіле құйып тұр екен. Ол енді осы нөсер гипподромды да бүлдіріп кетеді-ау дегенді ойлай қоймай, қазір осы жаңбыр арқасында Аннаны үйінде жалғыз жолықтыратын шығармын деп қуанды, өйткені су емінен жуырда қайтқан Алексей Александрович Петербургтен келіп орнықпағанын қанық білетін өзі.

Вронский, Аннаны жалғыз жолықтырармын деген дәмемен, жұрт назарын аудара қоймайын деп, қашанғы әдетінше, көпірден өтпей түсті де, жаяу тартты. Көше жақтағы есіктен бармай, қора жақтан барып кірді.

— Барин келді ме? — деп сұрады бақшашыдан.

— Жоқ, келген жоқ. Барыня үйінде. Сыртқы есік жақтан-ақ кіре беріңіз; кісілер жүр сонда, ашып береді, — деді бақшашы.

— Жоқ, бақ жақпен барам.

Содан, Аннаның жалғыз екеніне көзі жеткен соң, өзі әрі бүгін келем деген уәде бермегендіктен, бәйге алдында келер деу Анна ойында да жоқ шығар, аңдаусыз барайын деді де, қылышын қымтый ұстаған күйі, гүл егілген жол құмын ептей басып, баққа шығатын террасаға қарай тартты. Вронский енді өз халінің әрі ауыр, әрі қыйыншылығы жайында жолда ойлағандарын түгел ұмытып та кетті. Қазір ол, Аннаны жалғыз қыялымда ғана көрмей, өмірдегі бар көркімен отырған өз келбетін көремін деген бір ғана ойдың үстінде болды. Вронский дыбысым шықпасын деп, террасаның қыялау басқыштарына аяғын түгел дағдай басып, үйге кіріп қалған кезде кеп, өз басы ылғый ұмыта беретін, Аннамен арадағы қарым-қатнасында ең бір азап жақ боп жүрген, — телміре қараған қарасы өзіне жексұрын көрінетін баласы да есіне қалт түсе кетті.

Ол баланың қырсығы екеуінің қарым-қатнасына өзгеден гөрі көбірек тиетін. Ол бала барда Вронский де, Анна да жұрт біткеннің көзінше айта алмайтын әлдене жайын айтуға батпақ түгіл, тіпті бала түсіне алмайтын нәрсені мегзеп айтуға да батпайтын. Ол жайында екеуі уәделеспегенмен де, өзінше қалып алып кеткен жай болатын онысы. Ол баланы алдауды екеуі өздеріне мін көргендей де еді. Бала барда таныс адамдарша ғана сөйлесетін. Бірақ, осылай сақтана жүрсе де, сол баланың көзі өзіне сүзіле, шұқшыя, таңырқай қадалып, біртүрлі жасқаншақ, ызақор тартып, бірде еркелей, бірде суық келіп, имене беретінін де Вронский жиі көретін. Осы адам мен шешесі арасында мағнасын түсінуге өз тәлеті жетпейтін әлденендей бір маңызды жайлар барын да бала сезіп тұрған сықылды болатын.

Бала өзі, шынында да сол жайды түсіне алмайтынын сезіп, осы адамға деген сезімін анықтайын десе де, ой қуаты жетпейтін, Вронский жайында әкесі де, тәрбиешісі де, даяшысы да ештеңе демегендерімен, соны бәрі жақсы көрмек түгіл, қайта жандары түршіге, шошый қарап, шешесі болса, соған бір аяулы досындай қарайтынын да, балаға біткен қағілез сезімталдығымен айқын аңғарып жүретін.

«Бұл немене екен өзі? Кім болды екен бұл? Қалай жақсы көруге болар екен өзін? Түсінбегеніме айыпты ма екем әлде; әлде ақмақ, әңгүдік бала ма екем?» деп ойлайтын. Вронскийді қымсындыра беретін сол бір сынай, телміре, бір жағынан, жек көре қарайтын әлпеті де, жасқаншақ, ызақорлығы да осыдан болатын оның. Вронскийдің соңғы кезде сезіп жүрген себепсіз жексұрын оғаш сезімі де, сол бала болса-ақ, айнымай сап ете түсетін. Сол бала отырса-ақ, Вронский мен Анна екеуінде де заулап келе жатқан бағыты, барар бағытынан әлдеқайда аулақ тартып кеткенін компасқа қарап көргенмен, жүрісті тоқтатуға дәрмені жетпей, барар бағытынан минут сайын алыстай түссе де, шегінемін дегенді өліммен тең көрген теңізшінің сезіміндей бір сезім пайда болатын-ды.

Өмірге қаперсіз қарайтын осы бір бала, екеуінің біле тұра, білгілері келмеген нәрселерінен, қаншалықты ауытқып бара жатқандарын көрсететін компас еді.

Сережа бұ жолы үйде жоқ екен де, Анна жалғыз өзі террасаға шығып, серуенге кеткен баласы жаңбырда қалып, соның қайтуын күтіп отыр екен. Баласын іздеуге қыз бен бір адам жіберіп, күтіп отырғаны сол екен. Кең тігілген ақ көйлегін киіп, терраса бұрышындағы гүлдердің қалтарысында отыр екен де, Вронскийдің келгенін естімей де қалды. Қара бұйра шашы жараса, басын еңкейткен күйі, маңдайын жақтауда тұрған сап-салқын су сепкішке төсей, Вронскийге соншалық қанық, сақыйналы әдемі екі қолымен су сепкішті демей ұстап отыр екен. Бар келбеті, басы, мойны, қолының көркі Вронскийді әрдайым бір тосын нәрседей таң-тамаша қалдыратын. Аннаға өзі сүйсіне қараған күйі тұрып та қалды. Бірақ соған жақындайын деп, аяғын басқаны-ақ сол еді, Анна да соның келе жатқанын сезе қойып, су сепкішті ысыра, албыраған бетін соған қарай жалт бұрды.

— Немене? Сырқаттанып қалдыңыз ба? — деді Вронский французша, қасына келе беріп. Ол өзі оған қарғый ұшып келуге де бар еді; бірақ бөгде адамдар болар деген оймен, балкон есігіне қарады да, қорқып, жалтақтайды екем-ау дегенді сезіп, әр кездегі әдетінше, қызарып қоя берді.

— Жоқ, саумын, — деді Анна, түрегеле бере, Вронскийдің ұмтыла созған қолын қатты қысып. — Келер деген жоқ едім... сені.

— Құдай-ау! Не деген суық қол өзі! — деді Вронский.

— Мені қорқытып жібердің өзің, — деді Анна. — Жалғыз өзіммін, Сережаны күтіп отыр ем, серуенге кетіп еді; осы жақтан келеді олар.

Әзі бірақ байсалды болайын дегенмен де, ерні дірілдей берді.

— Келгеніме кешірім етіңіз, сізді көрмесем, күнді батыра алмайтын да болдым, — деді Вронский, араларындағы орысша өте суық сіз бен қорқынышты сен екеуінен тайқай, французша сөйлеп.

— Кешірер не бар дейсіз? Қуанып кеттім сонша.

— Жоқ, не сырқат, не кейіген адамсыз, — деді Вронский, Аннаның қолын ұстаған күйі, үстіне түсіп кете жаздап. — Не ойлап едіңіз?

— Баяғы бір жай ғой, — деді Анна күлімсіреп.

Аннаның айтқаны шыны еді. Не ойлап едіңіз дегенді қашан, қай минутта сұраса да, Анна сол: бір жай, өз бақытым мен бақытсыздығым жайын ойлап отырмын дегенмен жаңылмас та еді. Қазір Вронский үстінен шыққан кезде де, ойлап отырғаны дәл мынау еді оның: өзге жұртқа, мәселен, Бетсиге (Анна оның қауымнан жасыра Тушкевичпен жалғасып жүргенін жақсы білетін) түгел бір оп-оңай болғанда, маған осынша азап болғаны несі екен? — дегенді ойлап отыр еді. Бүгін кейбір реттерден осы ойы қатты қыйнаған да болатын. Вронскийден бәйге жайын сұрастырды Анна. Вронский жауап беруін бергенмен, қабаржып отырған жайын керген соң, көңлін аулағысы келіп, бәйге әзірлігінің жай-жапсарын бажайлап тұрып айта бастады.

«Айтсам ба екен, айтпасам ба екен? — деп ойлады Анна, Вронскийдің сабырлы, мейрімді көзіне қарай отырып. — Өзі сол бәйгесіне соғұрлы құлай беріліп, қарқ боп жүрген соң, оны байыбына бара түсінбейді де, ол уақыйғаның өзімізге деген мағнасына түгел жетпейді де ғой бұл».

— Сіз бірақ мен кірген кезде ойлап отырғаныңыздың жайын айтпай кеттіңіз, — деді Вронский, әңгімесін бөліп, — соны айтыңызшы!

Анна жауап бере қоймай, басып сәл тұқыртқан күйі, ұзын кірпіктері қоршаған нұрлы көзбен Вронскийге қабағының астынан қуыстана қарады. Үзілген жапырақты ойнатып отырған қолы қалтырап та кетті. Вронский сонысын көрген соң, Аннаға бір сонша жағып кететін, қайт етпей, құл бола, мөлие жеңілген әлпет көрсетті.

— Бірдеңе болған ғой, көріп отырмын. Қайғыңыз барын біле тұрып, соған ортақтаспайынша, бір минут тыныштық табар жайым болар ма екен менің? Құдай риза болсын, айтыңызшы! — деді қайыра жалынып.

«Рас, оның мағнасына түгел жетпейтін болса, кешірмеймін де мұны. Айтпағанның өзі артық, сынап не керек сол?» — деді Анна ойланып, Вронскийге сол қараған күйі, жапырақ ұстаған қолы одан бетер қалтырап.

— Құдай риза болсын! — деді Вронский, қолын ұстай бере, қайталап.

— Айтайын ба?

— Я, я...

— Екіқабат боп қалыппын, — деді Анна ақырын, баяу сөйлеп.

Қолындағы жапырақ одан бетер қатты қалтырағанмен, сол сөзді Вронскийдің құп алған-алмағанын көрейін деп, бетінен көз айырмады. Вронский бозарып кетіп, бірдеңе дейін дегенмен, одан да қайтып, Аннаның қолын қоя берген күйі, басы тұқырып кетті. «Я, ол уақыйғаның мағнасына түгел жетейін деді бұл», — деп ойлады да Анна, риза бола, қолын қысып қойды.

Бірақ, әйел болған соң, ол хабардың мәнін өзім түсінгендей о да түсінді ғой деген оймен, Анна жаңылып та кетті. Сол хабарды естігенде, әлдекімнен түршіккен оғаш сезімі буып кеткенін Вронский әлдеқайда күшті сезінді; бірақ соған қоса, қалаған дағдарысы қазір жету жаққа бет алып, бұдан әрі күйеуінен де жасыруға жай қалмай, осы бір сөлкеу жайды қалай дегенмен де, тезірек ашу керек екенін түсіне кетті. Оның үстіне, Аннаның абыржуы да қоса батып тұр өзіне. Аннаға жүйе-жүйесі босай, жеңіле қараған күйі, қолын сүйіп, түрегелді де, террасада үн-түнсіз жүре бастады.

— Я, — деді, Аннаға тартынбай жетіп келіп. — Қарым-қатнасымызға мен болсам да, сіз болсаңыз да, ойыншық деп қараған емеспіз, тағдырымыз шешіліп те қойды. Ауғал ғып жүрген өтірігімізді тындыру керек енді, — деді жалтақтай қарап.

— Тындыру керек дейсің бе? Қалай тындырайық, Алексей? — деді Анна, ақырын сөйлеп. Қазір өзі тынышталып, жүзі елжірей күле жайнап тұр екен.

— Күйеуді тастап, өмірімізді қосуымыз керек.

— Өміріміз былайша да қосылған өмір ғой, — деді Анна, естілер-естілмес етіп.

— Рас қой, бірақ біржола қосуымыз керек.

— Ал, қалай қосайық, Алексей, үйретші, — деді Анна, жай-күйінің қыйындап кеткенін жабырқай мұқатып. — Осындай күйден де құтылатын жол бола ма екен? Күйеуімнің жары емес пе екем мен?

— Қандай күйден болса да құтылуға болады. Беки білу керек, — деді Вронский. — Басыңдағы жайыңнан бәрі артық солардың. Сенің, жұрт біткеннің бәрінен, қауымнан да, балаңнан да, күйеуіңнен де қысылып жүргеніңді танып тұрмын мен.

— Қой, күйеуіңнен қысылдың дей көрме тек, — деді Анна, жай сылтыңмен. — Оны білмеймін де, ойламаймын да өзім. Ол жоқ кісі бір.

— Шын сөзін, емес бұл. Білемін сені. Күйеуің жайында да қыйналып жүрсің.

— Білмейді де ол, — деп Аннаның жүзі қапелімде қып-қызыл боп кетті; беті де, мойны да, маңдайы да қызарып, ұялғаннан кезінен жасы да шығып кетті. — Қойшы, айтпай-ақ қоялық соны.

XXIII

Вронский, қазіргісіндей батыл кіріспегенмен де, Аннаның өз жайын талқыға салуға талай жолы-ақ тартып көрген болатын оны, соның қай-қайсысында болсын, жаңағыдай қайраған сөзіне Аннаның әлгі берген жауабы сықылды үстірт, жеңілтек пікіріне тап бола беретін. Сол жайының өзінде Аннаның бір айқындай алмайтын, не болмаса тіпті, айқындағысы келмейтін әлденелері бар тәрізденіп, соны айта бастаса-ақ, осы отырған, нағыз Анна әлдеқайда жоқ боп кетіп, Вронскийге жат, өзге бір, оғаш әйел шыға келгендей болатын да, Вронский де өзін сүймей, қорқа беретін; ол болса, мұны бет бақтырмайтын. Вронский бірақ бәрін айтуға шешіле кірісті бүгін.

— Біле ме, білмей ме ол, — деді Вронский дағдылы орнықты, салмақты сарынына сала сөйлеп, — біле ме, білмей ме ол, онысында шаруамыз жоқ біздің. Біз бүйтіп... әсіресе, қазіргі күнде бұл күйі қалар жайыңыз жоқ сіздің.

— Не істеуіміз керек, сізше? — деді Анна, баяғы сол жеңілтек сылтыңына басып. Анна өзі екіқабат жайымды оңай-оспақ көре ме деп, сонша қорқа отырып, қазір Вронский содан бірдеңе қолдану керек деген түйін шығарғанына қынжылып та қалды.

— Өзіне түгел айту керек те, тастап кету керек.

— Мақұл, соны істей қойған-ақ болайын мен, — деді Анна. — Соның не боларын білесіз бе, өзіңіз? Алдын ала-ақ түгел айтуға бармын, — дегенде, бұдан бір минут бұрын елжірей қарап отырған көзінде мысқыл оты жалт ете түсті. — «Ә, сіз өзіңіз өзге біреуді сүйіп, қылмысты қылыққа кіріскен екенсіз ғой? (Анна күйеуінің мінезіне сала, осының өзін құдды Алексей Александровичше істеп, қылмысты деген сөзді баса айтты.) Дін, семья, азаматтық жағынан ақыры неге соғарын ескерткемін сізге. Айтқанымды тыңдамаған өзіңіз болатынсыз. Енді келіп өз атымды масқара етер жайым жоқ менің... өз баламды, — дегісі де келе тұрып, баласын мазақ ете алмады бірақ... — Атымды масқара етер жайым жоқ», тағы да осы сықылды бірдеңелер, — дейді деп қосып қойды. — Жалпы ол мені жібере алмаймын дегенді мемлекеттің әуеніне баса, ашық, айқын айтады да, шатақты тыюға қолынан келген шараларын істейді. Айтқандарын саспай, мұқыят істейді әрі. Не болары сол, әне. Ашуына мінгенде, адам емес, машина боп кетеді ол, машина болғанда, қаһарлы машина бір, — дегенді қоса айтты да, айтқанда, Алексей Александровичтің кескінің сөйлеу нәшін, мінезін егжей-тегжейімен есіне түгел түсіріп, басынан жаман деп тапқан нәрселерін түгел кіна етіп, соның алдындағы өзінің сұмдық айыбы үшін де оған түк кешірім бермей айтты.

— Жоқ, Анна, — деді Вронский, жұбатқысы келіп, даусын бәсеңдете, төндіре сөйлеп, — дегенмен де, өзіне айтуын айтып тұрып, сонсын, қолданған шарасына қарай амалын істеуіміз керек.

— Немене, қашу керек пе?

— Қашпайтын да немене бар дейсің? Бұл күйде қала берудің орайын көре алмай тұрмын мен. Оны өзім үшін емес, сіздің қасіретіңізді көрген соң айтып тұрмын.

— Ә, қашып кетіп, сіздің ашнаңыз болуым керек екен ғой? — деді Анна, зіл шақыра сөйлеп.

— Анна! — деді Вронский, өкпелей базына етіп.

— Я, — деді Анна, ойын жалғап, — ашнаңыз болып алып, түгел қор қылу керек екен ғой...

Анна баласын тағы да айтайын дегенмен, аузы бармады ол сөзге.

Вронский Аннаның адуын, адал бітіммен отырып, осы алдамыш ахуалға қалай көніп, содан қалай құтылғысы келмей отырғанын түсіне алмады; соның басты себебі Аннаның аузы барып айта алмай отырған бала деген сөз екенін түсінген жоқ ол. Анна өзі баласын, соның әрі, әкесін тастап кеткен шешесіне деген болашақ қарым-қатнасы жайын ойлағанда, істеген ісін ойланып-толғанбай істеп, әйел болған соң, бәрі байырғы қалпында қала берсін де, балам жайы не болады деген сұмдық сұрауды ұмытатын болайын деумен, өзін өзі құр жалған толғау, жай сөзбен жұбатпақ болғанына үрейі ұшып та кетті.

— Өтінем де, жалынам саған, — деді Анна, қапелімде бер өзге, шын, елжірей шыққан лебізбен, Вронскикдің қолын ұстай беріп, — ол жөнінде әсте сөйлеспе менімен!

— Қой, Анна...

— Әсте. Өз ырқыма бер. Жайымның асқан арам, сұмдық жай екенін де білем. Бірақ оны шеше қою сен ойлағандай оңай-оспақ нәрсе емес. Өз ырқыма қой да, айтқанымды жықпа. Ол жөнінде әсте сөйлеспе менімен. Уәде бересің ғой маған? Жо-жоқ, уәде бер!..

— Уәдем әзір, бірақ, әсіресе әлгі айтқандарыңды естігеннен кейін, тыныштық табар жайым болмай отыр. Сен тыныштық таппай тұрып, тыныштық табар жайым жоқ менің...

— Мен бе? — деді Анна қайырып. — Бағзы кезде қыйналып та қоям, рас; бірақ әлгі жөнде өзін, менімен әсте сөйлеспейтін болсаң, ол қыйналғаным басылып та кетеді. Менімен сол жөнде сөйлессең, сонда ғана қыйнайды ол мені.

— Түсінсем не дейсің, — деді Вронский.

— Сенің адал бітіміңе, — деп Анна киіп әкетті, — өтірік айту деген қандай ауыр екенін де білемін, аяймын сені әрі. Өміріңді маған бола қайтіп қор еткеніңді көбірек ойлаймын.

— Маған бола бәрін қалай құрбан етті екен деп, мен де қазір соны ойлап едім, — деді Вронский. — Сен бақытсыз боп отырғанда, өзімді өзім кешірер жайым жоқ менің.

— Мен бақытсызбын ба? — деді Анна, соған жақындаған күйі, махаббаттың мәз жымыңына сала қарап, — мен деген бір — алдына ішуге ас қойған аш адам сықылды жанмын. Бәлкім, ол, көйлегі жыртық, қоңылтақ, ұялып та отырған болар, бірақ бақытсыз жан емес ол. Бақытсызбын ба мен? Жоқ, менің бақытым әне...

Анна қайтып келе жатқан баласының даусын естіген соң террасаны тез шолып өтті де, ұшып түрегелді. Көзінде Вронскийге қанық оты лап ете түсіп, сақыйналы әдемі қолын шапшаң көтере, Вронскийдің басын құшқан күйі, сарыла қарап тұрып, ерні күлімсірей ашылған әдемі жүзін таяп келіп, аузы мен екі көзінен лып ете сүйіп-сүйіп алды да, итеріп кеп жіберді. Анна кетейін деп еді, Вронский жібермеді.

— Қашан? — деді, сүйсіне қараған күйі, сыбырлай сөйлеп.

— Бүгін, сағат бірде, — деп Анна да сабыр етіп, қатты күрсініп сала, баласының алдынан барғалы, елпілдей тез басып, шыға жөнелді.

Жаңбыр, Сережа үлкен бақта жүргенде жауыпты да, даяшысы екеуі күркеде отырып қалыпты.

— Жә, хош бол, — деді Анна Вронскийге. — Бәйгеге кешікпей бару керек. Бетси соға жүрем деген маған.

Вронский сағатқа қарады да, асығып жүріп кетті.

ХХІV

Вронский Карениндер балконында сағатқа қарағанда, қатты абыржып, өз ойымен әуре боп тұрғандықтан, цифрдағы сағат тілін көруін көрсе де, қай сағат екенін аңғара алмапты. Тас жолға шыққан соң, батпақта дағдай басып, коляскасына қарай тартты. Аннаға деген сезім өзін қатты иектеп кеткендіктен, қай сағат екенін де, Брянкскийге баруға уақыт бар ма, жоқ па дегенді де ойлаған жоқ. Басында құр, неден соң не істейтін едім деген, жиі ұшырай беретін бір, үстірт ойдың ғана қабілеті қалыпты. Қалың жөке ағаштың қыйыстап қалған көлеңкесіндегі коляска текшесінде қалғып отырған көшіріне келіп, терлеген аттар үстінде ұйлыға шалқып, ұйтқый құжынап жүрген шіркейлерді тамашалаған соң, көшірін оятып, коляскаға қарғып мінді де, Брянскийге тарт деп бұйырды. Жеті шақырым шыққан соң-ақ, көңлі әбден орнығып, сағатына қарады да, бес жарым болған соң, кешіккенін де аңғара кетті.

Сол күні бірнеше бәйге: әуелі айдамалы бәйге, одан соң офицерлердің екі шақырымдық, төрт шақырымдық бәйгесімен әлгі, Вронсккй өзі қатнасатын бәйге бар еді. Вронский өз бәйгесіне үлгергенмен, Брянскийге баратын болса, бәйгеге келген күнде де, сарай адамдары түгел жыйналып қалған кезде келетін жаққа шықты. Жақсы да емес еді онысы. Брянскийге бірақ барам деп сөз беріп қойған соң, ілгері тарта беруге бекіді де, көшіріне аттарды аяма деп бұйырды.

Брянскийге келген соң, бес минут болды да, қайта заулатты. Осы тез жүріс өзін шынықтырып та тастады. Аннамен қатнасы жайындағы ауыр ойлар мен соңғы әңгімелерінен кейінгі енжарлық көңлінен шығып та кетті; қазір өзі бәйге жайын, қайткенмен де үлгерем ғой деген үмітін елегізе, балбырай ойлап, бүгін түнде жолығамыз-ау деген бақыт дәмесі де қыялында ауық-ауық маздай жанып келеді.

Дачалар мен Петербугтен бәйгеге бара жатқан экипаждардан оза, бәйге деңгейіне жақындаған сайын, алдағы жарыс сезімі де өзін соғұрлы билеп әкетті.

Пәтер үйінде ешкім жоқ екен: түгел бәйге басына кетіпті де, қақпа қасында малайы ғана тосып тұр екен. Вронский киініп болғанша, малайы: екінші бәйге де басталып қалды, сізді сұрай көптеген мырзалар келіп кетті, ат қорадағы бала екі рет жүгіріп келді дегенді айтты.

Вронский асықпай киініп болып (өзі өмірі асықпайтын да, саспайтын да), баракқа тарт деп бұйырды. Барақ тұрған жерден гипподром төңірегінде құжыған экипаж, жаяулар мен солдаттар, шатырларда қайнаған халық көрініп те тұр. Вронский баракқа кірерде қоңырау даусын естуіне қарағанда, екінші бәйге болып жатқан да түрі бар екен. Ат қораға жете бергенде, Махотиннің ала аяқ жирен Гладиаторына кездесті, көк құлағы шаншыла, жойдасыз ұзын көрінген, көк ендірген сары кежім жауып, гипподромға апара жатыр екен оны.

— Корд қайда? — деді Вронский атшыға.

— Қорада, ерттеп жатыр.

Аузы ашық бөлікте Фру-Фру ерттеулі де тұр екен. Сыртқа шығаруға ыңғайласа бастады.

— Кешіккем жоқ па?

— All right! All right! Бәз бабында бәрі, бәз, — дей берді ағылшын. — Абыржый бермеңіз.

Вронский тұлабойы түгел дірілдеп тұрған биенің сымбатты, сүйікті келбетін тағы да шолып өтіп, сол көріністен көзін әрең айырған күйі, далаға қайта шықты. Шатыр маңына, ешкім назарына шалынбайын деп, нағыз қолайлы көзін тауып келді өзі. Екі шақырымдық жарыс жаңа ғана аяқталып, көз біткен аттарын өліп-тіріле төпеп, бағанға таяп келе жатқан алдағы кавалергард пен артындағы лейбгусарға қадалып отыр екен. Айналманың іші, сыртындағы күллі жұрт бағанға қарай иін тіресе ұмтылып, кавалергард тобындағы солдаттар мен офицерлер өз офицер жолдасының озып келетін салтанатын қуаныш қып, жаңғырықтыра айқайласып жатыр. Бәйге аяқталғанын білдіре қоңырау соғылып, үстіне батпақ шашырай, озып келген бойшаң кавалергард еріне етпеттей, терден қарауыта, қатты тыныстаған көк айғырының тізгінін ірке бастаған жөнелдеме кезде, Вронский де кеп топ ішіне байқаусыз қосылып кетті.

Айғыр, алпамсадай денесінің қатты екпінін, аяғын ішірене тіреп тежей берді де, кавалергард офицері шырт ұйқыдан оянған адамдай, төңірегіне сол кезде кеп қарап, әрең дегенде барып жымыя күлді. Өз адамдары, өзгелер тобы төңірегін қоршап әкетті.

Вронский шатырлар алдында емін-еркін, баптана сөйлесіп жүрген мәртебелі қауым тобына қасақана жуымады. Каренина да, Бетси де, ағасының әйелі де сонда екенін білгенмен, алаң болармын деп, оларға да әдейі бармады. Бірақ дамылсыз жолыққан таныстары бұрынғы жарыстардың жай-жапсарларын айтып, кешіккен мәнісін сұрап, тоқтата да берді өзін.

Жарысқандар бәйгелерін алуға шатырға шақырылып, жұрт біткен солай ойысқан кезде, Алексей сықылды төртпақ, орта бойлы болғанмен, одан гөрі сұлуша, қызыл шырайлы келген, мұрны қызара, масалақ тартқан, ашық жүзді, эксельбант таққан Александр дейтін полковник ағасы қасына келді.

— Менің сәлемімді алып па едің? — деді ағасы. — Өміpi тапқызбайды-ақ екенсің өзің.

Александр Вронский тұрмыс жағынан әумилікке, әсіресе, маскүнемдікке салынып, сол жөнде аты шығып кеткенмен де, әбден сарай адамы боп алған-ды.

Қазір інісі мен өзіне өте бір жағымсыз нәрсе жайында сөйлескенмен, көп адамдар көзі өздеріне қадала қалуы кәдік екенін білген соң, інісімен әлденендей бір маңызсыз нәрсе жайында қалжыңдасқан адамша, күлімсірей тұрып сөйлесті.

— Алуын алғанмен, шынында сенің неменеге шыжық боп жүргеніңді түсінбеймін, — деді Алексей.

— Шыжық болғанда, жаңа осында сені жоқ екен, өзін әрі дүйсембі күні Петергофта көріпті деп бетіме басқан соң, шыжық боп жүрмін.

— Тікелей құжыр ғып жүрген адамдар ғана талқылайтын іс бар да, сен әлгі соғұрлы шыжық боп жүрген іс бар, сондай бір...

— Әлбетте, олай болғанда қызмет істемей-ақ...

— Килікпеуіңді сұраймын, айтарым сол.

Алексей Вронскийдің шытынған жүзі боп-боз тартып, шығыңқы біткен астыңғы иегі, сирек ұшырайтын бір әлпетпен, дірілдеп қоя берді. Өзі өте мейірлі адам болғандықтан, сирек те ашуланатын, бірақ ашуы ұстап, иегі дірілдейтін болса-ақ, қатерлі боп кететінін Александр Вронский де білетін. Александр Вронский емен-жарқын күлімсірей салды.

— Мен әшейін шешеңнің хатын берейін дегемін. Жарыс алдында көңліңді бұзбақ-ақ, жауап бере сал соған. Bonne chance ,37— деп күлімсірей кірістіріп қойды да, Алексейдің қасынан тайқай жөнелді.

Ол кеткен соң, Вронскийді достық құттықтау тағы да тоқтатты.

— Көңілдесіңді білгің келмес пе екен! Сәлеметсің ғой, mon сһеr, — деді Степан Аркадьич, қызыл шырайлы жүзі мен жылтырата тараған бакенбардысы Петербургтегі осы нұрлар арасында да Москвадағы шырынан кем емес екен. — Кеше келіп едім, сенің салтанатыңды көретін боп, өте қуанып тұрмын. Қашан көрісер екеміз?

— Ертең артельге кел, — деп Вронский ғафу өтіне, пальтосының жеңінен қысты да, гипподромның ортасына қарай тартты. Тосқауылды үлкен жарыста шабатын аттар сол жерге әкелініп те жатқан.

Жарыста сабыла терлеген аттарды атшылар жетелеп қайта әкетіп жатыр да, алдағы жарысқа қосылатын, көпшілігі ағылшын тұқымды, төбелдірік кигізілген, бауырлары қаншырдай, үлкен бір ғажайып құстарға ұқсаған жаңа, тың аттар бірінен соң бірі шығып жатыр. Қаншырдай жараған сұлу Фру-Фруды, көсіктей бақайшағын серіппеше майыстыра бастырып, он, жақта жетелеп жүр. Соның деңгейінде қалқан құлақ Гладиатордың кежімін алып жатыр. Арт жағы ғажайып әсем келген, бақайшағы тұяғына тым тақала, төтенше қысқа біткен айғырдың көрікті, кесек, мінсіз түрі Вронский назарын еріксіз аударып та әкетті. Өз биесіне таман барайын дей бере, танысы кеп тағы да тоқтап қалды.

— Ә, Каренин ғой мынау! — деді сөйлесіп тұрған танысы. — Шатырда отырған әйелін іздеп жүр. Әйелін көріп пе едіңіз?

— Жоқ, көрмедім, — деді де, Каренина отыр деп сілтеген шатырға тіпті көз қырын да салмай, биесінің қасына кетті Вронский.

Вронский ер-тоқымын қарап, керекті жарлығын беріп үлгергенше, бәйгеге шабушыларды нөмір алып, сапқа шығыңдар дегелі шатырға шақырып та қалды. Шатырда жүздері байсалды, қату тартқан, көбінің жүзі бозарып кеткен он жеті офицер тоғысып, нөмірлерін таратып алысты. Вронскийге 7-ші нөмір тиді. «Атқа қоныңдар!» деген дауыстар да шалынды.

Вронский бәйгеге шабатын өзгелермен бірге өзінің де көз біткенді қадалтқан орталық боп тұрғанын сезіп, атының қасына тас түйілген бір қалыппен барды, әдетте мұндай кезінде жүріс-тұрысы да салғырт, сабырлы келетін өзінің. Корд бәйге салтанатына мейрамда киетін костюмі — қара сюртугін түймелене киіп, шықшытын тірелте қатты қатырма жағасын салып, дөңгелек қара қалпағы мен саптама етігін киіп шығыпты. Қашанғы әдетінше, маңғазсыған, сабырлы қалыппен, биенің қос тізгінін де өзі ұстап тұр екен. Фру-Фру безгек қысқандай қалшылдаған күйі, таяу келген Вронскийге көзінен ұшқын ұша, қырындай қарады. Вронский саусағын салып, айылын байқап шықты. Бие одан бетер қырындап, аузын аша, құлағын да жымыйтып жіберді. Ер ерттеуін тексергенге күлкісі келіп, ағылшынның ерні де шүрішіп кетті.

— Абыржый бермейсіз, мініп алыңыз.

Вронский бәс таластарын ақырғы рет тағы да шолып шықты. Оларды жарыс үстінде көре қоймайтынын да біліп түр өзі. Ат жіберілетін сөреге қарай, екеуі ілгері кетіп те қалыпты. Вронскийдің қауіпті бәс таластарының бірі, көңіл жетер жігіті — Гальцин — торы айғыры мінгізбей, қасында күйбеңдеп жүр екен. Тар шалбарлы тәпелтек лейбгусар ағылшындарға еліктеймін деп, атының сауырына мысықша мықшыя отырып, шоқырақтата жөнелді. Кузовлев князь Грабов заводынан шыққан таза тұқымды биесінің үстінде боп-боз боп отыр да, ағылшын сұлығынан алып жетелеп барады. Кузовлев жүйкесінің ерекше «осал», асқан әйеңкес екенін Вронский мен жолдастары түгел білетін. Олар оның қыйт еткен нәрседен, тіпті көшелі атпен жүруден де қорқатынына қанық болатын; бірақ сол өзі бәйгеге әркімдердің мойны үзіліп, бәйге қорқынышты соққан соң, тосқауыл басы доктор, крес қадаған лазарет арбасы, жәрдемші әйелдер тұрған дәл қазіргі шақта келіп шаппақ болыпты. Екеуінің бір-біріне көзі түсіп кетті де, Вронский жылы ұшырай қостап, ым қағып қойды. Ол тек, Гладиаторға мінген, басты бәс таласы Махотинді ғана көрген жоқ.

— Асықпаңыз, — деді Корд Вронскийге, — есіңізден шығармайтын нәрсеңіз: тосқауылға келгенде, тартпаңыз да, қыстамаңыз, таңдап қарғуға еркіне қоя беріңіз.

— Жарайды, жақсы, — деді Вронский, тізгінді ала беріп.

— ЬІңғайыңыз келсе, бәйгенің алдында болыңыз; бірақ соңында болған күнде де, соңғы минутке дейін күдер үзуші болмаңыз.

Бие қозғала бергенше-ақ, Вронский қарулы, ымқырулы қыймылмен бедер-бедер болат үзенгіге лып еткен күйі, былғарысы сықырлаған ерге денесі сыптай боп, оп-оңай орнығып та алды. Оң аяғын үзенгіге басып, қос тізгінін машық ебімен саусақтарының арасына теңеп ұстаған соң, Корд та қолын босата берді. Фру-Фру қай аяғын бұрын басарын білмей қалғаннан, тізгінді тал мойнымен соза тартып, үстіндегі адамды жайлы арқасында жатық ырғай, серіппеше майыса басып, тұра жөнелді. Корд қарыштай адымдап, ілесе тартты. Алақызған бие, үстіндегі адамды жаңылтқысы кеп, тізгінді бір о жағына, бір бұ жағына соза тартып барады да, Вронский баяуқыратпақ боп, жылы сөйлеп, сыйпай түсе, құр әуре боп барады.

Ат жіберетін сөреге бет ала, тосулы өзенге таяп та қалған өздері. Бәйгеге шабуылдар алда да, артта да көп келе жатқан, Вронский арт жағындағы батпақты жолда шоқыртқан ат дыбысын қалт ести кетті де, қалқан құлақ, ала аяқ Гладиаторға мінген Махотин кеп оза берді. Махотин ірі тісі ақсыя күлімсірегенмен, Вронский ашулана қарады оған. Вронский өзін жалпы жақсы көрмейтін де еді, қазір ең қауіпті бәс таласым деп білгендіктен, қасынан шауып өтем деп атын елеуреткеніне тіпті қынжылып қалды. Фру-Фру жүйтки жөнелгелі аяғын сілтей, ыршып барып, кере тартқан тізгініне кектене, үстіндегі адамды зіркілдете, тапырақ желіске барып түсті. Вронский соңынан Корд та қабағын шыта, жорға жүріспен дедектей ұшты.

XXV

Бәйгеге офицерлерден небәрі он жеті адам қатнасты. Бәйге, шатырлар алдындағы төрт шақырымдық сопақша, үлкен айналмада шабылмақ болатын. Ол айналмаға он тоғыз тосқауыл — өзен бөгеті, шатырлардың өкпе тұсына екі кез келетін, үлкен бітеу бөгет, құр арық, сулы арық, төбешік, шөп-шалам қосып тапталған ирланд үйіндісі (тосқауылдар ішіндегі ең бір қыйыны), оның қалтарысына ат көзіне шалына қоймайтын және бір арық жасалыпты, демек, шапқан ат екі тосқауылдан не қатар қарғып, не өліп тынатын түрі бар екен; одан ары екеуі сулы, біреуі құр және үш арық бар екен де, — бәйге көмбесі шатырлар тұсында екен. Бірақ бәйге сөресі айналмадан басталмай, одан ары жүз сажен жерден басталады екен, бұл екі арада өзен тосып жасаған, ені үш кез келетін алғашқы тосқауыл бар екен де, шапқан адамдар содан өз беттерінше не қарғытып, не кешіп өтулері керек екен.

Бәйгеге шабушылар үш қайтара қатарласса да, әр жол сайын біреулерінің аты ілгері шығып кетіп, басынан тағы да қайта бастау керек бола берді. Ат жіберудің білгірі Сестрин дейтін полковник ашу шақыра бастап, ақыры төртінші жолы келіп: «Тартыңдар!» — деп саңқ еткен де, бәйгешілер де жөнеліп кеп берді.

Шұбартқан салт аттылар шоғыры қатарласып жатқанда, бүкіл көз, бүкіл дүрбі біткен сонда отырған болатын.

«Жіберді! Жөнелді!» — десіп, тып-тыныш күтіп отырған жұрт ду ете қалысты.

Топ-топ, жалғыз-жалғыз жаяулар да жақсылап кергелі о жерден бұ жерге жүгірісе бастады. Алғашқы сәтте түйдегімен жөнелген салт аттылар шоғыры созыла тартып, екіден, үштен, жалғыз-жалғыздан құйысқан тістесе, өзенге таман жақындағаны көрініп тұр. Көріп отырған жұртқа солардың бәрі бірге келе жатқан сықылды; бірақ, атқа шабушыларға мәні үлкен секундтық айырмашылықтары да бар еді.

Аласұрып, қатты қымсынған Фру-Фру алғашқы сәтті қапы жіберіп алып, бірнеше ат өзінен бұрын жөнелгенмен, Вронский, тізгінді сүзе ұмтылған биесін бар күшін сала тежеп, үшеуінен өзенге жетпей-ақ, сып етіп өте шықты да, алдында Махотиннің тек жирен Гладиаторы ғана қалды, Гладиатор Вронскийдің қарсы алдында бөксесін баппен, жеңіл ала зымырап келеді де, одан ары, жұрттың ең алдында, өлі-тірісі белгісіз Кузовлевті дөңгелектетіп, сәулетті Диана кетіп барады.

Әуелгі сәттерде Вронский өзін де, биесін де әлі игере қойған жоқ болатын. Алғашқы, өзен тосқауылына жеткенше атының шабысын да басқара алған жоқ өзі.

Гладиатор мен Диана бірге жетіп, тіпті бір сәтте-ақ: өзен үстінен лып-лып ырғыған күйлері, аржағына бұлдырай жөнелісті; екеуінің соңынан Фру-Фру да, ұшып келе жатқандай, ырғығаны білінбей қалқый жөнелді де, Вронский ауада келе жатқанын сезген кезде, өзеннің аржағын ала, атының дәл аяғы астына таман тыраңдап жатқан Кузовлев пен Диананы қалт көре кетті( Кузозлев аты ырғыған соң, тізгінін қоя беріпті де, аты өзін ала басынан аса барып жығылыпты). Вронский ол жайды кейін барып білді, қазір ол Фру-Фрудың дәл аяғы тиетін жерге Диананың не басы, не аяғы тап келетінін ғана керіп келеді. Фру-Фру бірақ сол ырғу үстінде-ақ аяғы, арқасы арқылы, құлаған мысықша қайрат қылған күйі, Диананы жанай өтіп дік етті де, ілгері қарай зымырай жөнелді.

«Ой, аяулым!»,— деп ойлады Вронский.

Вронский биесіне өзеннен өткен соң барып ие боп, үлкен бөгетте Махотиннің соңынан өтейін де, содан арғы екі жүз сажен келетін тосқауылсыз жерде озып көрейін бұдан деген оймен, тізгінін тежей де бастады.

Үлкен бөгет патша шатырының дәл алдында болатын. Екеуі сайтанға таман (үлкен бөгет солай аталған) таяна бере-ақ, патша да, күллі сарай адамдары да, құжынаған халық та түгел сол екеуіне, Вронский мен ат бойы алдында келе жатқан Махотинге қарасты. Вронский бүкіл тұс-тұстан өзіне қадалған сол көздерді сезсе де, биесінің мойны мен құлағынан өзге, өзіне қарсы зымыраған жер мен алдында аяғын баппен жедел сілтеп, арасы ылғый бір қалыпта келе жатқан Гладиатордың ала аяғы мен сауырынан өзге ештеңені көрген жоқ. Гладиатор ештеңеге ілекпей, шолақ құйрығын шыбжың еткізіп ырғыған күйі, Вронскийге көрінбей де кетті.

— Уа, бәлі! — деді біреудің жалғыз даусы.

Осы сәтте бөгет тақтайы Вронскийдің көзінің де, өзінің де алдында қараң ете қалды. Астындағы биесі шабысын титтей айнытпай, қалқып аса берді; тақтай көрінбей кетті де, арт жағынан бірдеңе тық ете түсті тек. Алда келе жатқан Гладиаторға өршеленген бие, бөгет алдында тым ертерек ырғып, артқы аяғын соған соғып алған екен. Бірақ шабысы сол күйінен танбады да, Вронский Гладиатор соңынан тағы да сол бұрынғы деңгейге келгенін бетіне жентек-жентек лай шашыраған соң барып аңғарды. Гладиатордың, сауырын, шолақ құйрығын, ұзамай, жедел зымыраған баяғы сол ала ағын алдынан тағы да көрді.

Вронский Махотиннен енді озуым керек-ау деп ойласымен-ақ, Фру-Фру да сол ойын біле қойып, ешбір деметпей, көтеріле сілтеген күйі, Махотинге нағыз қолайлы, керме жақтан кеп жақындай бастады. Махотин керме жақты бермеді. Вронский сырт жағынан орала озайын дегенше, Фру-Фру да аяғын қалт өзгертіп, дәл сол жағынан кеп оза бастады. Фру-Фрудың қарауытып терлей бастаған иығы Гладиатордың саурына қатарласып та қалды. Екеуі біраз жерге қатарласа сілтеді. Екеуі бірақ тосқауыл алдына таяған жерде, Вронский үлкен айналмаға жеткізбейін деп, тізгінге сүйеген күйі, Махотиннен дәл төбешікке жеткенде, сып етіп өте шықты. Махотиннің батпақ шашыраған бетін де шалып қалды көзі. Махотин өзіне тіпті күлімсіреген де сықылданды. Вронский Махотиннен озуын озғанмен, қалыспай келе жатқанын да қалт сезіп, Гладиатордың біркелкі дүрсілі мен танауынан үзіле-үзіле шыққан, әлі тіпті тың тынысын дәл арт жағынан тынбай естіді де отырды.

Арық пен бөгеттен жасалған ілгергі екі тосқауылдың екеуінен де оңай өткенімен, Вронский Гладиатордың пырылы мен дүрсілі жақындап қалғанын да ести кетті. Вронский биесінің басын жіберісімен-ақ, шабысы кілт үдеп, Гладиатор тұяғының дыбысы тағы да сол бұрынғы деңгейден шыққанын қуана сезінді.

Вронский бәйгенің алдына шығып — өзінің де көкейін төсіп, Корд та кеңес берген дітіне жеткен соң, озып келетініне де сеніп алды енді. Сабыры қаша қуанып, Фру-Фруға деген мейрімі де күшейіп кетті. Артына бұрыла қарайын десе де, батылы оған бармай, өзін де баяуқыратып, биесін де жібермей, Гладиаторда қалды-ау деп келе жатқан қарымға оның қарымын да тең ұстайын дегенге тырысып келеді. Ең қыйын, жалғыз тосқауыл қалды. Содан жұрттың алды болып өтсе, бірінші боп келмекші. Ирланд үйіндісіне де таяп қалды. Ол үйіндіні Фру-Фру екеуі де сонау алыста келе жатқанда-ақ көріп, биесі мен екеуі де лез арасында қоса күдіктене кетті. Биесі именгенін құлақ тігісінен байқап, қамшысын көтергенмен, күдігі бос күдік екенін де дереу аңғара қойды өзі: биесі не керегін біліп келеді екен. Бие қаруына қару қоса, Вронский ойлаған ойдан айнытпай, баппен ырғый ұшқан күйі, жерге дік ете бере көтерген екпін күшіне ілесе, арықтан әлдеқайда ары асып кетті. Фру-Фру күш те жұмсай қоймай, сол аяғын, солай сілтеген қалпы, зымырай жөнелді.

— Уа, бәлі, Вронский! — дескен, сол тосқауыл қасында тұрған топты жұрттың — Вронский өзі білетін полк адамдары мен жолдас-жораларының дауыстары шалынды оған; Яшвиннің даусын тануын танығанмен, өзін көре алған жоқ бірақ.

«Уа, сәулеттім, менің!» — деді ол Фру-Фруды ойлай, арт жағында не боп, не қойып жатқанын тыңдаған күйі. «Қарғып кеткен екен ғой!» деді, арт жағынан Гладиатордың дүрсілін естіп. Су салулы, екі кез келетін соңғы жалғыз арық қалды. Вронский оған да қарай қоймай, әлдеқайда озық келсем деген оймен, тізгінін дөңгеленте ұстап, биесінің басын сілтесіне қарай бір көтере, бір жібере зымырата бастады. Биесі ақырғы қаруын жұмсап келе жатқанын да сезейін деді өзі; биенің мойны мен иығы ғана терлеп қоймай, желкесінен де, басынан да, қамыс құлағынан да тер тамшылап, әрі қатты, әрі жиі алқына да бастады. Бірақ енді қалған 200 сажен жерге осы қаруының өзі де артығымен жетерін Вронский біліп келеді. Вронский биесі шабысты тым үдетіп жібергенін, жерге өзі жуықтай зымырап, сілтестің де ерекше жатық тартып кетуінен ғана барып сезінді. Биесі, арықты қаперіне де алмай, ұшып өте шықты. Өткенде де тіпті құстай ұшып өтті; Вронский бірақ дәл осы кезде бие қыймылына ілесе алмай қалып, не болғанын өзі де білмей, ерге дүңк ете, кешірімсіз бір жаман қыймыл істегенін сезіп, шошып кетті. Отырысы қалт өзгерген соң-ақ, бір сұмдық болғанын аңғара қойды. Вронский не болып, не қойғанын байыптағанша-ақ, жирен айғырдың ала аяғы дәл қасынан ағараң ете түсті де жанынан Махотин зымырап өте шықты. Вронскийдің бір аяғы жерге тиісімен-ақ, биесі де сол аяғына қарай сұлай кетті. Вронский аяғын босатып алу-ақ мұң екен, биесі қатты пырылдаған күйі қабырғалай жығылып, тер басқан, тал мойнын соза тұрайын деп тырбанған боны, Вронский аяғының астында, оқ тиген құсша тыпырлады; Вронскийдің орашолақ қыймылынан биенің белі үзіліп кетіпті. Бірақ, Вронский оны әлдеқайда кейін барып білді. Қазір ол Махотиннің тек зымырай ұзап, өзі болса, сұлық жатқан батпақ Жерде теңселе басқан күйі жалғыз тұрып қалып, Фру-Фру болса, қарсы алдында басын өзіне бұра, әдемі кезі жаудырай қараған бойы, алқына тыныстап жатқанын ғана көріп тұр. Вронский не болып, не қойғанын әлі сол білмеген күйі, биені тізгінінен тартқылай да берді. Биесі ердің қапталын сықырлата, тағы да балықша төңбекши ұмтылып, алдыңғы аяқтарын көсілмегенімен, бөксесін көтеруге дәрмені жетпей, қалт сенделіп барып, қабырғалай қайта жығылды. Вронский, құмарлықтан сұры қаша бозарып, астыңғы иегі қалтырап кетті де, биені өкшесімен ішке теуіп жіберіп, тізгінінен тағы да тарта бастады. Бие бірақ тұмсығын жерге тірей, қозғалмаған күйі, иесіне құр жаутаңдай қарады.

— Ааа! — деді Вронский, басын шеңгелдей ыңыранып. — Ааа! Не істегемін десеңші! —деді бебеулеп. —Бәйгеден де қалдым! Кешірілмес кінаны өзім істеп, ұятты да болдым! Мынау аяулы, сорлы биенің обалына да өзім қалдым! — Ааа! Не істегемін десеңші!

Жұрт та, доктор мен фельдшер де, өз полкының офицерлері де соған қарай жүгірді. Сорлы болғанда, түгел аман, түгі құрамағанын сезіп тұр өзі. Биенің белі үзілген екен, атып тасталсын деп байласты. Вронский сұрауларына жауап та бере алмай, ешкіммен сөйлесе де алмай қойды. Жалт бұрылған бойы, басынан ұшып кеткен фуражкасын да алмай, қайда бара жатқанын да білмей, гипподромнан безіп ала жөнелді. Өзін өзі бақыты күйген жанша сезінді. Бақытсыздықтың ең ауырын, ауыры болғанда, өзі істеп алған, түзелмейтін бақытсыздықты өмірінде тұңғыш рет сезгені осы болды оның.

Вронский, соңынан фуражкасын ала Яшвин қуып жетіп, үйіне апарып салған соң, жарты сағаттан кейін барып есін жыйды. Бірақ осы бәйге жайында есінде қалған бйыл өмірінде көкейінде бір ұзақ сақталған ең ауыр, ең азап ой болды.

ХХVІ

Алексей Александровичтің әйелі мен арадағы қарым-қатнасы сырттай сол бұрынғы күйі болатын. Жалғыз бір айырмашылығы, Алексей Александрович бұрынғыдан да жұмыс басты боп кеткен. Жыл сайын қыстыкүнгі қат-қабат жұмыстан қажыйтын денсаулығын түзегелі, ілгергі жылдардағысынша, жаз шығысмен шетелдегі су еміне кетіп, әдетінше, июль айында оралып, үйреншікті жұмысына, жігеріне жігер қоса кіріскен болатын өзі. Әйелі де, әдетінше, дачаға кетіп, өзі Петербургте қалған.

Тверская княгиня үйіндегі кештен соң, сөйлескен сөзінен бері Аннамен өзі күдігі, қызғанышы жайында ешуақыт сөйлескен жоқ еді де, біреуді ілмелей сөйлейтін үйреншікті сөз сарыны әйелімен арасындағы қазіргі қарым-қатнасына көбірек қабысатын еді. Әйеліне біраз салқындау да болатын өзі: әйелі бет бақтырмай қойған соң, алғашқы түндегі әңгіме жөнінде әйеліне құр кішкентай кірарзып жүрген сықылды еді. Соған деген ілтипатындағы реніш шалығы болмаса, өзге ештеңе де жоқ еді. «Менімен түсінісе қойғың келмеді ғой сенің, — дегендей болатын өзі, сонымен ойша сөйлесіп, — өзіңе жаман ол. Түсінісуге енді өзін, жалынарсың да, мен көнбеспін. Өзіңе жаман ол», — дейтін ойынша, өртті өшірем деп құр әуреленіп-әуреленіп, сол әуре болғанына ашуы келіп кеткен соң: «Бүл болмасаң, күл бол! Өртенбесең одан ары!» дегісі келген адамша.

Қызмет жөнінде ақылды, майталмен адам бола тұрып, әйеліне олай қарауы әбден есуастық екенін де түсінбей қойды өзі. Оны түсінбегенде, өзінің шын жайын аңлауы өте сұмдық көрінген соң да түсінбеді, содан келіп, семьяға, яғни әйелі мен баласына деген сезімдері жатқан жәшікті де жан-дүниесіне тарс жауып, қаттап-мөрлеп, бекітіп тастады. Өзі сақ әке бола тұрып, осы қыстың аяғынан бері баласына да әйелінше ерекше суық тартып, ілмелей сөйлейтінді шығарды. «Ә! Жігітім!» дей келетін болды оған.

Алексей Александрович қызметім быйылғы жылғыдай әсте көп болып көрген емес деп, соны ойлап, соны айта беретінді шығарды; быйыл бірақ қызметті өзіне өзі тауып алып, онысы әйелі мен семьясына деген сезімдері мен ойлары жатқан жәшікті ашпаудың бір амалы екенін де, олары оңда неғұрлым көбірек жатқан сайын, соғұрлым қорқынышты боп кеткенін де мойындай қоймады. Алексей Александровичтен әйелі жайында не ойы барын хақы бар біреулер сұрай қалған болса, моп-момын, жұп-жуас Алексей Александрович ешбір жауап бермес еді де, қайта, соны сұраған адамның өзіне қатты ашуланған да болар еді. Әйелінің денсаулығын сұрағанда, Алексей Александрович бет әлпетінде болатын бір астамдық, қатаңдық та осыдан шығып жататын. Алексей Александрович, әйелінің құлқы мен сезімдері жайында ойына түк алғысы келмейтін де шынында ол жөнде дәнеңе де ойламайтын.

Алексей Александровичтің түпкілікті дачасы Петергофта болатын да, Лидия Иванавна графиня әдетте жазды күні Аннамен сол жерде көрші тұрып, ылғый араласып жүретін. Лидия Ивановна графиня Петергофта тұрудан быйыл айнып шығып, Анна Аркадьевнанікінде де бірде-бір болмай, Аннаның Бетси мен Вронскийге жақындасуы жайсыз екенін де Алексей Александровичке құлақ қағыс ете кеткен-ді. Алексей Александрович менің әйелім күдікке таңатын кісі емес деген пікір айтып, Лидия Ивановна графиняны қатты қайтарып тастағалы, жуымайтын да боп алған оған. Қауымдағы көп адамдар әйелін оқты көзбен атып жүргендерін де көргісі келмей, көрмей де қойған өзі; Бетси тұратын, жақын маңында Вронский полкының лагері бар патша селосына барсам екен деп әйелі неменеге ерекше етпеттей бергенін де түсінгісі келмей, түсінбей де қойған. Ол жайды ойламайтын да, ойлағысы келмейтін де өзінің; бірақ соған қоса өзі, қапы жүрген еркек екенін өмірінде өзіне өзі айтпай-ақ, аптар ешбір дәлелі түгіл, күдігі де болмағанмен, ішінен соны жете біліп жүретін де, содан келіп мейлінше бақытсыз да болатын.

Әйелімен бақытты тұрған сегіз жыл өмірі ішінде Алексей Александрович опасыз бөгде жарлар мен қапы қалған ерлеріне қарай түсіп: «Осы күйге түсуге қайтып жол береді екен? Сорақы сол жайды қайтып шешпей жүр екен?» дегенді өзіне өзі талай-талай-ақ айтқан болатын. Бірақ қазір өз басына күн туған шақта, сол жайды қалай шешу жөнін ойлау түгіл, тіпті соны білгісі де келмей қойды өзінің. Білгісі келмегенде, ол өзі бір өте сұмдық, тым сөлкеу нәрсе болған соң да білгісі келген жоқ.

Алексей Александрович шетелден келгелі дачада екі-ақ дүркін болды. Бір жолы кеп түскі тамақ ішті де, екінші жолы қонақтар қасында сауық кешін еткізгенмен, бұрынғы жылдардағы әдетінше соның бірде-бірінде де қона кеткен жоқ-ты.

Бәйге күні де Алексей Александровичтей, өте бір жұмыс басты күні болатын; бірақ таңертеңнен бастап-ақ күн кестесін жасап алды да, сәске тамағын іше салысымен дачадағы әйеліне соғып, бәйгеге сол жерден баруға ұйғарды, онда Сарай адамдары түгел болатын еді де, өзі де баруы керек еді оған. Әйеліне соғайын дегенде, сыпайыгершілікке бола сонда аптасында бір рет болып тұрайын дегендіктен соғатын болды. Оның үстіне, қалыпты тәртіптері бойынша, солкүні айдың он бесіне қарай әйеліне шығынға ұстайтын ақша да апарып беруі керек еді.

Ойына десін жүргізіп үйренген әдеті бойынша, әйелі жайында осыларды түгел ойластырғанмен, әйелінің өз басына тән нәрселерге ол ойларының ойысуына жол берген жоқ.

Алексей Александровичтің бүгінгі таңертеңгі уақыты өте жұмыс басты уақыт болатын. Өткен күні оған Лидия Ивановна графиня Петербургте жүрген, Қытайдағы әйгілі саяхатшының кітапшасына қоса хат жіберіп, әртүрлі ойлар бойынша, өте қызықты, керекті адам көрінген сол саяхатшының өзін де қабылдауын сұраған. Алексей Александрович кітапшаны кешкісін оқып бітіре алмай, таңертең бітірді. Содан соң келіп, Алексей Александровичтей, күнделікті істер деп атайтын, уақытты сонша көп алатын істері жалғасын: арызшылар келіп, баяндамалар, қабылдау, тағайындау, босату, наград, пенсия, жалақы болу, қатнас қағаздар жазу жағы басты. Одан соң өз шаруасы болып, доктор мен іс басқарушы кіріп шықты. Іс басқарушы уақытты көп ала қойған жоқ. Алексей Александровичке керекті ақшаларды ғана берді де, жайы жамандау боп жатқан істер жөнінде қысқаша мәлімдемелер жасады, өйткені быйылғы жылы жүріс-тұрыс көп болғандықтан, қаржы көбірек шығып кетіп, тапшылық боп қалған-ды. Уақытты бірақ Алексей Александровичтің көңілдесі боп жүрген — Петербургтің әйгілі докторы көп әкетті. Алексей Александрович ол докторды бүгін күткен жоқ еді де, соның келгеніне таңырқауы үстіне, доктор өзі Алексей Александровичтен хал-жайын өте тақақтай сұрастырып, көкірегін тыңдап, қолымен тықылдатып, баурын басып көргеніне одан бетер таңырқады. Лидия Ивановна досы Алексей Александровичтей, денсаулық жайы быйылғы жылы пәс боп жүргенін байқап, докторға: барып ауруын қараңызшы деп өтінгенін Алексей Александрович білген жоқ болатын. Лидия Ивановна графиня «осыны мен үшін істей көріңіз» депті докторға.

— Мен оны Россия үшін істеймін, графиня, — депті доктор.

— Баға жетпес адам! — депті Лидия Ивановна графиня.

Алексей Александровичқа доктор көңлі тіпті көншімей қалды. Бауры едәуір ұлғайып, қорегі кеміп, судың да түк себі тимеген деп тапты ол. Мүмкіндігінше жүріс-тұрыс жағын көбейтіп, ой жағын қыстай беруді азайтып, әсіресе, кеи беру жағын мүлде қойыңыз" дегенді, яғни Алексей Александровичің, қояр орайы жоқ, алар тынысындай нәрсені, қойыңыз дегенді әкеп жапсырды; сөйтті де, Алексей Алекснадрович көңлінде: түзелер жайы жоқ, бір жаман нәрсе бар екен-ау деген жағымсыз ой қалдыра аттанды.

Доктор, Алексей Александровичтен шыққан соң, есік алдында өзінің бір жақсы танысы, Алексей Александровичтің іс басқарушысы Слюдин дейтінге ұшыраса кетті. Екеуі университеттегі кездерінен-ақ жолдас болатын да, бірін бірі, сирек жолықса да, құрмет тұтысып, жақсы көңілдес адамдар боп жүретін. Доктордың ауру жайындағы ашық пікірін Слюдинге айтқандай ешкімге айтпайтыны да содан еді.

— Сол кісіде болғаныңызға, тіпті қуанып қалдым өзім, — деді Слюдин, — жайы жаман боп жүр өзінің, меніңше де... Немене екен өзі?

— Неменесі сол, — деді доктор, көшіріне атты әкел деп, қолын Слюдиннің басынан асыра бұлғап қойып. — Не екені сол, — деді доктор, шыта қолғабының саусағын аппақ қолына ұстаған күйі, кере созып тұрып. — Шекті шерттіре бұрамай тұрып, үзіп көріңіз,— үзу деген қыйынға соғады оны; бірақ соны шерттіре бұрап тұрып, сол шерткен шекке саусағыңыздың салмағын салсаңыз-ақ — шарт кетеді. Ол кісі болса, жұмыс дегенге табанды, ұқыпты қарауынан шегіне жете әбден бұралып болған кісі бір; ауыр, бөгде салмақ және қосылып тұр, — деді доктор, сөзін қорыта, қабағын едәуір көтере сөйлеп. — Бәйгеде боласыздар ма? — дегенді кірістірді, көлденең тартқан күймесіне қарай түсіп бара жатып. — Я, я, әрине, көп уақыт алады, — деді доктор, Слюдин айтқан әлденеменеге ести қоймаса да, жауап беріп.

Уақытты соғұрлы көп алған доктор кетісімен, әйгілі саяхатшы келіп, Алексей Александрович әлгіде ғана оқыған кітапшасы мен ол нәрсе жайында бұрыннан білетіндерін де пайдалана отырып, ол нәрсені білу жағы да терең жатқанын аңғарта, оқымыстылық көзқарасының қарымына саяхатшыны қайран қалдырды.

Петербургте жүрген губерниялық бастаушы келгенін де саяхатшымен қоса хабарлаған болатын, онымен де сөйлесу керек болды. Ол аттанған соң, іс басқарушымен күнделікті жұмысты тындырып, содаң соң бір елеулі, маңызды мәселе жайында әжептәуір бір адамға барып қайтуы керек болды. Алексей Александрович сағат беске қарай, тамақ кезінде әрең оралып, тамағын іс басқарушымен бірге отырып ішті де, дача мен бәйге жаққа менімен бірге жүр деп өтіл етті.

Алексей Александрович, не екеніне ой жүгіртіп жатпай, қазір әйтеуір әйелімен кездескен жерде үшінші біреу болуын да керекси беретін.

ХХVІІ

Анна есік алдындағы қайыршақты шықырлатқан дөңгелек дыбысын естіген кезде, көйлегіне Аннушканың жәрдемімен ақырғы желбірлерін жапсырып, үстіңгі үйдегі айна алдында тұрған болатын.

«Бетси келуге ерте ғой әлі», — деген оймен, терезеге қарай бере-ақ, күйме мен содан шығып келе жатқан шошайған қара қалпақты, Алексей Александровичтің соғұрлы қанық қалқан құлағын көре кетті. «Орайсыз келді-ау мынау, шын-ақ қонбақ па екен?» — деген ой түсіп, осының аяғы неге соғар екен деудің бәрі өзіне бір сонша сұмдық, қорқыныш-көрініп кетті де, бір минут ойлануға да шарқы келмей, алдарынан жүзі жайнай мәз болып, жүгіре шықты, содан, өзіне қанық алдау, арбау желігі ұстап кеткенін сезе, сол желіктің әуеніне қалт төңкерілген күйі, не айтып, не қоярын да білмей, сөйлеп ала жөнелді.

— Түу, не деген жарастықты! — деді күйеуіне қолын бере, үйде жүретін адамдары — Слюдинге күлімсірей амандасып. — Қонатын шығарсың деймін? — деу болды, алдау желігі айтқызған алғашқы сөзі, — бірге баратын болдық енді. Тек әлгі Бетсиге уәде бергенім өкініш боп тұр. Маған соға жүрмек еді өзі, Алексей Александрович Бетси есімі аталғанда шытынып қоя берді.

— Қой, қой, жұбы жазылмайтындарды айырар жайым жоқ менің, — деді ол, үйреншікті қалжыңбас сарынына салып. — Біз Михаил Васильевич екеуміз-ақ кете береміз. Докторлар да өзіме жаяу жүр дегенді айтып жатыр. Жолда жаяу тартып, су емінде жүрмін деп қыялдағым кеп тұр.

— Асығатын түк те жоқ, — деді Анна. — Шайға қалайсыздар? —деп қоңырау да соғып жіберді өзі.

— Шай әкеліңіз де, Сережаға Алексей Александрович келгенін айта қайтыңыз. Жә, денсаулығың қалай, ал? Михаил Васильевич, сіз маған келген жоқсыз ғой; балконым қандай жақсы, қараңызшы, — деді Анна біресе оған, біресе бұған қарай отырып.

Өзі өте қарапайым, табиғи отырып сөйлегенмен де, тым көп, тез сөйлеп кетті. Михаил Васильевичтің таңырқай қараған қарасында өзін қадағалағандай бірдеңе барын аңғарғандықтан, ол жайын өзі де сезіп отыр.

Соның арасынша Михаил Васильевич террасаға шығып та кетті.

Анна күйеуінің қасына кеп отырды.

— Ажарын, онша жақсы емес екен өзі, — деді ол.

— Я, — деді күйеуі, — бүгін өзіме доктор да келіп, бір сағат уақытымды алды. Денсаулығымды сонша қымбат көрген дос-жарандарымның бірі жіберді ғой деймін өзін...

— Жоқ-а, не айтты өзі?

Анна денсаулығы мен жұмыстарының жайын сұрастырып, мұнда келіп, тынықсаңшы деп те жабысты.

Соның бәрін де көзі ерекше жайнай, жарқын отырып, тез айтты өзі; бірақ Алексей Александрович ол әлпетіне түк мән берген жоқ енді. Соның құр сөзін естіген күйі, онысына өзінің сол тура мәнін ғана берді де отырды ол. Өзі де қалжың араластырғанмен, жауабын да жай қайтарды. Сол әңгіменің өнбойында ерекше ештеңе бола қоймағанмен, Анна өзі аясы аз бүкіл сол әңгімені соңынан есіне түсіргенде, бетінен өмірі оты шыға ұялмай түсіре алмайтын да боп кетті.

Тәрбиеші бастаған Сережа келіп кірді. Алексей Александрович байқайыншы деп өзіне өзі жол берген болса, Сережаның әуелі әкесіне, одан соң шешесіне жүрексіне қараған әңкі-тәңкі көз қарасын аңғарған да болар еді. Бірақ өзі ештеңе көргісі келмеген соң, көрмей де қойды оны.

— Ә, жігітім! Өсіп қалыпты ғой өзі. Шынында да әбден үлкен кісі боп қалыпты. Сәлемет пе, жігітім!

Сөйтті де қорқып тұрған Сережаға қолын ұсынды.

Әке дегенде бұрын да жүрексіне беретін Сережа, қазір әкесі өзіне жігітім деген ат қойып, Вронскийді де дос па екен, қас па екен деген жұмбақ көңлін ұялағалы, әкесіне тоңторыс та боп кеткен. Сая болшы дегендей шешесіне жалтақтай қарады. Жалғыз шешесімен жүргені жайлы да болатын өзіне. Бұл кезде Алексей Александрович тәрбиешімен сөйлескен күйі, баласының иығынан қымтый ұстап отырған да, Сережаның өбі қаша қыйналып, жыларманға келіп тұрғанын Анна да көріп отырған.

Баласы кірген сәтте де қызарып кеткен Анна, Сережаның қысылып тұрғанын байқаған соң, ұшып түрегеліп, баласының иығынан Алексей Александровичтің қолын алып, бетінен сүйді де, террасаға апара салып, қайта оралды.

— Айтпақшы, уақыт боп қалыпты ғой, — деді Анна, сағатына қарап жіберіп, — Бетсидің келмей жатқаны несі бұл!..

— Я, — деп Алексей Александрович те түрегеліп, саусақтарын сұғылыстырып шыртылдата бастады. — Бұлбұлды әнмен асырай алмайсың демекші, сенің өзіңе ақша да апарайыншы деп келіп едім, — деді ол. — Керек те шығар деймін саған.

— Жоқ, керегі жоқ... я, керек еді, — дей берді Анна, күйеуіне қарай қоймай, шашының түптеріне дейін қызарып кетіп. — Айтты-айтпады, бәйгеден осында соғатын шығарсың деймін сен.

— Әлбетте! — деді Алексей Александрович. — Ә, Петергоф сәулеті, Тверская княгиня да келді міне, — деп қосып қойды, колясканың қауешек қобдыйын шекшите биік орнатып, қайыс абзал тағына, таяу келген ағылшын экипажына терезеден қарай салып. — Не деген сәнденіс десеңші! Құйылысып тұр! Жә, біз де жүрейік ендеше.

Тверская княгиня, есік алдына келген соң экипаждан шыға қоймады да, шиблет киіп, желең жамылған, қара қалпақты малайы қарғып түсті.

— Кеттім мен, қош болыңдар! — деп Анна баласының бетінен сүйді де, Алексей Александровичке келіп, қолын ұсынды. — Келгенін, тіпті жарасып қалды сенің.

Алексей Александрович қолынан сүйіп қойды.

— Жә, көріскенше қош боп тұр, ендеше. Шай ішуге соғасың ғой, өте жақсы болды! — деді де Анна гүл-гүл жайнап, мәз бола шыға жөнелді. Бірақ күйеуі көзінен таса болысымен-ақ, қолының, жаңа соның ерні тиген жерін сезіне, түршігіп дір ете қалды.

ХХVІІІ

Алексей Александрович бәйгеге келгенде Анна күллі жоғарғы қоғам тоғысқан шатырда Бетсимен қатар отырған болатын. Күйеуін өзі сонау қыйырдан-ақ көрген. Күйеуі мен ашынасы екеуі өмірінің екі белеңі боп кеткендіктен, екеуінің жуық жүргенін сыртқы сезімдерсіз-ақ сезе қоятын өзі. Күйеуінің жақындағанын сонау қыйырдан-ақ сезіп, сол келе жатқан топты жұрт толқынының арасынан соны өзі амадсыз қадағалап та отырған. Ол оның біресе жалпаңдай бас игендерге сүле тіл қатып, біресе өзі теңдестерге аңыра, жарқылдай амандасып, біресе дүние үйелмендерінің қабағын қылпылдай бағып, құлағын жымырған дөңгелек үлкен қалпағын сыпыра, шатырға таяп келе жатқанын керіп отыр. Анна өзі ол мезіретілерді түгел білетін де, соның бәрі өзіне бір жексұрын болатын. «Мұның күткен-банданың бәрі баққұмарлық бір, бар ниеті көзге түсу жалғыз, — көкейіндегінің бәрі сол әне, — деп ойлады Анна, — озық ойшылдық, оқымыстылықты сүю, дін дегеннің бәрі — тек сол көзге түсудің құралы әшейін».

Анна оның әйелдер шатырына қараған көз қарасынан (Аннаға өзі тұра қарағанымен, толып отырған торғын, лента, қауырсын, қолшатыр, гүлдерден-әйелін таныған жоқ еді) өзін іздеп жүргенін де аңғара кетті; бірақ қасақана көрмеген кісімсіп қоя салды.

— Алексей Александрович! — деді Бетси дабыстап, — әйеліңізді көрмей тұрсыз ғой деймін өзіңіз: мына отыр ол!

Алексей Александрович салқын әлпетіне сала жымыйып күліп қойды.

— Осындағы қыруар жалтыл тіпті көздің жауын алып жіберді, — деді шатырға келе беріп, әйелін жаңа ғана кездестіріп, жүз көріскен еркектер әдетінше, әйеліне күлімсіреп қойды да, княгиня мен өзге таныстарына амандасып, әрқайсысына есесін бере, яғни әйелдерге қалжыңдаған күйі, еркектерге де сәлемдесіп шықты. Төмен, шатыр қасында Алексей Александрович сыйлайтын, ақыл, білімімен аты шыққан генерал-адъютант тұр екен. Алексей Александровичпен екеуі тіл қатыса бастады.

Бәйге арасындағы толас уақыт болған соң, әңгімеге де ешкімнің бөгеті болған жоқ. Генерал-адъютант бәйгені міней сөйледі. Алексей Александрович бәйгені жақтап, қарсы пікір айтты. Анна оның біркелкі шәңкілдек даусына құлақ түре, бір сөзін қақа жібермей тыңдағанымен, әрбір сөзі өзіне жалған көрініп, құлағының құлық етін жеді.

Тосқауыл арқылы шабылатын төрт шақырымдық бәйге басталған соң, Анна ілгері қарай етпеттей отырып, ат қасына барып, соған міне жөнелген Вронскийге көз аудармай қараған кезде де, күйеуінің сол тынымсыз, жексұрын даусын естіді де отырды. Ол өзі Вронский үшін қорқам деп бір қыйналса, күйеуінің сол, өзіне тынымсыз шыңылдап естілген, нәші қанық нәзік даусынан одан бетер қыйналды.

«Өз басым ақмақ-ақ, құрыған-ақ әйел шығармын, — деп ойлады Анна, бірақ өтірік айтуды сүймеймін де, өтірікті көтерер жайым жоқ, ол болса (күйеуі), көрген қорегі сол өтірік оның. Бәрін біліп те, көріп те отыр ол: осылай жай сөйлегенде, не сезбек екен десеңші өзі? Мен мұны өзім мен Вронскийді өлтіріп жіберсе, артық сыйлаған да болар едім ғой. Бірақ бұған керегі өтірік пен сыпайыгершілік болған соң, не сорын, құр», — деді Анна ішінен, күйеуінен не қалап, қалай бол дейтініне де анықтап ой жүгірте қоймай. Алексей Александровичтің сырттай төтенше сөзуар тартқанына шамданғанмен, оныкі құр ішкі үрей, абыржу әлпеті ғана екенін түсінген жоқ. Жығылып қалып, етінін, ауырыңсынғанын қыймылмен, қарғып басатын бала сықылды, Алексей Александровичке де әйелі жайындағы ойын басуға ақыл әрекеті қажет еді, ол ойы әрі Вронскийдің есімі дамылсыз аталып, әйелі мен сол жүрген жерде көңлін де қобалжыта беретін. Сондықтан, қарғу деген балаға қандай сыйымды болса, жақсы, жатық сөйлеу деген бұған да сондай сыйымды еді. Сөйлеп отыр өзі:

— Атты әскер жарысындағы қауып-қатер деген бәйгенің қажетті шарты ол. Әскер тарихында атты әскердің ең тамаша істерін Англия көрсететін болса, онысы тек адамның да, малдың да осы күшін тарихи дамытқандықтан ғана болып отыр. Менің, ойымша, спорт дегеннің маңызы үлкен нәрсе де, біз құр, қашанғы әдетімізше, ең үстірт нәрселерді ғана аңдаймыз.

— Үстірт түгі жоқ, — деді Тверская княгиня. — Бір офицер екі қабырғасын сындырып алыпты десіп жүр...

Алексей Александровичтей, жымыя күлген күлкісі құр тісін ғана аштырғаны болмаса, өзге ештеңе де білдірген жоқ.

— Үстірт болмаса, ішкі нәрсе-ақ дей қоялық, княгиня, — деді ол. — Әңгіме онда тұрған жоқ, бірақ, — деді де, шындай сөйлесіп отырған генералына қайта бұрылды, — бәйгеге шабатындар сол кәсіпті қалап алған әскери адамдар екенін ұмытпаңыз да, қалау дегеннің медаль сыртындай қалтарыс жағы да бар дегенге келісе беріңіз. Ол өзі әскери адамның міндетіне тікелей кіретін нәрсе. Жұдырық сайысы, яки Испанияның бұқа соғысы сықылды дүлей спорттар тағылық белгісі де, арнаулы спорттар даму белгісі ол.

— Жоқ, өз басым ендігәрі келмеймін; қатты толқыта береді екен мені өзі, — деді Бетси княгиня. — Рас емес пе, Анна?

— Толқытқанмен, көз айыруға да болмайды екен, — деді екінші бір әйел. — Мен өзім Рим әйелі болған болсам, цирктің бірде-бірін құр өткізбеген болар едім.

Анна дәнеңе де демей, дүрбісін де алмай, тек бір жерге ғана қарады да отырды.

Осы кезде шатырды аралай ұзын бойлы бір генерал өтті. Алексей Александрович сөзін бөле, сасып қалса да салмақпен түрегеліп, өтіп бара жатқан әскери адамға қатты еңкейе иілді.

— Жарыспайсыз ба, сіз? — деді оған әскери адам қалжыңдап.

— Менің жарысуым деген қыйынырақ-ау, — деді Алексей Александрович ізетпен тіл қатып.

Қайырған жауаптың қабынды түгі болмағанмен де, әскери адам ақылды жанның ақылды сөзін естідім-ау, lа роinte de la sauce 38 әбден түсінемін, деген әлпет көрсетті.

— Орындаушы, керуші боп отырған екі жақ бар мұнда, — деді Алексей Александрович сөзін қайта сабақтап, — осы көрініске қызыға берудің өзі де көрушілер дамуы төмен екенін айнытпай көрсетеді дегенге қосылам өзім, бірақ...

— Бәс тігейік, княгиня! — деп төмен де тұрып Бетсиге тіл қатқан Степан Аркадьичтің даусы естілді. — Кімге тігесіз сіз?

— Анна екеуміз Кузовлев князьға тігеміз, — деді Бетси.

— Мен Вронскийге тігемін. Екі қолғап.

— Мақұл!

— Неткен жарасымды десеңші, рас емес пе?

Алексей Александрович, қасындағылар сөйлесіп жатқанда үндемей отырды да, қойысымен тағы да бастап:

— Қосылам өзім, бірақ ерлік ойындар... — деп жалғай беріп еді.

Алайда, бәйгеге шабушыларды осы кезде кеп қоя бергендіктен, әңгіме біткен түгел толастап, Алексей Александрович те тынып, жұрт біткен түгел түрегеле, өзен жаққа қарады. Алексей Александрович бәйгеге зауқы соқпағандықтан, шапқандарға қарай қоймай, көзін аңыра қыдыртып, жұрт арасын шола бастады. Көзі Аннаға барып түсті.

Аннаның өңі боп-боз болып, суып кетіпті. Біреуден өзге ешкімді де, ештеңені де көрмей отырған тәрізді. Желпуішін қолына қалтырай қымтыған күйі, демін де алмай отыр екен. Алексей Александрович соған қарады да, өзгелерді шола, лып бұрылып кетті.

«Рас, мына бір әйелдер мен өзгелері де өте елегізіп отыр екен; әбден табиғи нәрсе ғой бұл», — деді Алексей Александрович ішінен. Аннаға өзі қарамайын десе де, көзі соған еріксіз тарта да берді. Сол дидарға тағы да қарап, сондағы соғұрлым айқын жазулы тұрған нәрсені көрмейін-ақ десе де, көңлі соқпаған сол әлпетті, үрейі ұша, лажсыз оқыды өзі.

Өзенде Кузовлевтің алғаш жығылуы жұртты түгел дүрліктіргенмен, Аннаның көз тіккен кісісі жығылмағанын насаттана қараған бозарынды жүзінен Алексей Александрович айқын көрді. Махотин мен Вронский үлкен бөгеттен ырғыта өтіп, содан соңғы офицер іле-шала шаншыла жығылып, тіл тартпай өлгеніне жұрт біткен үрейі ұша күбірлеген кезде де, Аннаның соны тіпті аңғармай да қалып, айналасындағылар неге сөйлегенін барып-барып әрең түсінгенін де Алексей Александрович көріп отырды. Бірақ өзі Аннаға қатты шұқшыя қарауын, барған сайын жиілетіп те жіберді. Атқа шапқан Вронский сыйқына бар ойымен құлай қараған Анна, өзіне күйеуінің бүйірден қадалған суық көзін де сезіп отыр екен.

Анна оған бір лез жалт бұрылып, қуыстана қарады да, қабағын сәл шығыңқырап қойып, тағы да ары қарап кетті. Күйеуіне:

— Әй, қойшы, бәрібір маған, — дегендей болды да, ол жаққа қайтып қарамай қойды.

Бәйге сәтсіз бәйге болып, он жеті адамның тең жартысынан көбі жығылып, қыйрап қалды. Бәйгенің ақырында жұрт түгел абыржып, ол абыржулары патшаның реніші қосылып, одан бетер ұлғайып кетті.

XXIX

Жұрт біткен қамырықтарын жарқын-жарқын айтысып, «тек әшейін арыстанды цирк болмады ғой», — деп әлдекім айтқан сөзді түгел қайталап, тегіс шошына сезінгендіктен, Вронский жығылғанда Аннаның да қатты баж етуінде тұрған төтен ештеңе жоқ еді. Бірақ Анна жүзінде іле-шала білінген өзгеріс, сыпайыгершіліктен мүлдем шығып та кетті. Есінен мүлде адасып қалды өзі. Қолға түскен құсша талпынып: біресе тұра сала әлдеқайда зыта жөнелгісі кеп, біресе Бетсиге сөйлеп шала бүлінді.

— Жүрейікші, жүрейік, — деп жалынды.

Бетси бірақ сөзін естіген жоқ оның. Өзіне келген генералмен, еңкейе отырып, сөйлесе берді ол.

Аннаға Алексей Александрович келіп, қолын сынық сый ұсынды.

— Қаласаңыз, қайтсақ деп тұрмын, — деді ол, французша сөйлеп; Анна бірақ генерал сөзін тыңдаған күйі, күйеуін байқаған да жоқ.

— Оның да аяғы қыйрап қалыпты деседі, — деді генерал. — Тіпті шектен шығып кетті ғой бұл.

Анна күйеуіне жауап бермеген күйі, дүрбісін көтеріп, Вронский жығылған жерге қарады; бірақ өзі сонша алыс, жұрт соғұрлы көп жыйналған жер болғандықтан, ештеңені айырып білуге болмай қойды; алайда, осы тұста бір офицер шауып келіп, патшаға бірдеңе-бірдеңелерді баяндады. Анна соны тыңдап, ілгері өңмендей созылды.

— Стива! Стива! — деді баурына дабыстап.

Бауры естіген жоқ бірақ. Анна тағы да шығайын деген ой етті.

— Жүрер ойыңыз болса, қолымды тағы да ұсынып тұрмын, — деді Алексей Александрович Аннаның қолына жуыса беріп.

Анна одан түршіге ығысқан күйі, бетіне де қарамай:

— Жо-жоқ, тимеңіз, қала тұрам мен, — деп жауап берді.

Анна енді Вронский жығылған жерден айналманы аралай, шатырға қарай жүгіріп келе жатқан бір офицерді көрді. Бетси соған орамалын бұлғады. Ол офицер шапқан адам аман қалыпты да, атынын, белі үзіліп кетіпті деген хабар айтты.

Анна соны естіген соң-ақ лып отыра кетті де, бетін желпуішімен қалқалай берді. Алексей Александрович Аннаның әрі жылап, әрі жасына ие болуы былай тұрсын, тіпті өксігенде көкірегі көтеріліп тұрғанын да көре қойды. Алексей Александрович, долығы басылсын деп, алдын қалқалай да берді оның.

— Қолымды үшінші рет ұсынамын сізге, — деді ол, біраз уақыттан соң Аннаға тіл қатып. Анна оған қарауын қарағанмен, не дерін білмеді. Аннаға Бетси княгиня кеп болысты.

— Қойыңыз, Алексей Александрович, Аннаны өзім әкелген соң, өзім апарып салам деген уәдем бар, — деді Бетси араласа кетіп.

— Ғафу етіңіз, княгиня, — деді ол, сынықсый күлімсірегенмен, Бетсидің көзіне қатая қарап, — байқауымша, Аннаның өзі сырқаттау сықылды да, өзіммен бірге кетсе деген ойға келіп тұрмын.

Анна үрейі ұша жалтақтай қарап, қайт қылмай түрегелді де, күйеуінің қолына қолын арта берді.

— Өзіне кісі салып білермін де, айтуға жіберермін, — деді Бетси Аннаға сыбырлап.

Алексей Александрович, қашанғы әдетінше, жолыққан жұртқа шатырдан шығарында да сөйлесіп, Анна да, қашанғы әдетінше, тіл қатып, жауап бере беруге тиіс еді; Анна бірақ күйеуімен қолтықтасқан күйі, ұйқы бұған адамша, мең-зең болып кете барды.

«Өлі ме екен, тірі ме екен? Рас болды ма екен? Келер ме екен, келмес пе екен? Көрер ме екем бүгін өзін?» — деп ойлады Анна.

Анна өзі Алексей Александрович күймесіне үнсіз мініп, құжнаған экипаждар арасынан да үнсіз жөнелді. Алексей Александрович нелер-нелерді көргенмен де, әйелінің шын жайын ойлауға өзіне өзі сонда да жол бере қойған жоқ болатын. Оның көргені тек сыртқы белгілер ғана еді. Аннаның сыпайыгершіліктеп шыға істеген қылығын көргендіктен, соны өзіне айтайыншы дегенді борышым депте білді. Бірақ соны ғана айтып, өзгелерді айтпау өзіне де қыйын тиді. Аннаның сыпайыгершіліктен шыға істеген қылығын айтқалы аузын аша берді де, амалсыз мүлде басқа нәрсені айтып кетті.

— Дегенмен, осы қатал көріністі көруге түгел неге бейім екеміз десеңші өзіміз, — деді ол. — Менің байқауымша...

— Немене? Түсінбей отырмын, — деді Анна жақтырмай.

Алексей Александрович қорланып қалды да, ойындағысын да ірікпей айта бастады.

— Менің сізге айтайын дегенім, — деді ол сөзін оңтайлап.

«Түсінісу екен ғой мұнысы», — деген оймен, Аннаның жүрегі су ете түсті.

— Сіздің бүгінгі сыпайыгершіліктен шыға істеген қылығыңызды айтуым керек боп отыр менің, — деді ол Аннаға французша сөйлеп.

— Сыпайыгершіліктен шығып не істеппін? — деді Анна шаңқ етіп, Алексей Александровичқа мойнын тез бұра, көзіне тіке шаншыла кетіп, бірақ, бұрын, әлденені жасырып туратын мәз қалпы мүлде өзгеріп, қорқынышын әрең қалтқылаған бір қатаң пішінмен сөйледі.

— Ұмытпаңыз, — деді Алексей Александрович оған, кешір тұсындағы ашық терезені нұсқап.

Алексей Александрович түрегеліңкіреп, әйнекті көтеріп қойды.

— Нені сыпайыгершіліктен шыққандық деп білдіңіз? — деді Анна қайырып.

— Бәйгеге шабушылардың біреуі жығылған кезде, жасыруға шарқыңыз келмей шала бүлінгеніңізді айтамын.

Ол өзі Анна қарсыласар деп те күтіп еді; Анна бірақ бет алдына қараған күйі үндемей қойды.

— Мен өзім қауымда жүргенде өзіңізді өзіңіз тіпті жел ауыздар да қарсы түк айта алмастай етіп ұстасаңыз дегенді, өз басыңыздан өтінген де болатынмын. Кезінде ішкі қарым-қатнас жайларын да айтқаным болған; қазір оны айтар жайым жоқ менің. Қазір сыртқы қарым-қатынас жайын ғана айтып отырмын. Өзіңізді өзіңіз сыпайыгершіліктен шығарып жібердіңіз де, мен соны қайталамасаңыз дегенді қалағалы отырмын.

Анна ол айтқан сөздің жарым-жартысын естімей де қалып, содан қорыққан күйі, Вронскийдің өлмегені рас болды ма екен дегенді ғана ойлап кетті. Өзі аман қалып, атының белі үзілді дегенде, соны айтты ма екен, әлде? Анна өзі күйеуінің не айтып, не қойғанын естімегендіктен, сөзін бітірген кезде де, құр әшейін сылтың ете көлгірси күлімсіреген күйі, үндемей қоя салды. Алексей Александрович сезін батыл бастағанмен, өзі не айтып отырғанын айқын аңғарған кезде келіп, Аннаның қорқынышы өзін де шарпып кетті. Әлгі күлкіні кергенде, аңтаң боп адасып та қалды өзі.

«Менің сезігіме күлімсіреп отыр ғой бұл. Солайы солай: сенің сезіктенер дәлелің жоқ, мұның бір күлкі ғой деп, қазір де сол жолы айтқандарын айтады бұл».

Қазір бәрі ашылып қалып, еңсесін басып тұрған кезде, Анна да бұрынғысынша сезіктенер дәлелің жоқ, күлкі ғой мұның деп сылтың ете жауап берсе дегеннен өзге ештеңе де қалаған жоқ ол. Білген жайы сонша сұмдық болғандықтан, қазір бәріне де сене беруге әзір отыр өзі. Бірақ Аннаның шошына тұнжыраған бет әлпеті енді тіпті алдайын дегенді де білдірген жоқ.

— Бәлкім, қателесетін шығармын мен, — деді күйеуі, — олай болғанда, кешіруіңізді сұраймын.

— Жоқ, қателескен жоқсыз, — деді Анна баяу сөйлей, күйеуінің салқын жүзіне шақшыя қарап, — қателескен жоқсыз. Шала бүлінгенім бүлінген, бүлінбес жайым жоқ менің. Құлағым сізде, ойым сонда отырды. Соны сүйемін де, соның ашынасымын мен, көтерер жайым қалған жоқ, қорқамын да, көрмегенім сіз болсын деймін... Қалағаныңызды істей беріңіз маған.

Анна күйменің түкпіріне шегіне отырды да, бетін қолымен басып, солқылдай жылады. Алексей Александрович тура алдына қараған қалпын өзгертпеген күйі, қозғалмай отырып қалды. Бірақ бет пішіні қапелімде өлі адамның бетіндей түгел сұлық тартып кетті де, сол әлпеті дачаға жетер жеткенше түк өзгермей де қойды. Үйге таяу келген соң, Аннаға сол әлпетін бұзбаған күйі бұрыла қарады.

— Солай! Бірақ өз абройымды арашалайтын шара қолданғанымша, — дегенде даусы қалтырап кетті, — сыпайыгершіліктің сыртқы шарттары сақталуын талап етемін, ол шараларды өзіңізге хабарлармын.

Аннаны өзі, алдымен шығып түсірді. Жалшысына көз етіп, Аннаның қолын үнсіз қысты да, күймесіне міне Петербургке қарай тартты.

Ол кеткен соң Аннаға Бетси жіберген малай келіп, хат әкеп тапсырды.

«Алексейдің денсаулығын білуге кісі жіберіп едім, маған өзі аман, саумын, тек қапа боп қалдым деп жазыпты».

«Онда өзі келеді екен ғой! — деді Анна ойланып. — Әлгіге бәрін айтып, қандай жақсы істегем десеңші».

Анна сағатына да қарап жіберді. Әлі үш сағат бар екен де, соңғы жолыққандағы жай-жапсары есіне түсіп, қаны дуылдап қоя берді.

«Тәңрім-ай, не деген жарық десеңші! Осының өзі қорқынышты болғанмен, соның жүзін көру мен сол бір қыял сәулесін сүйем өзім... Күйеуім бар екен-ау? Ә, айтпақшы... Өзімен құдай оңдап тындым болғаным да еп болған екен».

XXX

Жұрт тоғысатын күллі өзге жерлер сықылды, немістің Щербацкийлер келген аядай шипа суларында да қоғамды кристалдандыру іспеттес үйреншікті жұмыстар болып, әрбір мүшесіне белгілі, баянды орындар сайланып жатты. Суықта қар кристалының белгілі түрі бітетін судың бір белгілі, баянды бөлшегі сықылды, су еміне жаңа келген адамның да әрқайсысы өзіне лайық орнына жалма-жан жайласа кетіп жатыр.

Зайыбы мен қызын ала келген Щербацкий князь да жайласқан пәтері мен атағы, табысқан таныстары жағынан өздеріне деген белгілі орынға ілеземде-ақ кристалдаса кетті.

Быйылғы жылы су емінде немістің нағыз фюрстині 39 бар екен де, қоғамның бұрынғыдан бетер күшті кристалдандырылмағы содан екен. Княгиня қызымды қалайда принцессаға көрсетсем екен деген тілек білдіріп, ол ырымы келесі күні-ақ орындалып шықты. Кити Париждан жаздырып алған өте қарапайым, яғни өте сәнді жаздық көйлегін кие келіп, сәулетпен майыса иіліп тәжім етті. Принцесса: «Осынау әдемі жүзіңе қызғылт шырай тез оралар деген дәмем бар» десімен, Щербацкийлерге де өмірдің даңғыл жолы кілт ашыла кетіп, ол жолдан қайтып шығуға болмай да қалды. Щербацкийлер ағылшын ледиінің семьясымен де, неміс графинясымен де, соның соңғы соғыста жараланған баласымен де, швед ғалымымен де, қарындасы бар М. Саnut пен де танысып алды. Бірақ Щербацкийлердің басты қоғамы қызымен келген Москва әйелі Марья Евгеньевна Ртищева мен Москва полковнигі екеуі болды, Ртищеваның қызы Китиге, өзі сықылды ғашықтықтан ауырғандықтан, сүйкімсіз де көріне берді; мундир киіп, эполет тағып жүретін полковникті Кити жасында көріп, жасынан білетін де, бұл араға келгенде де көзі сықсыя, ашық мойнына гүлді галстук тағып жүргені келеңсіз күлкі көрініп, жармасып қалмауы жалықтырып та жіберетін болды. Осының бәрі әбден қалыптасып алған соң да, князь Карлсбад кетіп, шешесінің қасында өзі жалғыз қалғандықтан, Китиге өте көңілсіз соға бастады. Білетін адамдарынан ешбір жаңалық шықпайтынын сезіп, оларға бой ұруды да қойып кетті өзі. Қазір оның су емінде жүріп көкейін тесе құлағаны өзі білмейтін адамдарды бақылап, соларды тұспалдау боп алды. Кити өзіне біткен мінез қасиетіне қарай, ең аяулының бәрі қашан болса да адамда, әсіресе, өзі білмейтіндерде деп ойлайтын. Содан келіп Кити қазір: кімдер екен өздері, араларындағы қарым-қатнастары қандай екен, қандай жандар болды екен деген тұспал жасап, ең ғажайып, ең аяулы мінездерді елестете, бақылауы арқылы соларды расқа шығарып та жүрді.

Сондай адамдар ішінен көңлін өте-мөте үйіре бергені орыстың бір қызы боп шықты, ол өзі су еміне жұрт біткен Шталь бике деп атайтын орыстың бір ауру әйелімен келіпті. Шталь бике жоғарғы қоғам адамы екен де, өзі сонша сал ауру болған соң, жүруге де дәрмені келмей, су еміне де құр ілу-шалудағы ашық күндерде ғана қол күймемен келіп жүреді екен. Бірақ княгиняның айтуына қарағанда, Шталь бикенің ауруынан гөрі астамдығы басым кеп, орыстардың бірде-бірімен таныс болмауы да содан екен. Орыс қызы Шталь бикені де бағып-қағып, оның үстіне, Китидің байқауынша, су емінде жатқан қыруар қатты аурулармен де түгел жараса кетіп, соларды тіпті асты-үстіне түсе бағып-күте береді екен. Ол орыс қызының өзі, Китидің бақылауынша, Шталь бикенің туысы да, жалдап алған жәрдемшісі де емес сықылды. Шталь бике өзін Варенька дейді екен де, өзгелер «m-11е Варенька» деп атайды екен. Сол қыздың Шталь ханым мен, өзі танымайтын өзге адамдарға деген ілтипатын бақылау жағына Китидің бой ұра бергенін былай қойғанда, Кити өзі, жиі ұшырайтын бір әдетпен, сол m-lle Варенькаға болжалсыз іш тартып, көзі көзіне түскенде, өзін оның да ұнатып жүргенін қоса сезетін болды.

Ол m-lle Вареньканың өзі балғын жасында болмауы былай тұрсын, тіпті жастық дегенді көрмеген жан сықылды: он тоғыз, отыз жасты қоса беруге де болатын адам екен. Өзі пішін жағынан алғанда, бетінде сырқат реңі бола тұра, сыйықсыз деуден гөрі, сұлу деуге келеді екен. Денесінің өте қатыңқы, орта бойына қарағанда, басының тым дәулігі демесе, келбетті де болғандай екен; бірақ еркектерге де ұнамды бола қойғандай емес екен. Мәуесі әлі түгел болғанмен, өңі қашып, исі кетіп қалған әдемі гүлге ұқсайды екен өзі. Оның үстіне, еркектерге ұнамды бола алмайтын және бір мәнісі: Кити бойында қаулап тұрған көп нәрселер, — сақтаулы өмір оты мен ұнамдымын деген сезім ойы мұнда жоқ екен.

Өзі ылғый жұмыс басты көрініп, онысында күман да болмай, содан келіп, бөгде ешнәрсеге бой ұра алмайтын да тәрізді екен. Сол алшақтығымен де Китиді өзіне өте-мөте тартып әкетті өзі. Кити де кәзіргі қыйнала іздеген нәрсесінің: өмір мүдделерінің, өмір татымының үлгісін қауым қызының еркектерге деген, өзі жексұрын көретін қарым-қатнасынан сырт жүрген содан, соның өмір қалпынан табатындай сезді, қауымдағы қыздың, қарым-қатнасы Китиге алушылар келсе деп анталап тұрған товардың масқара көрмесі боп кеткен болатын. Кити өзі тосын досын неғұрлым көбірек бақылаған сайын, ол қызы да сол өз ойындағы нағыз жетік жан екеніне көзі соғұрлым жете түсіп, өзімен танысуға да соғұрлым ынтыға берді.

Екі қыз күніне бірнеше рет жолығып, әр жолыққан сайын-ақ Китидің көзі: «Кім болдыңыз екен? Не істеп жүр екенсіз? Сіздің сол, мен қыялдаған әсем жан екеніңіз рас қой? — дей беретін болды. — Бірақ, мені танысқалы жармасқысы келіп жүр екен деп ойлай көрмеңіз, тәңір жарылқағыр, — деп қосып қояды көзі. — Өзім әшейін өзіңізді әуес етіп, жақсы көріп жүрмін». — «Мен де жақсы көрем сізді, өзіңіз бір асқан сүйкімді жан екенсіз. Уақытым болған болса, бұдан да жақсы көрген болар едім сізді», — деп жауап береді тосын қыздың көзі. Шынында да өзінің ылғый жұмыс басты екенін Кити де керіп жүрді: су бойынан өзі не орыс семьясының балаларын алып қайтып, немесе ауру әйелдің жылы шәлісін әкеле, соны қымтап, не болмаса ашуланған аурудың көңлін ауламақ боп, яки әлдекімдердің кофесіне печенье қарастырып, соны сатып алып жүрді.

Щербацкийлер таңертеңгі су еміне келген соң, көп ұзамай-ақ және бір екі адам келіп, жұрт біткен де жақтырмай түгел үдірейе қалысты. Екеуінің бірі: өте бойшаң, еңкіштеу келген, қолы келеңсіз салалы, бойына қарағанда киген пальтосы да таңқыйған, ескі, қара көзі аңқаусый, алара қараған еркек адам екен де, екіншісі өте жұпыны, салақ киіне салған, шұбарлау келген әп-әдемі әйел кісі екен. Кити ол адамдардың өзін орыс деп біліп, екеуі жайында тебірендіретін бір тамаша романды да қыялында құрастырып қойды. Бірақ княгиня ол екеуінің Николай Левин мен Марья Николаевна екенін Kurlist 40 арқылы біліп келіп, Китиге сол Левиннің қандай жаман адам екенін түсіндірген соң-ақ, екеуі жайындағы тәтті қыялы түгелімен сап болды. Китиге шешесі айтқандықтан емес, сол адам Константиннің бауры болған соң-ақ, екеуі де оған аяқ астынан жан шошырлық сұмпайылар боп шыға келді. Басы кекжеңдейтін әдеті бар сол Левин Китиді енді түршіктіріп, безер етіп те жіберді.

Кити өзі Левиннің шұқшыя бақылаған, аламайлы қорқынышты кезінде өшіге кекеткен сезім бар сықылды көріне берген соң, өзіне тіпті жолығудан тайқай беретінде боп кетті.

XXXI

Күн бір лайсаң күн еді, жаңбыр таңертеңнен толассыз жауып, шатыр ұстаған аурулар галлереяда топырлап жүрген болатын.

Кити шешесі мен Москва полковнигінің қасында жүрген, полковник франкфурттан дайын күйінде алған европалық сюртугін кие, емен-жарқын ыздыя басып жүрген-ді. Өздері галлереяның екінші жағында қыдырған Левинге жуығылары келмей, бір жағын ала жүрген болатын. Варенька да қоңырқай көйлегін, етегі төмен қайрылған қара қалпағын киген күйі, соқыр француз әйел екеуі галлереяның ұзына бойын қыдырып, Китиге әрбір жолыққан сайын, бір-біріне достық ишарамен қараса өтіп жүрді.

— Мама, соған тілдесуіме болар ма екен менің? — деді Кити, тосын досын бақылап келе жатып, соның тұмаға таянғанын көрген соң, сонда тоғысармыз деген оймен.

— Жарайды, көңлің сонша құлап тұрса, алдымен у жайын білейін де, өзім барайын, — деді шешесі. — Соның басынан соғұрлы немене таба қойдың екен сен? Сыбайласың шығар шамасы. Қаласаң Шталь бикемен танысайын мен. Belle-soeur-ін білетінмін өзінің, — деп қосып қойды княгиня, басын мардамсый көтеріп.

Шталь ханым өзімен танысудан тайқағандай болғанына, княгиняның қорланып жүргенін Кити де білетін. Кити күштей қойған жоқ.

— Не деген ғажайып, сүйкімді десеңші! — деді ол, Варенька француз әйелге стаканды әперіп жатқанда, соған қарап тұрып. — Қараңыздаршы, не деген қарапайым, сүйкімді түгел бір.

— Сенің engouements 41-aқ күлкімді келтіріп болды менің,— деді княгиня,— қой, кеиін қайтқанымыз жөн болар, — дегенді қосып қойды, қарсы алдарынан әйелі мен неміс докторын ерте, сонымен әлденені жарқын-жарқын, ашулана сөйлесіп келе жатқан Левинді көріп.

Бұлардың кейін қайтқалы бұрыла бергені де сол еді, қапелімде қатты дабырды қойып, айқай естіле кетті. Левин кідіре бере, айқай салып, доктор қоса екіленіп тұр екен. Топты жұрт төңіректеріне жыйналып та қалды. Княгиня мен Кити апыл-ғұпыл жөнеле берді де, полковник не әңгіме екенін білгелі сол топқа араласып кетті.

Екеуін полковник бірнеше минуттан соң қуып жетті.

— Не болыпты әлгі жерде? — деп сұрады княгиня.

— Масқара, сұмдық бір! — деді полковник. — Шетелде жүргенде орыстар жолығады-ау деген бір-ақ нәрседен қорқасың. Әлгі бойшаң мырза доктормен керісіп, мені көңілдегідей емдемейсің деп, аузына келгенін айтып таяқ сілтепті. Сұмдық қой бір!

— Апырай келіспеген екен! — деді княгиня. — Я, немен тынды өзі?

— Нұр жауғыр, әлгі... әне бір саңырау құлақты қалпақ киген әйел кеп араласа кетті дереу. Орыс болар деймін өзі, — деді полковник.

— M-lle Варенька ма? — деді Кити қуана сұрап.

— Я, я. Жұрт біткеннен бұрын сол ұмтылып, анау мырзаны қолтықтаған күйі ала жөнелді.

— Әнеки, мама, — деді Кити, — менің соған сүйсінгеніме таңырқай беруші едіңіз.

Кити тосын досын келесі күннен бастап-ақ бақылай келіп, m-lle Вареньканың Левин мен қасындағы әйел екеуіне деген ілтипаты да өзге protёgёs жөніндегі ілтипатындай боп алғанын аңғара кетті. Өзі соларға келіп, әңгіме құрып, шетел тілінің бірде-бірін білмейтін әйелге тілмаш боп алыпты.

Кити Варенькамен танысуға рұқсат бер деп шешесіне бұрынғыдан бетер жалына бастады. Содан, әлденеге бәлденген Шталь ханымға танысайық деп алдымен барып тілек білдіргендей болуы княгиняға қанша жайсыз тигенімен де, Варенька жайындағы ақпарларды жыя келіп, онымен танысудан жақсылық аз болғанымен, ешбір жаманшылық та жоқ деген қортынды шығатын жай-жапсарын біліп алған соң, Варенькаға алдымен өзі барып, өзі танысты.

Княгиня, қызы тұмаға кетіп, Варенька нан сатушының алдына аялдаған кезді аңдып тұрып, қасына өзі барды.

— Рұқсат етсеңіз, танысып қояйын сізбен, — деді княгиня, маңыздана күлімсіреп. — Қызым ғашық боп жүр сізге, — деді ол. — Бәлкім, сіз мені білмейтін де шығарсыз. Мен...

— Оныңыз сізден гөрі маған тиіп жатыр, княгиня, — деді Варенька лып етіп.

— Кеше әлгі отандас байғұсымызға қандай жақсылық істегенсіз десеңізші! — деді княгиня.

Варенька қызарып кетті.

— Есімде жоқ, ештеңе істемеген болуым керек мен, — деді ол.

— О не дегеніңіз, сол Левинді кәкірден қағып қалған сіз болдыңыз ғой.

— Рас, sa compagne 42 шақырған соң барып ашуын баспақшы болып едім, науқасы қатаң кісі екен де, докторға кейіп қалыпты. Сондай ауруларға қарайлай кететін бір дағдым бар өзімнің.

— Рас, ұмытпасам, m-ml Шталь дейтін жеңгеңізбен Ментонда тұрады екен деп естігем сізді. Ол кісінің bеllе-soeur-ін білетінмін.

— Жоқ, жеңгем емес ол кісі. Өзін шашап деп атағаныммен, туысым да емес, тәрбиелеген кісі мені, — деп Варенька тағы да қызарып кетті.

Осы сөзі сонша қарапайым айтылып, бет әлпеті сонша кәдіксіз, ашық сүйкімді келгендіктен, княгиня Китидің осы Вареньканы жақсы көрген мәнісін де түсіне кетті.

— Жә, Левин жайы не болды әлгі? — деп сұрады княгиня.

— Жүретін болды ол кісі, — деді Варенька.

Осы арада, өзінің тосын досымен шешесінің танысқанына масайрай қуанып, тұма жақтан Кити де келіп жетті.

— Ал, Кити, сенің танысам деп қатты ынтыққан m-lle... мінеки.

— Варенькаң, — деп Вареньканың өзі айтып жіберді. — Жұрт біткен өзімді солай атап кетіпті.

Кити қуанғаннан қызарып кетіп, жаңа досының қолын үнсіз қыса берді де, ол досы қысқанына қыса жауап бермей, қолын қолына берген күйі, қозғалмай тұрып қалды.

M-lle Варенька қолын қысқанға қыса жауап бермегенімен, баяу, қуана жымыйған күлкісі, аздап мұң қосыла жүрсе де, жүзін жадырата ашып, ірі біткен әсем тістері де көріне кетті.

— Өз басым осыны көптен аңсап едім, — деді ол.

— Өзіңіз сонша жұмыс басты болған соң...

— Қойыңызшы, қайта, тіпті түк жұмысым жоқ менің, — деді Варенька, алайда, соны айтысымен-ақ, жаңа достарын қалдыра тұратын орайы келіп кетті, өйткені бір ауру орыстың бүлдіршіндей кішкене екі қызы жүгіріп келді оған.

— Варенька, мамам шақырып жатыр! — десті екеуі шаңқылдап.

Варенька екеуіне ілесе жөнелді.

XXXII

Вареньканың өткендегі егжей-тегжейі мен Шталь бике екеуінің қарым-қатнасы, Шталь бикенің өз жай-жапсары жайында княгиняның білгендері мыналар болып шықты.

Жұрт түрлі саққа жүгіртіп, біреулер күйеуін азапқа салған өзі екен десе, екінші біреулер шалдуар мінезді күйеуі азапқа мұны салыпты деп аңыз еткен Шталь бике қашан болсын сырқатты да, көңлі көтеріңкі де әйел болатын. Күйеуінен айрылып қойған соқ тапқан тұңғыш баласы, туа салып өлгендіктен, Шталь ханымның балажан екенін білген туысқандары осы хабардан өзі өліп кетпесін дегеннен қорқып, сарай аспазшысының Петербургте сол түні, сол үйде туған қызын алып, Шталь ханым баласының орнына әкеп салған. Сол қыз осы Варенька екен. Шталь бике кейіннен Варенька өз қызы емес екенін білсе де, содан соң көп ұзамай-ақ, Варенька туысқандарынан ешкім қалмағандықтан, ары қарай тәрбиелей берген.

Шталь бике шетел оңтүстігінде төсектен түк қозғалмаған күйі, ешқайда шықпай, он жылдан аса тұрыпты. Содан біреулер Шталь бикені ізгілік жолын тұтқан, аса діншіл, қоғамдық дәрежесі бар әйел бопты дегенді де шығарыпты, екінші біреулер өзі сол жан бітімінде-ақ жақын-жамбарларының ырысына жаралған нағыз жоғары құлықты жан болатын деген ойларын айтыпты. Бірақ оның католик, протестант, православный діндерінің қайсысын қолдайтынын бірде-біреуі білмепті, жалғыз бір күмансыз жағы — күллі шеркеулер мен уағыза адамдарының ең жоғарғыларымен достасып алғаны ғана болыпты.

Варенька шетелде сонымен ылғый бірге болыпты да, Шталь бикені білгендер m-lle Вареньканы да түгел біліп, жақсы көріп, түгел осылай атап кетіпті.

Княгиня осы егжей-тегжейлерін түгел білген соң, қызының Варенькамен жақындасуында өрескел ештеңе де жоқ екен деген ойға келді, оның үстіне Вареньканың тәлім-тәрбиесі де ең жақсы тәлім-тәрбие болып шықты. Французша, ағылшынша өте жақсы сөйлейді екен, әсіресе, Шталь ханымның ауру болғандықтан, княгинямен танысудан да құр қалдым деген арманын айтып келгені жағып кетті.

Кити Варенькамен танысқан соң, жаңа досына күннен күнге қызығып, күн сайын бір жаңа қасиеттерін де таба берді.

Княгиня Варенька әнді жақсы салады екен дегенді естіп, кешке бізге келіп, ән салып беріңіз деп шақырды.

— Рас, жөнсу болғанмен, өзімізде де фортепиано бар, Кити күй тартады да, сіз бір жанымызды жырғата көңіл ашып бересіз, — деді княгиня көлгір күлкісіне салып, Вареньканың ән салғысы келмей тұрғанын аңғарғандықтан, Китиге онысы өте-мөте келіссіз де көрініп кетті енді. Бірақ Варенька дегенмен де кешкісін, нота дәптерін бірге ала келді. Княгиня Марья Евгеньевнаны қызымен қоса, полковник үшеуін шақырды.

Варенька бұл арада танымайтын кісілер бар-ау дегенді тіпті қаперіне алмайтын жан екен де, келе сала фортепианоға да жұғыса кетті барып. Күйді өзі қосып тарта алмағанмен, ән салғанда нотаны әдемі оқыйды екен. Күйді жақсы қосатын болған соң, Кити тартты.

— Талантыңыз төтенше талант екен, — деді княгиня Варенькаға алғашқы пьесаны келістіре айтып шыққан соң.

Марья Евгеньевна мен қызы екеуі де алғыс айтысып, мақтап салды.

— Мынаны қарақыз, — деді полковник терезеден көз салып, — әніңізді тыңдауға қанша жұрт жыйналып қалған десеңізші, — шынында да терезе алдына жұрт едәуір көп жыйналып қалыпты.

— Осыған көңілдеріңіз тынса, үлкен қуанышым сол менің, — деді Варенька жай ғана жауап беріп.

Кити досына арқалана қарады. Ол өзі досының өнеріне де, үніне де, өңіне де сүйсінгенмен, Вареньканың өз әні жайында, сірә, түк те ойланбай, мақтау-мадақ дегенді тіпті қаперіне де алмай тұрған тәліміне көбірек сүйсінді; өзі құр: әлі де айта түсем бе, әлде жетер ме екен? — деп, соны ғана сұрап тұрған сықылды екен.

«Егер мен осы болған болсам, — деп ойлады Кити ішінен, — осы әнді қандай мақтан еткен болар едім! Терезе алдындағы сонау топты жұртқа қарап, қандай қуанған болар едім десеңші! Бұл болса, ойына түк келіп тұрған жоқ. Мұны қозғап жүрген әшейін: бас тартпай, maman сүйінер қылық істейін деген ниет қой құр. Не бар екен десеңші өзінде? Бірін елетпей, еріксіз сабырлы ететін сол күшті өзіне не беріп тұр екен десеңші? Өзінен соны біліп, үйренуді қандай қалаған болар едім мен», — деп ойлады Кити, сол сабырлы пішінге қадала қараған күйі. Княгиня тағы да айтыңызшы деп жабысқан соң, Варенька екінші пьесаны да фортепиано қасына шаншыла тұрып, қоңырқай ашаң қолын соның ырғағына төңкеріле қозғап, баппен, айқын, әсем етіп айтып шықты.

Дәптерде жазылған одан соңғы пьеса — Италия әні екен. Кити кіріспесін тартқан соң, Варенькаға қарады.

— Мұны қоя тұралық, — деді Варенька қызарып кетіп.

Кити Вареньканың жүзіне қыпылдай, шошына қарады.

— Жарайды, басқасы-ақ болсын, — деді Кити лып етіп, бетті аудара бере, сол пьесаға өлденелер астасып жатқанын аңғара кетіп.

— Жоқ, — деп Варенька нотаны қолымен баса күлімсіреді, — жоқ, осыны-ақ айталық. — Сөйтті де, ол пьесаны да бұрынғысындай салмақпен, салқын, әсеы тұрып айтып шықты.

Варенька бітірген соң, тағы да түгел алғыс айтысып, шай ішуге тартты. Кити мен Варенька үй қасындағы бау ішіне шықты.

— Әлгі әнге астасқан бір есте қалғаныңыз бары рас қой деймін? — деді Кити. — Өзге нәрсе айтпай-ақ, рас па — соны айтыңыз? — дегенді де қосып қойды жалма-жан.

— Жоқ, неге айтпайын? Айтуын айтамын, — деді Варенька сабырлы күйі, сөйтті де, жауап болғанша, жалғап та әкетті: — Рас, ол естегінің өзі бір кезде ауыр да болатын. Өзім бір адамды сүйіп, сол әлгі нәрсені соған айтқамын.

Кити Варенькаға бадана көзі жаутаң қағып, үнсіз егіле қарады.

— Мен оны, ол мені сүйген болатын; бірақ шешесі шекі көрген соң, өзгеге барып үйленді ол. Қазір өзі бізден шалғай тұрады да, оқта-текте ғана көрем әшейін, Роман деген менде болған жоқ қой деп ойлап па едіңіз? — деді Варенька, соны айтқанда, Китидің сезуінше, бір кездерде тұлабойын түгел шалған сол бір от әдемі жүзінде болар-болмас ду етіп барып басылды.

— Неге ойламайын? Өз басым еркек болған болсам, сізді білген соң-ақ, ешкімді сүйе алмаған да болар едім. Тек соның шеше ыңғайына қалай кетіп, сізді қайтіп бақытсыз еткеніне ғана түсінбеймін; жүрек жоқ болған ғой өзінде.

— Жо-жоқ, өте жақсы адам бір ол, өзім де бақытсыз кісі емеспін; қайта, әбден бақытты адаммын. Жә, сөйтіп, бұдан әрі ән салмаймыз ғой бүгін? — дегенді қоса айтып, үйге қарай беттеді.

— Не деген жақсы жансыз өзіңіз, не деген жақсысыз! — деп Кити саңқылдай сөйлеп, тоқтата бере, сүйіп алды. — Сізге бір, тым болмаса титтей ұқсаған болсамшы, шіркін!

— Өзге біреуге ұқсау не керек дейсіз сізге? Өзіңіз де жақсысыз, — деді Варенька, шаршаған, момын күлкісіне халып.

— Жоқ, мүлде жаман жанмын мен. Жә, бері, айтыңызшы маған. Сабыр етіңіз, отыра тұрайық, — деді Кити Вареньканы отырған отырғышына, қасына ала қайта отырғызып. — Махаббатыңызды елемей, көңіл қойғысы келмей кеткен адамды ойлағанда, шын-ақ жәбірленбейсіз бе, соны атыңызшы?

— Жоқ, елемейін деген жоқ ол; оның өзімді сүйгеніне шәк келтірмеймін, бірақ ана сөзін жықпайтын ұл боп шықты бір...

— Рас қой, бірақ шешесінің ырқы болмай, құр әшейін өзі болса ше? — деді Кити, өз сырын өзі ашып, ұяла ду еткен бетінің қызылы танытып қойғанын сезіп.

— Онда ол жаманшылық істеген болар еді де, мен де аямаған болар едім оны, — деді Варенька, әңгіме өзінен кетіп, Китиге жеткенін түсіне қойған кісідей.

— Жәбірлеу болса ше? — деді Кити. — Жәбірлеуді ұмытуға болмайды, болмайды оны, — еді, соңғы бал үстін де музыка толастаған кездегі көз қарасы есіне түсіп кетіп.

— Не жәбірлеуі бар? Жаманшылық істеген жоқсыз ғой сіз?

— Жаманшылықтан да асып жатыр, — ұят.

Варенька басын шайқап қойып, қолын Китидің қолына салды.

— Немене ұяты бар? — деді ол. — Өзіңізге селқос кісіге сүйем дегенді айтқан жоқсыз ғой сіз?

— Әрине, айтқам жоқ; өмірі жалғыз ауыз сөз айтпағанымды да білетін өзі. Көзқарас бар да, тәлім бар. Жүз жыл жасасам да, жадымнан салар жайым жоқ оны.

— Ендеше немене? Түсінбейім. Қазір өзін сүйесіз бе, сүймейсіз бе, әңгіме сонда жатыр, — деді Варенька аты-жөнін түгел атап.

— Көрмегенім сол болсын; кешірер жайым қалған жоқ.

— Ендеше немене?

— Ұялып, қорлана беремін.

— Әттең! Жұрт біткеннің бәрі сіз сықылды сезімтал болар ма еді десеңізші, — деді Варенька. — Басынан кешірмеген қыз бар дейсіз бе оны. Соның бәрі де соғұрлы бір маңызды нәрсе емес.

— Енді немене маңызды екен? — деді Кити, Вареньканың жүзіне елеңдей, таңырқай қадалып.

— Түу, маңызды нәрселер көп қой, — деді Варенька күлімсіреп.

— Ол немене екен?

— Түу, маңызды нәрселер көп-ақ, — деді Варенька, не айтарын білмей. Бірақ осы кезде терезеден княгиня даусы да естіле кетті.

— Кити, түннің сызы бар екен! Не шәліңді алып, не бөлмеге келсеңші.

— Рас, уақыт бопты! — деді Варенька түрегеле беріп.

— Әлі өзім m-me Berthe кіріп шығуым керек еді; шақырып қалып еді.

Кити Вареньканың қолынан ұстаған күйі, одан: «Осындай сабырлылық беріп тұрған, сол ең маңызды нәрсе не екен, не болды екен? Білесіз ғой, айтсаңызшы?» — деп елең қағып, көз қарасы арқылы жалына сұрап тұр. Бірақ Варенька, Кити көзі өзінен не сұрап тұрғанын түсінген де жоқ тіпті. Оның көкейі әлі де болса m-me Berthe бүгін кіріп шығып, сағат 12-ге дейін maman шайына үлгеру ғана болып тұр. Бөлмеге кірген соң, ноталарын жыйыстырып, үйдегілермен түгел қоштасып болды да, кетуге бет алды.

— Рұқсат етсеңіз, мен ертіп барайын, — деді полковник.

— Айтты-айтпады, осы түнде қалай жалғыз барсын? — деді княгиня да қостай кетіп. — Тіпті Параша болса да біреуді қосып жіберейін.

Ертіп бару керек деген сөзді естігенде Вареньканың күліп жібере жаздағанын Кити де көріп тұр.

— Жоқ, мен өзім ылғый жалғыз жүремін, ешуақытта ештеңем құрамайды оған, — деді Варенька, қалпағын ала беріп. Сөйтті де, Китиді тағы да сүйіп, не нәрсе маңызды екенін сол айтпаған күйі айтпай, ноталарын қолтығына қыса шыйрақ басып, маңызды нәрсе не болды екен, қызбалықты сабыр мен дегдарлықты өзіне не беріп тұр екен деген құпыясын ала, жазғы түннің қараңғысына шым бата жөнелді.

XXXIII

Кити Шталь ханыммен де танысып, ол таныстығы Варенька екеуінің достығына қосыла келіп, езіне күшті әсер ету үстіне, қам көңлінің жұбанышы да болып алды. Ол жұбанышты өзі, осы таныстығы арқасында ашылған, өткендегісіне түк ұқсастығы жоқ бір жаңа дүниеден келіп тапты, ол дүниенің өзі шыңында тұрып, сол өткендегілерге жайбарақат қарарлық тамаша қыяпатты дүние екен. Китидің бүгінге дейін құр дақпыртпен ден қойған өмірінің үстіне, рухани бір жаңа өмір кеп ашылды. Ол өмір ашылғанда, дін арқылы ашылды да, ол діннің өзі Китидің бала жасынан білетін, таныстары кездесе беретін Тұлдар Үйіндегі тауап, сажда мен попқа қосыла словян сүрелерін жатша үйренетін дінге түк ұқсастығы жоқ, өзге дін болып шықты; ол діннің өзі не түрлі тамаша пікір, сезімдермен астасып жатқан қыяпатты, тылсым дін екен де, оның өзіне, әмір солай болған соң, сене беру үстіне, сүйе беру де керек екен.

Кити соның бәрін білгенде, алып қашты сөз арқылы білген жоқ. Шталь бике Китимен сөйлескенде, есіңдегі бір жас шағыңдай, жақсы сүйетін сүйкімді сәбимен сөйлескендей шүйіркелесе сөйлесе жүрді де, қасірет біткеннің қай-қайсысында болсын адамды жұбататын тек махаббат, сенім екеуі ғана болмақ, бізде Христос есіркемейтін болымсыз қасірет дейтін жоқ дегенді тек бір жолы ғана ауызға алып, әңгіме бетін өзге нәрсеге қалт бұрып әкетті. Кити бірақ Шталь бикенің әрбір қыймылы, әрбір сөзі, өзі айтатын әрбір ғажайып көз қарасы, әсіресе, Варенька арқылы біліп алған күллі өмір тарихының бәрінен осы күнге дейін өзі білмей жүргендері мен «маңызды нәрсе не» екенін де біліп шықты.

Бірақ Шталь бикенің мінезі қаншама қыяпатты, тарих біткені қаншама тебірентерлік, сөйлеген сөзі қыяпат, назға қаншама толы болғанмен де, Кити өзі одан бір қысылатын кескіндерді де амалсыз байқап қалып жүрді. Шталь бике одан туысқандарының жайын сұрастыра отырып, жақтырмай жымың еткенін де Кити аңлап қалып, онысы христиан ізгілігіне жарамсыз да көрініп кетті. Кити Шталь бике үйінде отырған католик священнигіне тап келгенде де, Шталь бике бетін шамдал қалқанының қалтарысына қалтқылап алып, қатты жымыңдағанын да қоса байқады. Осы аңлаған екі нәрсесінің екеуі де болымсыз нәрселер болғанмен, езін қымсындыра берген соң, Кити Шталь бикеден күдіктенейін де деді. Бірақ оның есесіне, Китидің арман етсе, арман етер ең аяулы жаны, ештеңе қалап, ештеңе аямайтын, не туысқан, не досы жоқ, құлазып, мұңая торыққан жалғыз Варенька ғана болып шықты. Тек өзіңді өзің ұмытып, өзгені сүйсең болғаны, жаның жай тауып, бақытты, жайсаң жан болады екенсің, дегенді де Варенькаға қарап аңғарды ол. Сондай болсам дегенге Кити көңлі де құлап кетті. Қазір Кити ең маңызды нәрсе не екенін айқын аңғарып алған соң, соған сүйсіне беруді де місе тұтпай, өз алдынан ашылған жана өмірге жаны түшіркене түгел беріліп те кетті. Варенька айтқан Шталь бике мен өзгелер істеген істер жайындағы әңгімелер ізімен болашақ өмірінің жоспарын да жасап шықты Кити. Шталь ханымның Варенька көп әңгіме еткен немере сіңлісі Aline сықылды Кити де, қай жерде жүрсін, ғарыптарды тауып, соларға қолынан келгенше болысып, Інжіл таратып, аурулар мен қылмыстыларға, өлетін жандарға Інжіл оқып тұруға бел байлады. Қылмыстыларға Aline құсап Інжіл оқып берсем деген пікір Китиді өте-мөте қызықтырып әкетті. Бірақ соның бәрі де Китидің не шешесіне, не Варенькаға ашпаған құпыя арманы болатын.

Сөйтсе де, Кити қазір, ойындағы жоспарын қарыштай орындайтын орайлы шақты күте жүріп те, аурулар мен ғарыптар соғұрлы көп жатқан су емінің басында, Вареньқаға еліктеп, жаңа ережелерін қолданатын ыңғайын да оп-оңай таба берді.

Княгиня әуелгі кезде, өзі engouement деп аталған Шталь ханыммен, әсіресе, Вареньканың ықпалына Китидің құр қатты түсіп кеткенін ғана байқап жүрді. Ол өзі Китиі Вареньканың құр қайрымына ғана еліктеп қоймай, соның тіпті жүрген жүрісі, сөз сөйлесі, көз ымдасы сықылды тәліміне де еріксіз еліктеп бара жатқанын көре берді. Бірақ княгиня содан соң келіп, қызында ол ынтыққа соқпайтын, қайдағы бір рухани, елеулі өзгеріс боп бара жатқанын да аңғарайын деді.

Княгиня Китидің кеш болса-ақ, өзіне Шталь ханым тартқан француз інжілін оқыйтын әдет шығарғанын да көре бастады; бұрын өзі оны істемейтін; ол өзі қауым адамдары арасындағы таныстарынан да тайқап, Варенька қамқор боп жүрген аурулармен, әсіресе, Петров деген бір ауру суретшінің кедей семьясына барып шүйіркелесіп кетті. Кити өзі сол семьяда бағымпаз әйелдің міндетін атқарып жүргенін, сірә, мақтан көретін де сықылданды. Оның өзі түгел бір жақсы нәрсе болған соң, онысына княгиня да ешшай деп қарсы бола қойған жоқ, оның үстіне Петровтың әйелі де әбден бір кісілікті әйел боп шықты, Китидің қайрымын байқаған соң, жұбаныш періштесі деп принцесса да мақтап салды өзін. Егер артық кетпей, мәнімен істелсе, осының бәрі де өте жарасып тұрғандай еді. Княгиня болса, қызының ұшқары кетіп бара жатқанын көріп, өзіне оны айта түсіп те жүрді.

— Jl ne faut jamais rien outrer 43, — дей берді оған.

Қызы бірақ ештеңе деген жоқ, ол тек ішінен христиан ісінде артық кеттің деуге болмайды ғой дегенді ғана ойлады. Бұл бетіңе осса, ол бетіңді тоса бер, шапаныңды сыпырса, көйлегіңді қоса бер, деген уағыза жолын тұтып отырғанда, қайдағы артық кеткендік дейсің? Дегенмен де, княгиняға сол артық жалпылдауы бір жақпаса, өз сезуіне қарағанда, Китидің түгел шешіле қойғысы келмегені одан бетер жақпады. Шынында, өзінің жаңа көзқарасы мен сезімдерін шешесінен Кити де жасыра берді. Оларын жасырғанда, шешесін бір қадірлемегендіктен, сүймегендіктен жасырған жоқ, өз анасы болған соң жасырды. Кити оларын шешесінен гөрі өзгелерге тезірек те ашқан болар еді.

— Анна Павловна біздің үйге көптен бері бір түрлі келмей кетті-ау, өзі, — деді княгиня бір жолы, Петрованы ауызға алып. — Шақырғамын өзін. Әлденеге наразы кісі сықылды бір.

— Қой, мен байқағам жоқ, maman, — деді Кити өршеленіп.

— Солардікінде көптен болған жоқсың ба, өзің?

— Ертең тауға барып серуен жасамақ болғамыз, — деді Кити.

— Несі бар дейсің, барыңдар, — деді княгиня қызының, қысылған өңіне қадала, сол қысылудың, себебін байыптағысы келіп.

Сол күні Варенька түскі тамақ ішуге келіп, Анна Павловна тауға ертең бармайтын болды дегенді айтты. Китидің қызарып кеткенін княгиня тағы да байқады.

— Кити, сенің, сол Петровтармен жайсыз бірдеңең жоқ па еді өзі? — деді княгиня, екеуі оңаша қалған соң. — Біздікіне балаларын жіберуді де, өзі келуді де қойып кеткені несі соның?

Кити оған арамызда түк те болған жоқ, Анна Павловнаның, маған неменеге наразы кісіге ұқсап жүргенін тіпті білмеймін деп жауап берді. Китидің жауабы бар шыны еді. Анна Павловна өзіне неге қоңырайғанын білмегенмен, тұспалдап та жүретін өзі. Тұспалдаған нәрсесі, шешесіне айта алмайтын нәрсе болатын да, өзіне де айтпайтын оны. Онысы, тіпті, өзін, біле тұрып та, өзіңе өзің айта алмайтын нәрселердің бірі болатын; қателестіріп жіберетін сонша бір қорқынышты, ұят нәрсе өзі.

Кити сол семьяға деген ілтипатын есіне қайта-қайта түгел түсіріп шықты. Екеуі жолыққанда Анна Павловнаның мейірбан дөңгелек жүзінде біліне кететін аңқылдаған көңілшектігін де еске алды; ауру жайын сөз қылған өздерінің әңгімелерін де, істеме деп тыйым салған жұмыстан соның көңлін бұрғалы, серуенге әкетпек болған уәделерін де ойлап өтті; өзіне кіші баласы бауыр басып алып, «Менің Китиім» деп, мұнсыз тіпті жатқысы келмей, қарысатынын да есіне түсіріп шықты. Соның бәрі қандай жақсы еді десеңші! Содан соң өзі Петровтың мойны қылқыя күрең сюртук киген ап-арық кескінің шыйыршықталған сирек шашын, әуелгі кезде Китиге қорқынышты көрініп, аңтарыла қараған көкшіл көзің бұл барда шыйрақ, сергек көрінгісі келетін қалбалаңдаған қыймылын да еске алды. Кити әуелгі кезде күллі көкірек аурулар сықылды одан да жиренген жиркенішін қойғалы, өзін өзі күштеп, соған бірдеңе тауып айтайыншы деп талаптанған талабын да ойлап өтті. Өзіне қарағанда, соның сол бір жасқана, елжірей қараған көз қарасы мен өзі де оны қоса есіркеп, ебі қаша берген оғаш сезімін де, содан соң келіп, осының үстінде өз ізгілігін қоса байыптаған жайларын да есіне алды. Соның бәрі де қандай жақсы еді десеңші! Бірақ солар өзі түгел әуелгі кездің әңгімелері болатын. Қазір, осыдан бірнеше күн бұрын, соның, бәрі кілт бұзылды да кетті. Анна Павловна Китиді жайдары жүзбен көлгірси қарсы алып, күйеуі мен екеуін көз жазбай қадағалады да қалды.

Петровтың Кити таянғандағы сол бір тебіренерлік қуанышы Анна Павловнаның суынуына қалай себеп болды екен десеңші!

«Рас, — деді Кити есіне түсіріп, — осыдан үш күн бұрын, Анна Павловна: «Мінеки, ылғый сізді күтіп отыр өзі, жаман әлсіреп отырғанымен, сізсіз кофе ішкісі де келмей қойды», — деп қынжыла айтқанда, өзінде бір сөлкеу жатқан, мейірбандылығына мүлде ұқсамайтын нәрсе бар көрінген».

«Рас, ол кісі, бәлкім, күйеуіне менің сол шәлі бергенімді де шам көрген болуы кәдік. Соның бәрі сонша бір жай нәрсе болғанымен, күйеуінің соған соғұрлы ебі кетіп, алғысты соғұрлы ұзақ жаудыра бергені де ыңғайсыз тиген өзіме. Содан соң, сол кісі сонша жақсы етіп жасап берген мына суретім және бар. Ең үлкені — наз тола, қысыла қараған сонау көз қарасы болып отыр! Рас, рас айтам, солай ол! — деді Кити ішінен, шошына қайра-қайра айтып. — Жоқ, мүмкін емес, болмайтын нәрсе ол! Сонша аяныш, байғұстың өзі!» — деді ішінен содан соң.

Осы күдік Китидегі жаңа өмірдің шырын бұзып та жіберді.

XXXIV

Щербацкий князь Карлсбадтан соң, өз айтуынша, орыс-рухына кенелейін деп Баден мен Киссингендегі орыс таныстарына барып, әйелі мен қызына су емі бітер алдында ғана оралды.

Князь бен княгиняның шетел тұрмысына деген көзқарастары мүлде алшақ-алшақ шықты. Княгиня бәрін тамаша көріп, орыс қоғамындағы өзінің орнықты дәрежесіне де қарамай, шетелде, өзі болып көрмеген — өзі орыс барынясы болған соң — Европа әйелдеріне ұқсаймын деп, соған тырыса көлгірсуі өзіне біраз ыңғайсыз да келіп жүрді. Князь болса, қайта, шетелдегінің бәрін жексұрын көріп, Европа тұрмысын ауырлап, өзінің орыстық дағдысынан аумай, шын түрімнен гөрі шетелде европалыққа аз ұқсайыншы дегенге тырысты.

Князь өзі жүдеу тартып, жақ терілері шалбарлана босап қалғанымен, көңлі мәз-майрам шат болып қайтты. Китидің мүлде оңалып кеткенін көрген соң, мәз көңілі одан бетер шалқыды. Кити Шталь ханым мен Варенька екеуіне дос боп алды деген хабар мен Китиде бір әлденендей өзгерістер болды деп княгиня айтқан бақылаулар князьды да қымсындырып, өзі жоқта қызын қызықтырған нәрселердің бәріне үйреншікті қызғаныш сезімі де қозып кетіп, қызым өз ықпалымнан қайдағы бір қолым жетпес қыяға кетпегей еді деп қорықты. Бірақ ол хабарлар, князьдан қашан да үзілмейтін, әсіресе, Карлсбад суынан күшейіп қайтқан мейрім, шаттық теңізіне тоғытылып та кетті.

Князь, келген күннің ертеңіне ұзын пальтосын кие, орысқа біткен әжімдері андыздай көрініп, болпыйған жақ еттерін қатырма жағасы тірей, мәз-майрам шат көңілмен, қызын ерте, су басына қарай тартты.

Ертеңгі шақтың өзі бір келісті шақ еді: баулары бар, тап-тұйнақтай, әдемі үйлер, сыраға сылқыйып алып, қолдары қып-қызыл боп, жұмысты қыза істеп жүрген қызыл шырайлы қызметші неміс әйелдер мен шаңқыйған күң көзі де көңілді мәз етіп тұр; бірақ екеуі су бойына жуықтаған сайын аурулар да жиі-жиі ұшырап, немістің кенелген қалыпты тұрмысы арасында түрлері де сүреңсіз көріне берді. Ол алшақтық Китиді таңырқатпайтын да болып кетіпті. Шаңқыйған күн көзі, жайнаған көк майса, музыка үні дегендер Китиге сол, өзі бақылап жүрген таныс адамдары мен оңалу, нашарлау өзгерістерінің табиғи елшеуі болып алыпты; бірақ июнь күндеріндегі ертеңгілік шақтың нұры мен жайнаған көркі, салтты шадман вальс тартып жатқан оркестр үні, әсіресе, қызметші дөкей әйелдердің тұрпаттары Европаның шартарабынан тоғыса, ілби басып жүрген мынау тірі аруақтармен салыстырғанда, князьға біртүрлі ерсі, ұсқынсыз да көрініп кетті.

Қазір өзі сүйікті қызын қолтықтағанға мақтанышы ұстап, жастық шағы қайта оралғандай боп келе жатса да, аршынды жүрісі, май басқан кесек мүшелері өзіне сөлекет көрініп, ұялып кеткендей де болды. Жұрт арасында жалаңаш жүрген адам сезіміндей бір сезімге келді.

— Жаңа достарыңа таныстырсаңшы мені, — дей берді, қызының қолын шынтағымен қымтый түсіп. — Өзіңді осынша оңалтқанға, сенің сол Соден жексұрыныңды да жақсы көріп қалдым өзім. Бұл араларың бір жабырқау жер екен тек. Мына біреу кім?

Кити, өздері жолыққан таныйтын, танымайтын адамдарын түгел айтып беріп келеді. Екеуі баққа дәл кіре беріс жерде қосшы әйелмен жүрген соқыр m-mе Berthe-ге жолықты, Китидің даусын естігенде, қарт француз әйелдің елбірей кеткен әлпетіне князь да қуанып қалды. Әйел өзі французға біткен артықша жайдарылығына сала, князьбен де тіл қатыса кетіп, өзіңіз осындай әсем қызыңыз бар кісі екенсіз деп мақтай тұрып, Китиді де көзінше аяулы, асыл қазна, жұбаныш періштесі деп жер-көкке сыйғызбай жіберді.

— Я, өзі де екінші періште мұның, — деді князь күлімсіреп. — 1-ші нөмірлі періште m-lle Варенька деп жүр бұл.

— Oh! M-lle Варенька деген нағыз періште ғой ол, allez 44,— деп m-me Berthe де іліп әкетті.

Екеуі галлереяда Вареньканың өзіне де жолықты. Екеуін көрген соң-ақ Варенька әдемі қызыл сумкасын ала қарсы жүрді.

— Мінеки, папам да келді, — деді Кити оған.

Варенька жұрт біткенге істейтін әдетінше, бұ жолы да сәлем мен тәжім арасында бір орта деңгеймен табиғи, жай иіліп қойды да, князьбен жұрт біткенмен сөйлескендегі табиғи, жай әлпетіне сала, сөйлесіп кетті.

— Демек, сізді мен, білгенде жете біледі екем, — деді князь оған күлімсіреп, ол сөзіне Кити де әкесіне досының ұнап кеткенін біліп, қуанып қалды. — Сонша қайда асығып едіңіз?

— Maman осында еді, — деді Варенька, Китиге қарап. — Түн бойы ұйқтамаған соң сыртқа шығыңыз деп доктор да кеңес берді өзіне. Соған іс апара жатырмын.

— 1-ші нөмірлі періште осы екен ғой! — деді князь, Варенька кеткен соң.

Кити әкесінің Вареньканы сықақ еткісі келгенімен, Варенька өзіне ұнап қалған соң, ол сықаққа ешбір бара алмағанын да аңлап тұр.

— Жә, достарыңның бәрін де көретін болдық қой, — деп қосып қойды князь, — мені білемін деп бойына тоғытса, Шталь бикені де көреміз.

— Сен оны білуші ме едің, папа? — деді Кити қорқып кетіп, Шталь бикені айтқанда князь көзінде жалт еткен сылтың отын байқап.

— Күйеуін білетінмін де, пиетисткалыққа 45 жазылғанша, өзін де аз-аздап білетін жайым болған.

— Пиетисткалық деген не ол, папа? — деді Кити, жоғары бағалап жүрген Шталь ханымның ондай аты болғанына шошып кетіп.

— Өзім де жөнді білмеймін. Өзі әйтеуір кез келген нәрсеге, кез келген бақытсыздыққа бола құдайға алғыс айтып, тіпті күйеуі өлгеніне де құдайға риза болып жүретінін білем құр. Екеуі отаса алмаған соң да, күлкі жері сол оның.

— Мына біреу кім? Өңі неткен аянышты өзінің! — деді князь, сәкіде отырған күрең пальтолы, ақ шалбарлы, орта бойлы ауру адамды аңғарып, шалбары сүйегі сорайған етсіз аяғына бір түрлі оғаш бүктеліп кетіпті.

Ол мырза қалпақ батып қызарған сырқатты кен, маңдайын аша, шыйыршықталған сирек шашын басқан ши қалпағын көтере берді.

— Әлгі суретші, Петров қой ол, — деді Кити қызарып кетіп. — Анау кісі соның әйелі, — деді қосып, екеуі таяна бере, соқпақ жолмен жүгіріп кеткен баласының соңынан қасақана тұра жөнелген Анна Павловнаны нұсқап.

— Неткен аяныш, жүзі не деген сүйкімді өзінің! — деді князь. — Бармағаның не сенің? Бірдене айтайын деді ғой саған өзі.

— Жарайды, барайық ендеше, — деді Кити, жалт бұрыла кетіп. — Денсаулығыңыз қалай бүгін? — деді Петровқа.

Петров таяғына сүйене түрегеліп, князьға жүрексіне қарады.

— Қызым ғой бұл, — деді князь, — рұқсат етсеңіз, танысып қоялық.

Суретші басын ие күлімсірегенде, бірқыйлы оғаш жарқыраған аппақ тістері де көріне кетті.

— Кеше сізді келеді ғой деп едік, княжна, — деді Китиге ол.

Осыны айта бере, жығылып кете жаздап барып, әдейі істеген адамсып, соны тағы да қайталап қойды.

— Баруын барайын-ақ деп едім, бірақ Варенька сіздер бармайтын болыпты, соны айт деп жіберді деген соң, бармадым.

— Бармағаны не? — деді Петров, қызара жөтелген күйі, әйелін көз қыйығымен шола іздеп. — Анета, Анета! — деп дауыстай сөйлегенде, қылқыйған аппақ мойнының білеудей тамырлары жіпше созылып кетті.

Анна Павловна қастарына келді.

— Біз бармаймыз дегенді айт деп княжнаға қалай кісі жіберіп жүрсің сен! — деді суретші, үні біте, әйеліне түтей күбірлеп.

— Сәлеметсіз ғой, княжна! — деді Анна Павловна, бұрынғы шырайына түк ұқсастығы жоқ бір көлгір жымыңға салып. — Танысқанымыз өте жақсы болды, — деді князьға қарап. — Өзіңізді көптен күтіп едік.

— Біз бармаймыз дегенді айт деп, княжнаға қалай кісі жіберіп жүрсін, сен? — деді суретші тағы да, бұрынғыдан бетер долдана, қырылдай сөйлеп, даусының қарымы жетпегендіктен, сөзіне ойындағы қаһарын бере алмағанына, одан бетер түтеп кеткен сықылданып.

— Ой, тәйір-ай. Бармаймыз ғой деп едім, — деді әйелі қынжыла сөйлеп.

— Апыр-ау, біз...— дей беріп күйеуі, жөтел буып кетіп, қолын бір-ақ сілтеді.

— Түу» уһ! — деді князь, ауыр күрсініп. — Ой, ғарыптар-ай!

— Рас, папа, — деді Кити. — Білген кісіге, үш баламен жүріп, ешбір күтуші, түк қаражатсыз отырғандары қандай ауыр десеңізші. Академиядан бірдеңелер алады ғой деймін өзі, — деді Кити қунай сөйлеп, Анна Павловнаның өзіне деген ілтипатының оғаш өзгерісіне шиткіген көңіл толқынын сонымен басқысы келіп.

— Ә, мінеки Шталь бике де бар екен, — деді Кити, қол күймені нұсқап, сондағы қолшатыр астында жастықпен өбектелген бір көкшіл, сұр нәрсе оранған бірдеңе жатыр екен.

Шталь ханым сол боп шықты. Арт жағында өзін тартып жүретін үйелмендей неміс қызметкер тұр екен. Қасында Кити атын білетін швед графы тұр. Бірнеше ауру адамдар, сол әйелге бір, төтенше нәрсе көрген адамдарша қарап, күйме маңына аялдап қалыпты.

Князь Шталь ханым қасына келді. Әкесінің көзіндегі сылтың отын Кити де дереу көре кетті. Князь Шталь бикенің қасына келген соң, қазір жұрт сонша аз сөйлейтін, өте жатық білетін француз тілінде асқан бір сынық, биязы мінезбен сөйлесе кетті.

— Есіңізде бар-жоғымды білмеймін, бірақ қызыма деген мейріміңізге алғыс айтқалы өзімді білдіре кетсем деп едім, — деді князь оған, қалпағын алған күйі, кие қоймай.

— Александр Щербацкий князьсіз ғой, — деді Шталь бике, ғажайып көзін князьға көтере қарап, ол қарасынан Кити жақтырмағанын да байқап қалды. — Өте қуандырып жібердіңіз. Қызыңызды сонша жақсы көріп кеттім өзім.

— Денсаулығыңыз әлі сол пәс қалпы ма?

— Тіпті соның өзіне үйреніп те кеттім, — деді де, Шталь бике князьды швед графымен таныстырды.

— Дегенмен, өзіңіз онша өзгере қоймаған екенсіз, — деді князь Шталь бикеге. — Сізді көрмегеніме он — он бір жыл боп қалды ғой деймін өзі.

— Я, кіреш пен сол крешті көтерсін деген күшін құдай өзі береді ғой. Осы өмірдің несіне ілекер боп жүргеніне өзің де таңырқай бересің... Аржағынан! — деді аяғындағы шәлісін шалыс қымтаған Варенькаға қынжылып.

— Жақсылық істесін дейтін шығар, — деді князь, көзі күлімдеп.

— Оны сарапқа салатын біз емеспіз, — деді Шталь ханым, князь бетіндегі әлпет ыңғайын танып. — Сөйтіп, әлгі кітапты жібересіз ғой маған, граф қарағым! Көп-көп рақмет сізге,— деді жас шведке бұрылып.

— Ә! — деп князь, қасында тұрған Москва полковнигін көре саңқ етіп, Шталь ханымға басын иді де, қызы мен Москва полковнигін қосып алып жөнеле берді.

— Біздің ақсүйегіміз ғой, князь, бұл! — деді Москва полковнигі, Шталь ханым өзімен таныспағанға наразы боп жүрген соң, қағыта кетейін деген ниетпен.

— Баяғы бір қалпы ғой сол, — деді князь.

— Сіз өзіңіз осыны ауруына дейін, яғни жатып қалуынан бұрын білуші ме едіңіз, князь?

— Я, менің тұсымда жатып қалған, — деді князь.

— Өзін он жылдан бері тұрмайды деседі...

— Тобан аяқ қой, сонсын тұрмайды. Бітімі жаман өзінің...

— Қойшы, папа! — деді Кити шаңқ етіп.

— Жеңіл ауыздар солай десе береді, достым. Сенің Варенькаңның соры қайнағаны қайнаған ғой сол, — деп қосып қойды. — Әй, осы ауру барынялар-ай десеңші!

— Жо-жоқ, папа! — деп Кити шыр етіп қарсыласа кетті. — Варенька өте жақсы көреді өзін. Оның үстіне өзі де сонша жақсылық істеп жүр! Қалаған кісіңнен сұрай бер! Мұны да, Aline Штальды да түгел біледі жұрт.

— Мүмкін, — деді князь, қызының қолын шынтағымен қымтып қойып. — Бірақ кімнен сұрасаң да, ешкім білмейтіндей болғаны жақсы ғой оның.

Кити үндеген жоқ, үндемегенде, айтар түгі жоқтықтан үндемеген жоқ, құпыя сырын әкесіне де ашқысы келмегендіктен үндемеді. Алайда, бір таңырқарлық нәрсе, Кити өзі әкесінің көз қарасына көнбейін, аяулы сырыма араластырмайын деп, сонша түйіле тұрса да, көкірегінде ай бойы аялаған Шталь ханымның сол әулие бейнесі жым-жылас жоқ бола қалғанын да сезіне кетті, жоқ болғанда, тасталған көйлекте елестеп тұрып, сол көйлектің жұмарланып жатқанын аңғарған сәтте келіп жым болатын бейнеше жоқ болды. Бітімі жаман болған соң, тұрмай жатып алып, үндемес Вареньканы шәліні шалыс қымтадың деп қыйнаған тобан аяқ әйелдің жалғыз өзі ғана қалды. Бұрынғы Шталь бикені ешбір қыял күші қайта оралтпас жаққа шығып кетті.

ХХХV

Князь өзінің мәз-майрам шаттығын үйішінің адамдарына да, таныстарына да, тіпті Щербацкийлер тұрған неміс қожайынға да жұқтырып жіберді.

Кити екеуі су бойынан оралған соң, князь полковникті, Марья Евгеньевна мен Варенька үшеуін кофе ішуге шақырып, стол мен орындықтарды баудағы талшын түбіне шығарыңдар да, ертеңгі асты сол жерге жасаңдар деп бұйырды. Князь көңілді болған соң, қожайын да, жалшы да жадырап кетті. Князьдың жомарт кісі екенін олар да білетін еді де, жарты сағаттан соң, талшын түбіне тоғысқан орыстың сол сау-сәлемет адамдарының шат дүрмегіне Гамбургтың ауру докторы да терезеден қызыға қарап тұрды. Төбесіне көгілдір ленталы шоқ байлаған княгиня жапырақтың дірілдеген дөңгелек көлеңкесінде, ақ дастархан жабылып, шәугім, нан сарымай, ірімшік, тоңазыған құс еті қойылған стол басына жайласып алып, жұртқа шыныаяқ, май жаққан нандар әперіп отыр. Столдың екінші басына жайласқан князь тамақты қарбыта асап, көңілдене, жарқын-жарқын сөйлеп отыр. Князь өзі, сатып әкелген әр алуан қобдыйларын, құрама ойыншықтарын, қыруар сортты пышақтарын қасыңа жайып қойыпты, олардың өзін қай суға барса да үйіп-төгіп ала бергендіктен, жұртқа түгел тарту етіп, оның ішінде жалшы әйел Лисхен мен қожайынға да беріп жатыр, өзі былдырақтатып нашар білетін неміс тілінде қожайынмен қалжыңдай сөйлесіп, Китиді жазған су емі емес, сіздің осы құнары күшті тамағыңыз, әсіресе, қараөрік қатқан сорпаңыз деп дәмелендіріп те қояды. Княгиня да күйеуінің орысқа біткен дағдысын сылтың еткенімен, су еміне келгелі бері бітпеген бір жадырау, жарқын қалыпқа түсіп алған. Полковник те, қашанғы әдетінше, князь қалжыңдарына күле түсіп отыр; бірақ ол өз ойынша, Европа жөнінде, зейін сала зерттедім деп білгендіктен, княгиня жағында болды. Ақкөңіл, аңқылдақ Марья Евгеньевна князь айтқан күлдіргілердің бәріне де шек-сілесі қатып күліп отыр. Князь қалжыңы қозғап, бойы болар-болмас шымырлаған күлкіден Вареньканың өңі де, Кити әлі күнге дейін әсте көрмеген бір әлпетпен құбыла түсіп отыр.

Осының бәрі Китиді де көңілдендіргенмен, алаң болмас жайы және болмады. Өзі сонша сүйген достары мен өмірі жайында әкесінің жарқын көз қараспен отырып-ақ білдіре кеткен түйткілін Кити шеше алмай да қойды. Ол түйткілге Петровтарға деген ілтипатының бүгін сонша айқын, жайсыз аңғарылған өзгерісі және келіп жамалды. Жұрт біткен түгел жарқылдап отырғанда, Кити жарқылдай алмай, ол жағы өзін одан бетер тағы қыйнады. Кити өзі, бала күнінде бір жазығы болып бөлмесіне жауып тасталғанда, әпкелерінің мәз күлкілерін ести тұрып келген сезіміндей бір сезімге келіп отыр.

— Апыр-ау, үйіп-төгіп мұны неменеге ала бергенсің? — деді княгиня, күлімдеген күйі, күйеуіне кофе құйған шыныаяқты әпере беріп.

— Былай, аралауға шығып, дүкенге барсаң-ақ: «Эрлаухт, экспеленц, дурхлаухт» 46 дегенді шұбырта, сатып ала қойыңыз деп жабыса кетеді түге. Содан, «дурхлаухт» десе-ақ, шыдап тұра алмаймын да: он талерден47 айрылып шыға келем ылғый.

— Еріккендік қой бұл тек, — деді княгиня.

— Әрине, еріккендік. Еріккенде, тіпті қайда кетеріңді білмейсің, бәйбіше.

— Қайдағы ерігу дейсіз, князь? Германияда қызық нәрсе деген толып жатыр қазір, — деді Марья Евгеньевна.

— Қызық нәрсесін түгел білем мен: қараөрік қатқан сорпасы да, бұршақ тыққан шұжығы да қанық. Түгел білемін.

— Жоқ, князь, не десеңіз о деңіз, бұлардың мекемелері қызық мекеме бір.

— Неменесі қызық екен? Түгел мәз болып, мыс тыйынша қызара бөртіп жүргені түге; бәрін жеңдік деп қарайды. Сонда, мен мәз болатын немене бар, ал? Ешкімді жеңген жерім жоқ, етігіңді құр өзің шеш те, есіктен өзің шығарып қой. Таңертең тұра сала киініп жібер де, жексұрын шайын ішуге салонға тарт. Өз үйіңдегідей қайда дейсің! Бабыңмен оянасың, әлденеге кен бұрқылдап алып, кемеліңе келген соң, ойластырып та шығасың түгел, асығу деген жоқ.

— Уақыт деген — ақша ғой, сол жағын ұмытады екенсіз өзіңіз, — деді полковник.

— Не қылған уақыт дейсіз! Бүкіл бір айыңды елу тыйынға қыятын да бағзы уақыттар бар, әйтпесе бүйтіп жүріп жарты сағатта соқыр тыйын да таппайсың. Солай ма, Катенька? Немене, өзің, көңілсіз отырсың?

— Әшейін, өзім.

— Қайда тарттыңыз? Отыра тұрсаңызшы, — деді князь Варенькаға қарап.

— Үйге баруым керек еді, — деп Варенька түрегеле беpiп, тағы да сылқылдай күлді.

Жөнделген соң жұртпен қоштасып, қалпағын алғалы үйге қарай тартты. Соңынан Кити қоса кетті. Китиге енді Варенька екеш Варенька да өзге адам боп көрінейін деді. Пәс ештеңесі болмағанымен, Кити қыялдаған бұрынғы Варенькадан өзге Варенька болып кетті.

— Түу, көптен бері бүйтіп күлмеген едім, — деді Варенька, қолшатыры мен қапшығын жыйыстырып ала беpiп. — Папаңыз не деген сүйкімді адам өзі!

Кити үндемеді.

— Қашан көрісер екеміз? — деп сұрады Варенька.

— Maman, Петровтардікіне кіріп шықсам деп еді. Онда болмайсыз ба? — деді Кити, Вареньканың пікірін тартып.

— Боламын, — деді Варенька, — аттанғалы жатқан өздері, нәрселерін жыйнасайын деп уәде бергем.

— Ендеше мен де барамын.

— Жоқ, не бар сізге?

— Неге, неге, неліктен? — деді Кити, көзі шарасынан шыға жаутаңдап, Вареньканы жібергісі келмей, шатырына жабыса кетіп. — Жоқ, тоқтаңыз, неліктен ол?

— Сол, папаңыз келіп отыр, оның үстіне сіз жүрген соң, қысыла да береді өздері.

— Жоқ, Петровтардікіне бара бергенімді қаламайтын мәнісіңізді айтыңыз сіз маған? Қаламай тұрсыз ғой? Неліктен сол?

— Олай дегем жоқ мен, — деді Варенька жайбарақат.

— Жоқ, жарқыным, айтып беріңіз!

— Түгел айтайын ба? — деді Варенька.

— Түгел, түгел айтыңыз! — деді Кити жепілдетіп.

— Бөтен ештеңе де жоқ, әшейін, Михаил Алексеевич (суретшіні солай атайтын) бұрын ертерек аттансам деп жүреді екен де, қазір аттанғысы келмей қойыпты, — деді Варенька күлімсіреп.

— Я! я! — деді Кити, Варенькаға түнере қараған күйі, дікілдете сөйлеп.

— Содан Анна Павловна да әлденеге, осында сіз болған соң кеткісі келмей отыр мұның дегенді айтып қалды. Әрине, олары орынсыз болғанымен де, жанжалдары сіз жөнінде содан барып шығыпты. Сол бір ауру адамдардың қандай шамкес келетінін де білесіз ғой өзіңіз...

Кити сол үндемеген күйі, қатты шытына берді де, Варенька бұрқ еткелі тұрған ыңғайын танып, онысының жас екенін де, сөз екенін де білмей, Китиді жұмсартып, жұбатайын деген оймен, жалғыз сөйледі.

— Одан да бармағаныңыздың өзі абзал... Білесіз ғой өзіңіз, ренжіп жүрмеңіз...

— Өзіме де сол еп еді, сол! — деді Кити шапшаң сөйлеп, Вареньканың қолындағы шатырын жұлып алған күйі, досының көзіне де қарай қоймай.

Варенька, досының балалық ашуына қарап, күлейін дегенмен, өкпелетіп алармын деп қорықты.

— Ебі не? Түсінбей тұрмын, — деді Варенька.

— Еп екені, соның бәрі де көлгірлік болып шықты, өйткені жүректен келген түгі жоқ, бәрі де бір ойжота нәрсе боп шықты құр. Бөгде адамға жұғысып нем бар еді десеңші менің! Сөйтіп міне, сол жанжалдың себебі мен болып шығыппын, өзіме ешкім істей ғой деп өтінбеген істі барып істеппін. Бәрі сол көлгірліктен боп отыр! Көлгірлік! Көлгірлік сол!..

— Апыр-ау, көлгірсігенде не мақсатпен көлгірсімек? — деді Варенька ақырын ғана.

— Ойпыр-ай, неткен кещелік, сұмпайылық десеңші! Тіпті ділгер түгім жоқ еді ғой... Бәрі сол көлгірліктен! — деді Кити, шатырды бір ашып, бір жауып тұрып.

— Апыр-ау, не мақсатпен дейсіз?

— Жұртқа да, өзіне де, құдайға да қош көрінгелі, жұрт біткенді алдағалы көлгірсиді. Жоқ, енді оған ұрынар жайым жоқ менің! Ақмақ-ақ болайын, бірақ өтірікші, алдампаз болмайын, әйтеуір!

— Апыр-ау, алдампаз кім екен? — деді Варенька кірарзып. — Осыны өзіңіз, құдды бір...

Бірақ Китидің долдығы ұстап кеткен екен. Варенькаға сөз бермей қойды.

— Сізді айтып тұрғам жоқ, айтып тұрғаным мүлде басқа менің. Сіз бір кәміл адамсыз. Рас, рас айтам, бар кәмілдік сізде тұр, білемін; өзім ақмақ болған соң, не лаж етерсің бірақ? Өзім ақмақ болмасам, ол да болмаған болар еді. Мейлі, болсам бола-ақ қояйын, бірақ көлгірситін жайым жоқ. Анна Павловнада не шаруам бар менің! Өз білгендерінше өмірлерін сүре берсін мейлі, мен де өзімше сүре берем. Әзге болар жайым жоқ... Соның бәрі де жуыспай жатыр, жуыспай!..

— Апыр-ау, жуыспай жатқан немене ол? — деді Варенька аң-таң боп.

— Бәрі де жуыспай жатыр. Жүрегім қосқан өмірден өзге өмір сүрер жайым жоқ менің, ережелеріңіз бен өздеріңіз-ақ жарый беріңіздер. Сіздерді мен жай сүйіп жүрсем, сіздер мені шынында, құр жебеп қалмаққа, үйретпекке сүйіп жүр екенсіздер!

— Әділдік болмады мұныңыз, — деді Варенька.

— Әділдік болмайтын мен өзгенің жайын айтып тұрғам жоқ, өз жайымды айтып тұрмын.

— Кити! — деп шешесінің даусы естілді. — Бері келіп, папаңа құймаларыңды көрсетші.

Кити паңсынған әлпетпен, досымен татуласпаған бойы, столдағы қорапты құймаларын ала шешесіне жөнелді.

— Не болған саған? Немене өзің қызарып кеткенсің? — десті шешесі мен әкесі қосыла шу етіп.

— Жай әшейін, — деді Кити, — қазір келейін, — деді де, қайта жүгіріп кетті.

«Өзі әлі осында екен ғой! — деді Кити ойланып. — Тәңір-ау, не айтамын бұған! Не істеп, не айтып кеттім десеңші! Неменеге ренжіттім өзін? Не істеймін енді? Не айтамын бұған?» — деп ойлады да, Кити есік алдына келіп кірді.

Варенька қалпағым киіп, шатырын қолына ұстаған күйі, Кити қыйратқан серіппені қарап, стол қасында отыр екен. Басын көтеріп алды.

— Варенька, кешіріңіз мені, кешірім етіңіз! — деді Кити, күбірлен сөйлеген күйі, қасына таяна беріп. — Не айтып, не қойғанымды білмеймін өзім. Мен...

— Шынын айтқанда, сізді кейітейін деген жоқ едім мен, — деді Варенька күлімсіреп.

Екеуі татуласып кетті. Бірақ әкесі келген соң-ақ, Кити араласып жүрген сол дүние түгел өзгеріп сала берді. Кити өзі, білгендерінен түгел пар кешпегенмен, қалаған қалпымдай болам деген оймен өзін өзі алдап келгенін де аңғарайын деді. Көзі жарқ ете түскендей болды өзінің; шығайын деген шыңында көлгірлік пен мақтансыз баян тауып тұрудың да тым қыйын екенін сезе кетті; оның үстіне, өзі араласып жүрген осы бір қайғы-қасірет, ауру, өлмелі адамдар дүниесінің де аса ауыр дүние екенін жете сезінді. Соны жақсы көрем деп өзін өзі күштеп жүргені азап көрініп кетті де, таза ауаға, Россияға, Ергушовоға тезірек жетуге аңсай ынтықты, Долли әпкесі балалары мен сол Ергушовоға барып қалғанын да Кити хат арқылы біліп алған.

Варенькаға деген махаббаты суыған жоқ бірақ. Кити қоштасып тұрып, Россияға, бізге келіңіз деп қолқалады.

— Сіз күйеуге шыққан кезде барамын, — деді Варенька.

— Өмір-ғұмыры шықпаймын мен.

— Ендеше, мен де өмір-ғұмыры бармаймын.

— Ендеше күйеуге соған бола ғана шығам мен. Байқаңыз, уәде есіңізде болсын! — деді Кити.

Доктордың болжалы расқа шықты. Кити Россияға әбден жазылып қайтты. Бұрынғысындай алаңсыз, ақ-жарқын болмағанмен, тынышталып та алды өзі. Москвадағы қасіреті есте қалған бір елес ғана боп кетті.

ҮШІНШІ БӨЛІМ

І

Сергей Иванович Кознышев ой еңбегінен тынығайын деген оймен, бұрынғы әдетінше, шетелге бару орнына, май айының аяғында деревнядағы бауырына келді. Өз нанымы бойынша, ең жақсы тұрмыс деревня тұрмысы болатын. Қазір бауырына келгенде, сол тұрмыстың рақатын көрейін деп те келді. Осы жазда Николай ағасы келеді деп күтпегендіктен, Константин Левин де қатты қуанып қалды.

Бірақ Сергей Ивановичті жақсы көріп, сыйлай тұра, деревняда бауырымен тұруы Константин Левинге ыңғайсыз да тиді. Бауырының деревняға деген аужайы ыңғайсыз тию үстіне, тіпті жағымсыз да көрінді өзіне. Константин Левинге деревня деген — өмір мекені, яғни қуаныш, бейнет, еңбек мекені болатын да, Сергей Ивановичке, бір жағынан, еңбектен тынығу болса, екінші жағынан улаған денсаулыққа пайдасын біле, сүйсіне қолданатын шипа дәрісі болатын. Деревня Константин Левинге жақсы көрінгенде, күмәнсіз пайда келтіретін еңбек өрісі болған соң, жақсы көрінетін. Сергей Ивановичке ерекше жақсы көрінген деревня, соның өзінде түк істемей, босқа жүруге болады дегендіктен жақсы көрінді. Оның үстіне Сергей Ивановичтің халыққа деген ілтипаты да Константинді біраз шамдандырып тастады. Сергей Иванович халықты сүйем де білем деген сөздер айтып, мұжықтармен де әлсін-әлі кеңесіп, кеңескенде, көлгірлік, мәймөңкеге салмай, орнымен жақсы істеп, сондай кеңестердің әрқайсысынан халық пайдасына да, сол халықты өзінің білетінін дәлелдеу жөнінде де ортақ түйіндер шығарып жүрді. Халыққа деген ондай ілтипат Константин Левинге ұнай қоймады. Константинге халық деген ортақ еңбекте тек басты атсалысушы ғана болатын да, мұжықты барынша сыйлап, өзі айтқандай асыраған әже сүтімен кірді-ау дейтін қайдағы бір бауырлас қыймастықпен сүйе тұра, ортақ жұмыста өзі де атсалысушы болған соң, кейде сол адамдардың қайратына, момындығына, әділдігіне сүйсіне жүре, ортақ іске өзге сапалар керек болған кезде халықтың аңқаулық, салақтық, маскүнемдік, өтірікшілдігіне де әлсін-әлі күйіне де беретін. Константин Левиннен халықты сүйесіз бе деп сұрай қалса, не деп жауап берерін де ныспы білмеген болар еді. Халықты да адам атаулы сықылды сүйіп те, сүймей де жүре беретін өзі. Әрине, өзі мейірбанды адам болған соң, адамды сүймеу жағынан сүю жағы басым жататын да, халыққа да осылай болатын. Халықты бір ерекше бітім болған соң сүйемін, я сүймеймін дегенді де айта алмайтын өзі, өйткені өзі халықпен бірге жасап, бар мүддесі сол халықпен байланысты болу үстіне, өзін өзі тіпті сол халықтың бір бөлшегімін деп санап,өзі мен халықта тұрған ешбір ерекше сапа, кемшілік бар деп білмегендіктен, халыққа өзін қарсы да қоя алмайтын. Оның үстіне, мұжықтармен өзі қожайын, арашашы, әсіресе ақылшы ретінде (мұжықтар сеніп кеткендіктен, ақылдасуға өзіне қырық шақырым жерлерден келіп тұратын) ұзақ жылдар біте қайнап, бірге жүрсе де, халық жайында ешбір белгілі байлауы болмаған соң, халықты сүйесің бе деген сұрауға жауап беруден қысылғандай да түрі бар еді. Халықты біледі деген сөзді айту, адамды біледі деген сөзді айтумен бірдей еді өзіне. Ол өзі неше қыйлы адамдарды, оның ішінде өзі жақсы, қызық адамдар деп білетін мұжықтарды да үзбей бақылап, танып отыратын да, солардың жаңа сапаларын дамылсыз байқап, олар жөніндегі бұрынғы байлауларын өзгертіп, жаңаларын жасап отыратын. Сергей Иванович соған қыйғаш жатыр екен. Константин сүймеген сол деревня тұрмысын, қыйғаш түсе, Сергей Иванович сүйіп, Сергей Иванович мақтады, Константин сүймеген адамдар табы жөнінде де қыйғаш шығып, халықты да сол Сергей Иванович сүйді, адам атаулы жөнінде де бір түрлі алшақ келіп, халықты да сол біліп шықты. Оның әдіс алған ақыл-ойында халық тұрмысының белгілі түрлері де айқын қалыптаса кетті, ол түрлер ішінара халық тұрмысының өзінен сабақталғанымен, көбінесе сол алшақтық айқастан келіп құралды. Халық жөніндегі пікірі мен соған іш тартқан ілтипатын да ешуақытта өзгертпей қойды өзі.

Халық жайын сөз еткенде де, ағайынды екеуінің арасында болған таластарда Сергей Ивановичтің халық туралы, оның мінезі, қасиеті, талғауы туралы ұғымы белгілі ұғым болған соң, бауырын ылғый жеңіп шыға берді. Константин Левиннің, ешбір белгілі, баянды ұғымы болмағандықтан, сол таластарда Константиннің өзіне өзі қайшы келгені де ылғый ашылып қалып отырды.

Сергей Ивановичше інісінің өзі жүрегі жақсы жаралған (французша өзі солай деп келетін), айтулы жігіт болатын, бірақ ақыл жағы әжептәуір алғыр келгенмен де, минуттік әсерге бағына беретіндіктен, қайшылық жағы қалың көріне беретін. Өзі ағалық кешірімділігіне басып, кейде оған дүниелік мәнін түсіндіргенімен де, өзін оп-оңай жеңе беретін болған соң, айтыса беруден де ләззәт ала алмайтын.

Константин Левин ағасына орасан ақылды, білімді, асқан мархабатты, ортақ игілік жолында қайраткер болуға қабілеті бар адам деп қарайтын. Бірақ өзі неғұрлым ержетіп, ағасын неғұрлым жете білген сайын, ортақ игілікке деген, сол өз басында мүлде жоқ деп жүрген қайраткерлік қабілетті, бәлкім, сапа емес шығар, қайта мейрімді, адал, игі ниеттер мен талғаулардың жетпей жатқандығы болар, тіпті адамның өзін өмірдің сансыз тарау жолдарынан бір-ақ жолын таңдап алып, соны ғана көксететін жүрек дейтін өмір күші мен ықлас күшінің жетпей жатқандығы болар деген ойға да ішінен соғұрлым жиі-жиі келе берді. Ағасын неғұрым көбірек білген сайын, Сергей Иванович те, ортақ игіліктің көптеген өзге қайрат серлері де, ортақ игілік жөніндегі сол сүйіспеншілікке жүрекпен келмей, әшейін сонымен айналысқанымыз жақсы болар деген ақылмен келіп, ол игілікпен тек сол үшін ғана айналысып жүргендерін де соғұрлым көбірек байқай берді. Ортақ игілік пен өлмес рух жайындағы мәселелер ағасының көкейіне шахмат ойыны, яки жаңа машинаның тауып істелген құрылысы жайындағы мәселелерден артық қонған түгі болмаған соң да, Левиннің жорамалы беки түсті.

Оның үстіне, Константин Левин деревняда, әсіресе жазды күні, ылғый шаруашылықпен айналысып, керекті жұмыстарын түгел қайта істеп шығуға жаз айының ұзақ күні де жетпей жатқанда, Сергей Иванович ағасы демалысқа келіп, деревняда болуы және ыңғайсыз тиді. Ағасы бірақ қазір дем алып, яғни шығармасын жазудан қолы бос жатқанмен де, ой еңбегіне сонша үйреніп кеткендіктен, көңіліне келген ойларын қысқаша жайлап айтып отыруды да, оны тыңдайтын адам болуын да жақсы көре берді. Ең үйреншікті, табиғи тыңдаушысы інісі болып шықты. Сондықтан екеуі бір-біріне әшейін дос адамша қарағандарымен, ағасын жалғыз тастап кету Константинге де ыңғайсыз тиетін болды. Сергей Иванович күн көзіне шыға шалғынға жатып алып, сол қақтала жатқан күйі, жалқаусый сөйлей беруді де жақсы көретін.

— Сенбейсің ғой сен, — дейтін інісіне, — осы хахол еріншектігі қандай рақат десеңші маған. Басымда бұдыр ой жоқ, жым-жылас тіпті.

Бірақ Константин Левин соның сөзін тыңдаудан іші пысып, тықыршып отыра да алмайтын, отыра алмағанда, әсіресе өзі болмаса, тартып жүрген көңді тілік түспеген жерге әкетіп, көріп тұрмаса, қалай болса солай төге салатындарын; плуг жүздерін бекітпей алып тастап, содан соң тұрып: плуг дегенің бір ойжота, бос нәрсе екен, Андревна соқадай қайдан болсын деп, тағы-тағы талайларды күжітетіндерін білгендіктен отыра алмайтын.

— Қойсаңшы, ыстық күнде жүре бермей, — дейтін оған Сергей Иванович.

— Жоқ, әшейін конторға ғана кіріп шығам, — дей салып, Левин егін-жайға шырқай жөнелетін.

II

Июнь айының алғашқы күндерінде даяшы, үнемпаз Агафья Михайловна жаңа ғана тұздаған саңрауқұлақтарын салған банктерін подвалға апара жатып, тайып жығылып, қолының басын шығарып алды. Курсты жаңа ғана бітірген, земствоның бір мылжың, студент жас дәрігері келді. Қолды қараған соң, шыққан жоқ екен деп, компрес қойды да, түскі тамаққа аялдап, әйгілі Сергей Ивановичтің әңгімелеріне рақаттанғандай боп, дүниеге көзі қарағы екенін өзі де көрсеткісі келгендіктен, земство жайы жаман дей отыра, уездік өсектерді де түгел айтып берді. Сергей Иванович зейін сала тыңдап, сұрастыра келе сөйлей бастады да, бірнеше ұрымтал, тұжырымды пікірлерін айтып, онысын жас доктор да жалбаңдап бағалаған соң, інісіне қанық бір емен-жарқын қалпына да келе кетті, бұл қалыпқа өзі, әдетте, жақсылап, шешіле сөйлескенде келетін. Доктор кеткен соң, Сергей Иванович қармақ алып өзенге барсам дегенді айтты. Балық аулауды өзі жақсы көретін де, сондай жартымсыз ермекті жақсы көрем дегенді мақтан еткендей де болатын.

Жыртқан жер мен шабындық жаққа жүргелі тұрған Константин Левин ағасын қос аяқ арбамен апарып салайын дегенді айтты.

Жылдың бұл тұсы жаз ортасы жуықтаған кез болатын, бұл тұста: быйылғы астықтың аңғары анықталып, келер жылдың егін қамы да ескеріле бастайды; шабу шағы жетіп, қара бидай түгел бас жарып, дән ала қоймаған, әлі де жеңіл масағы желге жайқала толқыйды; арасына шоқ-шоқ сарыбас шөп өскен қара көк сұлылар кеш егілген егінге теңеле қоймайды; ерте егілген зығырлар жер бетін жасыра шашақ атады; мал таптап, жол-жол тартқан шегедей пар-пар жарым-жартылай айдалып та қалады; сыртқа шығарылып, дегду тартқан үйінді көң иісі, ертеңгісін шиен шөп иісіне қосыла аңқыйды; жазықтарда шалғы күткен жағалау шалғындары, арасында оталған атқұлақ сабақтары шоғыр-шоғыр қарайып, теңізше тұтаса шалынады.

Бұл тұстың өзі ауылшаруашылық жұмысында халық күшін жыл сайын түгел жұмылдырып, жыл сайын қайталап отыратын, жыйын-терін алдындағы аз күндік толас кезі болатын. Егін ересен шығып, ашық, ыстық жаз күндері жеткен, түні қысқа, шық түсіп қалатын кез еді.Ағайынды екеуі пішендікке бару үшін орманды аралай жүретін болды. Сергей Иванович жапырақ көмген орман көркін тынбай тамашалап, біресе көлеңке жағынан қарауыта көрініп, жетім сары жапырақтары шұбарта, гүл атқалы тұрған қарт жөке ағашын, біресе быйыл өнген ағаштардың жұбаржатша жылтылдаған жас шыбықтарын бауырына нұсқай түсіп келеді. Константин Левин табиғат көркі жайында сөйлеуді де, тыңдауды да сүймейтін. Айтқан сөз көрген нәрселерінің көркін алып жіберетін. Ағасын қоштай түсіп отырғанымен, өзге жайды ойлап келеді амалсыз. Екеуі орманнан өткен соң, бар назары кей жерлері қуаң шөпті, кей жерлері тапталып, айқыш-ұйқыш тілінген, кей жерлерінде үйінділер жатқан, кей жерлері айдалып та қойылған, белеңдегі пар түріне құлады. Левин арбаларын есептей келіп, керек нәрселерді түгел тасып алуға жетеді екен деген оймен, көңілі көншіп алды да, пішендікті көрген соң, ойы пішен шабу мәселесіне қарай ойысты. Пішен шабуда көңілге қашан да бір ерекше дық нәрсе барын сезе кететін өзі.

Пішендікке келген соң, Левин де атын тоқтата берді. Қалың шөптің көлеңкелі түбіндегі таңертеңгі шық әлі кебе қоймаған екен де, Сергей Иванович аяғым су болмасын деген оймен, алабұға аулап жүрген шілікке дейін пішендік арқылы арбамен апарып сал деп сұрады. Константин Левин шалғынын жапыруды қанша аяғанымен де, пішендікті аралай тартты. Биік шыққан шалғын шөп дөңгелектер мен ат аяқтарына судырай оралып, арбаның шабақтары мен күпшегіне дәні тегіліп қалып жатыр.

Ағасы бұта түбіне жайласып, қармағын жазуға кірісті де, Левин атын әрі апарып байлаған соң, жел қозғамай тынып тұрған көгілдір-шалғырт шалғынның жайқын теңізіне жүзе жөнелді. Дәні пісе жібектей оралған шалғын шөп, жайылмаларда белуардан келіп тұр.

Константин Левин пішендікті кесе өтіп, жолға шықты да, аралары бар аулағыш алып келе жатқан ісік көз қартқа жолықты.

— Немене? Ұстап алдың ба, Фомич? — деді Левин.

— Қайдағы ұстау дейсіз, Константин Митрич! Өзіміздікін сақтап қалсақ та сол. Екінші рет қашты, ақмақтар... Нұр жауғыр, жігіттер шауып жеткені. Жерлеріңізді жыртып жатыр екен. Аттарын доғара сала, шауып жетісті...

— Жә, не айтасың, Фомич, — шабайық па, тұра тұрайық па, әлде?

— Қайтер дейсіз! Біздіңше, Петр күніне дейін тұра тұрған да жөн. Сіз болсаңыз, ылғый ертерек шауып жүрсіз. Қайтер дейсіз, құдай берер, шөп жақсы ғой. Малға да кеңейіп қалады.

— Ауа райын қалай ойлайсың?

— Құдай біледі де. Ауа райы да бұзыла қоймас, бәлкім.

Левин бауырына қайта оралды. Сергей Иванович ештеңе ұстамағанымен, зеріге қоймай, көңілі де мәз-майрам тәрізді екен. Доктормен арадағы әңгімеге елеңдеп қалған ағасы сөйлескісі кеп отырғанын Левин де таный кетті. Левин болса, одан гөрі, үйге тезірек жетіп, ертеңгі күнге шалғышыларды шақыруға жөн сілтеп, шабындық жайында көкейін тескен күдігін шешіп алу жағын ойлады.

— Жә, жүреміз ғой,— деді ол.

— Асығып қайда бармақпыз? Отыра тұрайық. Келісіп су боп қалыпсың ғой өзің! Балық ұстамасаң да жақсы екен. Саят атаулының жақсы жері — осы табиғаты ғой. Мынау болатша мөлдіреген су не деген әсем су десеңші! — деді ол. — Мынау жатқан шалғын жағалар да, — деді ойын сабақтап, — өзіме әрқашан бір жұмбақ боп көрінеді, — білесің бе оны? Шөп деген суға қарап: біз болсақ, ырғаламыз да тұрамыз, — дейді.

— Ол жұмбағыңды білмеймін, — деді Левин самарқау сөйлеп.

ІІІ

— Менің ойлағаным бар ғой, сенің жайың боп отыр, — деді Сергей Иванович. — Әлгі доктордың айтуына қарағанда, уездеріңде боп жатқан жайдың өзі келеңсіз жай екен деп отырмын; доктордың өзі ессіз жігіт емес екен онша. Сенің жыйналысқа бармай, жалпы земство ісінен шеттеп кеткенін, де жақсы қылық емес, саған менің айтқаным да, айтарым да сол. Жөні түзу адамдар алыстай беретін болса, түгел не боп кетерін құдай білсін, әрине. Біз төлеген ақшалар жалақыға кетіп жатыр да, не мектеп, не фельдшер, не босандырушы әйел, не аптека жоқ, құр қалып отырсыңдар.

— Байқап көрдім ғой, — деді Левин сүле сапа, ақырын тіл қатып, — жайым жоқ екен! Не істемекшімін!

— Немене жайын, жоқ? Шынымды айтсам, түсінбеймін оныңа. Жаймашуақтық, іс білмегендік дегім келмейді де; сонда құр, жалқаулық қана болғаны ма?

— Сол үшеуінің ешқайсысы да емес. Байқағам да, ештеңе өндіре алмайтынымды көріп те отырмын, — деді Левин.

Ағасы айтқан сөздердің байыбына да бара қойған жоқ өзі. Өзеннің аржағындағы айдауды шолған күйі, қарайған бірдеңе көрді де, соның не жылқы, не салт атпен жүрген приказші екенін айыра алмай қойды.

— Неге ештеңе өндіре алмайсың? Талаптануын талаптанып тұрып, соның орайы өзіңше келмей қалса-ақ, көне кетеді екенсің ғой сен. Намыс деген кәне?

— Намыс дейсіз бе, — деді Левин, бауырының сөзі қытығына тиіп кетіп, — түсініңкіремедім. Университетте отырып өзіме: интеграл есебін өзгелер білгенде, сен білмейсің десе, намыс та болған болар еді ол. Ал, бұл араға келгенде, сол істерге деген белгілі қабілетін, болуы керек те, әсіресе, сол істердің бәрі бір өте маңызды істер дегенге ең алдымен нанымың болуы керек.

— Сонда немене! Мұның маңызы жоқ па екен? — деді Сергей Иванович, көкейін тескен нәрсесін інісі маңызсыз көріп, әсіресе, айтқан сөзін де тыңдаңқырамай отырғаны қытығына тиіп кетіп.

— Өз басыма маңызды көрінбейді де, көңілімді де тарта қоймайды, істер лажың не?.. — деді Левин, көріп отырғаны приказші екенін ажыратқан соң, сол өзі жер жыртқан мұжықтарды жіберіп қойған-ау деген оймен. Соқаларын төңкеріп те тастапты олар. «Қалай-ақ жыртып қойды екен?» деп ойлады.

— Дегенмен, құлақ сал бері, — деді ағасы, ақылды сұлу жүзі түнере отырып, — бәрінің де бір шегі болуы керек. Аусар болсаң да, адал адам болып, жалған істі жаның сүймеу деген өте жақсы нәрсе бір, — бәрін білемін оның сенің айтып отырғандарың, не құр мағнасыз бос сөз ғой деймін де, не болмаса, өте теріс бағып отырған сөз ғой деймін. Әйтпесе, өзің сүйемін деп сендіріп...

«Сендірген жерім жоқ өмірі», — деді Левин ойланып.

— ...тырған сол халық, жәрдем болмаса құрығалы отырғанын қалай маңызсыз көрмексің сен? Дөкір құшнаш қатындар балаларды қор қылып, халықты надандық жайлап, қыйт еткен писарьдің билігінде қалып отыр да, сен болсаң, сол халыққа болыссын деп қолыңа қаржы беріліп отырғанда, соны өзіңше маңызсыз көрген соң, болыспай отырсың. — Содан келіп, Сергей Иванович екінің бірісің деген түйін айтты: — Не, қолыңнан келетін нәрсенің түгін көре алмайтын боп, соншалық кенжелеп қалғансың да, не болмаса соны істесең тыныштық, паңдығыңның мен білмейтін бірдеңесі қурап қалады деген жаққа шыққансың.

Константин Левин не жеңіліп, не болмаса, ортақ іске сүйіспеншілігім жетпей жатыр деп мойындай кетуден өзге ештеңе қалмағанын сезінейін деді. Соған өзі қорланып та, кейіп те кетті.

— Соның екеуі де бар, — деді Левин шорт кетіп. — Пәлендей... мүмкіндік барын көріп тұрғам жоқ өзім.

— Не дейді? Ақшаны жақсы орналастырып, дәрігерлік жәрдем беруге болмай ма екен?

— Болмайтын сықылды меніңше... Су тасқындарымыз, дүлей борандарымыз, жұмыс шағымыз тұрғанда, біздің уездің төрт мың шаршы шақырым жеріне дәрігер жәрдемін түгел беру орайын өз басым көре алмай жүрмін. Оның үстіне, медицинаға жалпы сенбеймін де өзім.

— Қой, ғапу ет; әділдік емес оның... Мен саған мыңдаған мысалдарды-ақ атап беремін... Мектеп жағы ше ал?

— Мектеп не керек?

— Не айтасың өзің? Білім пайдасында шүбә бола ма екен? Білім деген саған жақсы болса, өзгелерге де жақсы.

Константин Левин қыры сынып, өзін өзі тұйықтап қалғандай сезді де, қызып кетіп, ортақ іске селқос жүрген басты себебін де амалсыз айтып салды.

— Соның бәрі жақсы болуы да кәдік; бірақ өз басым өмірі пайдаланбайтын медицина пункттері мен балаларымды жібермейтін мектептер құруға әлек боп не сорым менің, оған тіпті шаруалар да балаларын жібергісі келмейді, балаларды жіберу керек дегенге өз басым да әлі мықты сенбеймін! — деді Левин.

Іс жайындағы сол тұтқыйыл көзқарас Сергей Ивановичке де сәл уақыт таңырқатып тастады; бірақ айқасудың жаңа жоспарын тағы да жасай қойды.

Үндемей, бір қармағын шығарып алып, суға тастап жіберді де, бауырына күлімсірей сөйледі ол.

— Жә, ғапу ет... Біріншіден, медицина пункті керек те боп шықты. Агафья Михайловнаны қаратқалы земство докторына кісі шаптырдық екеуміз.

— Дегенмен, қолы қыйсық бітеді ғой деп тұрмын.

— Мәселе ол әлі... Оның үстіне, сауатты мұжық, сауатты қызметкер деген өзіңе керегірек те, қымбатырақ та әрі.

— Жоқ, кімнен сұрасаң да, — деді Левин шорт кетіп, — жұмыскерлік жөніне келгенде, сауатты кісі деген әлдеқайда пәс соғады. Жол жөндетуге де болмайды; көпір салса да ұрлатып алады.

— Әйткенмен де, — деді Сергей Иванович шытынып, қайшылық дегендерді, әсіресе, бірден бірге дамылсыз сырғып, қайсысына жауап беруді білмейтін, түк байланысы жоқ жаңа дәлелдерді келтіре бергенді сүймегендіктен, — әйткенмен де әңгіме онда болмай тұр. Ғафу ет. Білім деген халық игілігі екенін мойындайсың ба өзің?

— Мойындаймын, — деді Левин байқамай, соның артынша ойымдағыдан өзге нәрсені айттым-ау деп те ойлады. Өзі оны мойындаймын деген күнде, айтып отырғандары түк мағнасы жоқ, бос сөз екендері де дәлелдене кеткелі тұрғанын сезіп отыр Оның қалай дәлелденерін білмегенімен, дәлелденер қыйсыны сөзсіз келіп тұрғанын байқап, сол дәлелдеуді күтіп те отыр өзі.

Ол дәлел Константин Левин ойлағаннан әлдеқайда оңай дәлел болып шықты.

— Оны егер игілік деп мойындайтын болсаң, — деді Сергей Иванович, — өз басын, адал адам бола тұрып, онда сүймей отыра алмайсың да, соған тілектес боп, соның жолында кызмет істемей қоя алмайсың да әрі.

— Мен бірақ жақсы іс деп мойындай қойғам жоқ оны әлі, — деді қызарып, Константин Левин.

— Неге? Жаңа айттың ғой өзің...

— Яғни, жақсы да, мүмкін де нәрсе деп отырғам жоқ мен оны.

— Қайрат қылмай тұрып, оны айта алмайсың сен.

— Жә, солай-ақ болсын, — деді Левин, ол сөзді айтайын деген тіпті ойы болмаса да, — солай-ақ делік оны; бірақ дегенмен де соның қамын жейтін не жөнім барын білмей отырмын өзім.

— Яғни, қалай?

— Жоқ, ақыр сөйлесеріміз сөйлескен соң, соны сен философия жағынан түсіндірсең деймін маған, — деді Левин.

— Түсінсем не қыл дейсің, философия не керек бұл жерге, — деді Сергей Иванович, Левин байқауынша, философияны салмақтауға қақың жоқ інішегім деген ыңғай білдіргендей болып. Онысы Левинді шамдандырып та жіберді.

— Не керегі мынау! — деді Левин ереуілдей кетіп. — Не дегенмен де, күллі тіршілігіміздің, тетігі жеке бастың бақыты деп ойлайым мен. Өз басым, дворян болған соң, земство мекемелерінің қазір әл-ауқатыма себі тиер түгі жоқ екенін білемін. Жөнделген жол да жоқ, жөнделмейді де; аттарым жаман жолмен де тарта береді өзімді. Доктордың да, медицина пунктінің де, келістіру судьясының да керегі жоқ маған, —өз басым оған өмірі барған да емеспін, бармаймын да. Мектеп деген, өзіңе айтқанымдай, керегі жоғы былай тұрсын, тіпті зыянды да маған. Земство мекемесі де маған: десе басы он сегіз тыйын төлеудің, қалаға салақтаудың, қандала арасына түнеп, қай-қайдағы қысыр, қыямпыр сөз естудің әшейін бір әуресі де, өз басым қызықпаймын да оған.

— Ғафу ет, — деп Сергей Иванович те күлімсірей киіп әкетті сөзді, — шаруаларды азат етуде өз басымыз қызыққандықтан істемесек те, істегеміз біз...

— Жоқ! — деп Константин, одан бетер екіленіп кескестей кетті. — Шаруаны азат ету басқа әңгіме болатын. Жеке бастың мүддесі жатқан онда. Өзіміздің де, дүйім жақсы адамдардың да еңсесін басқан сол ажырықты алып тастағымыз келген. Бірақ қала депутаты болып, өзім тұрмайтын қалаға қанша дайрақшы керек, мұржаларды қалай жасау керек деп салмақтап жүрер жайым жоқ; қосшы би болып, шошқа етін ұрлаған мұжықты соттап, қорғаушылар мен прокурорлардың қай-қайдағы езбе қысыр сөздерді мен өзімнің Алешка-ақымақ дейтін шалымнан председатель отырып: «Айыпкер мырза, шошқа етін қымқырған фәктіңізді мойындайсыз ба?» деп сұрайтын сұрауын,— «Ләббәй?» дейтін жауапты алты сағат аңыра тыңдап отырар жайым жоқ менің.

Константин Левин сөзінен ауып кетті де, председатель мен Алешка-ақымақтың сыйқына сала бастады; солары да іске түгел қатнасы бар сықылды көрінді өзіне.

Сергей Иванович бірақ иығын құнжың еткізді.

— Жә, сонымен не айтқың кеп отыр сенің?

— Айтқым кеп отырғаны-ақ, өзіме... өз мүдделеріме астасатын құқықтарды қашан болсын қайратымды түгел жұмсай қорыймын демекпін; өзімізді, студент шағымызда жандармдар тінтіп, хатымызды оқығанда, сол құқықтарды қайратымды түгел жұмсай қорып, білім мен бостандық жолындағы өз құқықтарымды да қоса құруға әзір болғамын. Балаларымның, бауырларымның, өзімнің тағдырыма астасатын әскери міндет дегенді де түсінемін; өзіме саятын нәрселерді талқылауға да әзірмін; бірақ земствоның қырық мың сом ақшасын қайда бөлуді сарапқа салып, яки Алешка-ақымақты соттау дегендерді түсінбеймін де, түсінер жайым жоқ та оны.

Константин Левин сөзінің тоспасы ағытылып кеткен адамша сөйледі. Сергей Иванович жымыя күлді.

— Ертең ал, өзің соттасасың делік: соң да өзіңді ежелгі қылмыс палатасында соттағаны қолайыңа жағар ма еді сенің?

— Соттаспаймын мен. Өмірі кісі пышақтамаймын да, керегі де жоқ маған оның. Қойшы тіпті! — деген күйі, әңгімеге түк қатнасы жоқ өзге нәрсеге ойыса кетті тағы да. — Біздің сол земство мекемелеріміздің бәрі де, Европада өздігінен өскен ормандай болсын деп Троица күнінде өзіміз шанышқан қайың шыбықтарға ұқсайды да, сол қайыңдарды ықласымды сала суғарып, ағаш болады деуге өзім де сенбеймін!

Сергей Иванович иығын бүлк еткізіп қойды да, талас сөздеріне сол қайыңдардың енді қайдан кеп сап ете түскеніне осы ишарасы арқылы таңырқағандық көрсеткенімен, інісі оны ауызға алғанда не айтқысы келгенін де іле-шала түсіне кетті.

— Ғафу еткейсің, олай салмақтау келісіңкіремейді ғой деймін, — деді ол ескертіп.

Бірақ Константин Левин ортақ игілікке селқос қарайтын кемшіліктерінен басын арашалағысы келіп, сөзін де сабақтай жөнелді:

— Менің ойымша, — деді Константин, — жеке бастың мүддесіне сүйенбеген қаракеттің ешқайсысы да баянды бола алмайды. Ол өзі философиялық, ортақ шындық бір, — деді философия жөнінде сөйлеуге менің де қақым бар дегенді көрсеткісі келгендей, философия деген сөзді батыл айтып.

Сергей Иванович тағы да күлімсіреді. «Кәсібінің ыңғайына көше қызмет істейтін мұнын, да бір философиясы бар екен ғой, өзінше», — деді ойланып.

— Қой, философияға кіріспей-ақ қой сен, — деді ағасы. — Бүкіл ғасырлар философиясының басты міндеті де жеке мүдде мен ортақ мүдде арасындағы тап сол қажетті байланысты табу боп келе жатыр. Бірақ әңгімеге қатнасы жоқ оның, әңгімеге қатнасатын нәрсе — сенің теңеуіңді түзетуім керек болып отыр тек. Қайың шыбықтар шаншылған шыбықтар емей-ақ, кейі егілген, кейі себілген шыбықтар да, сағырақ қарау керек оларға. Мекемелерінде ненің маңызды, мәнді екеніне сақ келіп, соны қадірлей білген халықтарды ғана болашағы бар, тарихи халықтар деуге болады.

Содан Сергей Иванович мәселені Константин Левиннің қарымы жетпейтін философиялық-тарихи тұрғыға алып кетті де, Левин көзқарасының түк әділдігі жоқ көзқарас екенін де дәлелдеп берді.

— Саған соның жақпай жүрген жайына келсек, кешірім етерсің, — ол біздің орысқа біткен еріншектігіміз бен бариндығымыз да, сенің басыңдағы сол уақытша адасқандық өте шығатынына да сенімдімін өзім.

Константин үндеген жоқ. Жан-жағынан өзі түгел қыйрай жеңілгенін сезгенімен, айтайын дегенін ағасы да түсінбегенін қоса сезіп отыр. Өзі тек сол сөзінің неге түсінікті болмағанын білмей қойды: айтайын дегенімді әлде айқын етіп айта алмадым ба екен, әлде бауырымның түсінгісі келмеді ме екен, сөзімді түсіне алмады ма екен әлде, деп ойлады. Бірақ ол пікірге тереңдей қоймады да, ағасына да қарсыласпай, мүлде өзге жайды, өз ісінің жайын ойлауға кірісті.

Сергей Иванович соңғы қармағын жыйнаған соң, атты шешіп алып, жүріп кетті екеуі.

Ағасымен арадағы әңгіме үстінде Левиннің ойын бөле берген жеке басының ісі мынау болатын: өткен жылы, бір жолы пішен басына келіп, приказшіге ашуы ұстаған соң, Левин көңілін басатын әдісін қолданып жіберіп, мұжық қолындағы шалғыны ала сала, өзі де шаба бастаған.

Сол жұмыс өзіне соғұрлы жағып кеткендіктен, пішен шабуға талай рет араласқан болатын; үй алдындағы пішендікті түгел шауып шығып, мұжықтармен күнұзын бірге жүріп шабуға — быйылғы жылы жаз басынан-ақ жоспар жасап алған. Ағасы келгеннен бері: шапсам ба екен, шаппасам ба екен? — деген ойда болатын өзі. Ағасын күні бойы жалғыз тастап кетуден бір ұялса, пішен шапқанымды келемеж қылама деп және қорыққан-ды. Бірақ пішендікті аралап, пішен шапқан шағы есіне түскен соң, шабамын деген ойға келіп те қойғандай болды. Ағасымен арадағы қағытпа әңгімеден соң, сол әдетін есіне тағы да алды.

«Дене қыймылы керек, әйтпесе мінезім мүлде бұзылып бара жатыр», — деп ойлады да, ағасы мен халық алдында қанша ыңғайсыз болса да, пішен шабуға мықтап бекіді.

Константин Левин кеш болсымен-ақ конторға барып, жұмыс жайында жарлықтарын берген соң, ең мол, ең жақсы Калина пішендігін шабуға ертеңгі күнге шалғышылар шақырып келуге деревняларға кісі жіберді.

— Шыңдап, ертең ала шығуға менің шалғымды да Титке беріп жіберіңіз; өзім де шабармын, бәлкім, — деді Левин, қысыла бермейінші деп.

Приказші жымыя күлді де:

— Құп болады, — деді.

Левин кешкісін шай үстінде ағасына да айтты:

— Ауа райы түзелді ғой деймін, — деді ол. — Ертең шаба бастағалы отырмын.

— Сол жұмысты өте жақсы көрем өзім, — деді Сергей Иванович.

— Керемет жақсы көрем мен. Бағзы уақыттарда мұжықтармен бірге өзім де шапқамын, ертең күні бойы шап қалы отырмын.

Сергей Иванович басын көтере, бауырына таңырқай қарады.

— Қалай, яғни? Күнұзын, мұжықтармен бірдей шаппақсың ба?

— Я, өте сүйінішті жұмыс өзі, — деді Левин.

— Дене жаттықтыру жағынан өте тамаша да нәрсе өзі, тек соған шыдай алар ма екенсің дейім сен, — деді Сергей Иванович, ешбір сылтың-сықақсыз.

— Байқап көргемін. Әуелгіде ауыр болғанымен, келе-келе төселіп кетесің. Қала қоймаспын деймін...

— Солай де! Соныңа мұжықтар қалай қарайды, соны айтшы, ал? Бариніміз ерігіп жүр деп күлкі ететін де болуы керек.

— Жоқ,өйтпейді; өзі бір сонша көңілді, соған қоса қыйын жұмыс та, ойлауға да уақыт болмайды тіпті.

— Олармен тамақты қалай бірге ішпексің ал? Өзіңе онда шарап пен қуырған күрке тауық етін жіберу де ыңғайсыз.

— Жоқ, олар дамылдаған кезде үйге келіп тұрам тек.

Келесі күні таңертең Константин Левин әдеттегісінен ерте тұрғанымен, шаруашылық жайында жөн сілтеймін деп кідіріп қалды да, пішен басына шалғышылар екінші саланы шауып жатқанда келді.

Шалғышылар алғашқы салаға кіріскен жердегі шабылып тасталған, жағалай көлеңкелі, салалары сұр тартқан пішендік пен шалғышылар шешіп, қарайта үйіп тастаған шапандар сонау қырат үстінен-ақ шалына кетті.

Левин тақалған сайын, шалғыны әралуан сілтей, бірінің соңынан бірі шұбала тартқан, кейі шапаншаң, кейі көйлекшең мұжықтар да шалынды. Левин санағанда қырық екі адам боп шықты.

Шалғышылар пішендіктің бір, ескі тоспалы ойда-шорқы ойпатын шауып барады екен. Левин өз кісілерінің кейбіреуін таный да кетті. Өте ұзын ақ көйлек киген Ермил қарт та осында екен, шалғыны бүгіле сілтеп барады; Левинде көшір боп істеген Васька да сонда екен, әр саланы құлаштай қарпып барады. Шалғы шабуда Левинге аға боп жүрген, кішкентай арық мұжық Тит те осы арада екен. Шалғыны бүгілмей, ойнай сілтеген адамша, өз саласын кең алып, алда кетіп барады.

Левин атынан түсіп, жол жағасына байлады да, Титке келіп жолыққан соң, ол оған бұта арасындағы екінші шалғыны алып берді.

— Дап-дайын, барин қол сілтетпейді, қылпып тұр, — деді Тит, баскиімін күлімсірей шешкен күйі, Левинге шалғыны беріп.

Левин шалғыны алған соң, өлшеп көре бастады. Салаларын шауып болған, шат көңілді, тер басқан шалғышылар бірінен соң бірі жол бойына шығып, баринмен, сылтың етісе амандасып жатыр. Көсе жүзін әжім басып, қой терісінен күрте киген бойшаң қарт жолға шығып, тіл қатқанша, Левинге түгел қараған күйлері, ешқайсысы да сөйлеген жоқ олардың.

— Байқағайсың, барин, құлақбауға жармасқан соң, қалып "қойып жүрме! — деді ол, шалғышылар арасындағы сабырлы күлкіні Левин де ести кетті.

— Қалыспауға қамданармын, — деді Левин, Тит соңынан түскен күйі, бастау кезін аңдый тұрып.

— Байқағайсың, — деді қарт қайырып.

Тит жол ашқан соң, Левин соңынан ілесе тартты. Жол жағасының шөбі аласа келіп, өзі әрі көптен бері шалғы шаппағандықтан, өзіне қараған жұрт көзінен де қысылып, алғашқы сәтте қатты сілтегенмен де, нашар шапты Левин. Арт жағынан дауыстар да естіліп жатыр:—Жақсы сапталмаған екен, тұтқасы биік орнатылыпты, қалай бүгіліп жүргенін көрдің бе, өзінің, — деді біреуі.

— Өкшеңді көбірек тіре, — деді екіншісі.

— Жарайды, уақасы жоқ, жаттығады, — деді қарт жалғап. — Көрдің бе, сілтесін... Саланы кең алдың, қарлығып қаласың... Қожайын ғой, өзі үшін тырыспай қайтсін! Көрдің бе жал қалып жатқанын! Сол үшін біздің жон теріміз тілінетін.

Шөп майда тартты да, Левин тыңдауын тыңдағанмен, жауап бере қоймай, қалай да тәуір шабайын деген оймен, Тит соңынан сілтеді де отырды. Жүз қадамдай жерге барып та қалды өздері. Тит титтей шаршау дегенді шалдырмай, тоқтамаған күйі, сілтей берді ылғый; Левин бірақ сонша шаршап кеткендіктен, шыдай алмаймын ба деп те қорықты.

Шалғы сілтеуге шамасы әрең жетіп келе жатқанын сезіп, Титтен тоқтасақ дегенді сұрауға да бейімделді. Бірақ дәл сол кезде Титтің өзі де тоқтап, еңкейе шөп алып, шалғысын сүртті де жаный бастады. Левин де бойын жаза күрсініп, бұрыла қарады. Артында келе жатқан мұжық та шаршаған болуы керек, Левинге жете қоймай, қалт тоқтады да, шалғысын жануға кірісті. Тит өз шалғысы мен Левин шалғысын жаныған соң, екеуі тағы да ілгері тартты.

Екінші шабыста да әлгідей болып шықты. Тит сол құлашын сілтеген күйі, тоқтауды да, шаршауды да білген жоқ. Левин қалыспауға тырысып, ілесе тартқанымен, барған сайын қымыңдап та кетті өзіне: халім бітті-ау деп сезінген сәттері де болып, бірақ сол кезде Тит те тоқтап, шалғыны жанып отырды.

Бірінші саланы шауып шықты. Сол ұзын сала Левинге де өте қыйын көрінді, бірақ оның есесіне, сала аяқталған соң, Тит шалғысын иығына салды да, шапқан жеріндегі өз ізіне түсе, тағы да оралғалы баяу аяңмен қайта тартты, өзі шапқан жермен Левин де қайта жүрді. Левиннің бетінен моншақтаған тері мұрнынан тамшылап, жотасы суға батырып алғандай түгел шылқылдап кетсе де, жаны жырғап қалды өзінің. Қазір, шалғы шабуға шыдайтынын білген соң, өте-мөте қуанып та кетті.

Түшіркенген көңілін өз саласының нашар шабылуы ғана бұза берді. «Қолымды құлаштай бермей, бүкіл кеудемді сала сілтейін», — деп ойлады, Титтің жіппен өлшеп қыйғандай, дөп түскен саласын өзінің ығы-жығы шашылып жатқан саласымен салыстырып.

Тит алғашқы саланы шапқанда, Левиннің байқауынша, баринді сынағысы келгендей, өте-мөте тез қыймылдады да, сала да ұзын келді әрі. Одан соңғы салалар оңай соққанмен де, Левин мұжықтардан қалыспайын деген оймен, сонда да болса, бар күшін сала қыймылдады.

Мұжықтардан қалыспай, қалай да жатық істейін дегеннен өзге ештеңе ойлаған да, қалаған да жоқ өзі. Шалғы сыңғырларын ғана естіген күйі, қарсы алдында ұзап бара жатқан Титтің тіп-тік бітімін, орай шабылған шабындығын, баяу, толқый тұқырған шөптер мен өз шалғысының жүзіне жанасқан шөп мәуелерін, алдағы сала шетін ғана көріп келеді, сол жерде дамылдамақшы да болатын.

Жұмыс үстінде терлей күйіп келе жатқан иығына қапелімде бір сап-салқын, жайлы нәрсе тигенін, қайдан тигенін де білмей, сезе кетті өзі. Аспан жүзіне шалғы жаныған кезде келіп қарады. Қалың бұлт салбырай қоршап, ірі-ірі жаңбыр түсіп тұр екен. Мұжықтардың кейбіреулері шапандарына қарай жүгіріп, киіп те алысты; кейбіреулері құдды Левин сықылды, жайлы тиген салқын жаңбыр астында иықтарын құр мәз бола қомдай түсіп тұр.

Тағы да екі сала шауып шықты. Салалар ұзын да, қысқа да, шөбі жақсы да, нашар да келіп отырды. Левин уақыт дегенді мүлде ұмытып, қазір не ерте, не кеш екенін де ныспы білген жоқ. Қазір жұмысында, өзіне бір орасан рақат сезілген өзгеріс те басталайын деді. Жұмыс үстінде тіпті не істеп жүргенін де ұмытып кеткен сәттері болып, ондайда өзіне оп-оңай соғып, сол сәттерде шапқан саласы да Тит саласындай тегіс, жақсы шығып отырды. Бірақ не істеп жүргенін еске алып, тәуірірек істейін деп, тырыса бастаса-ақ болды, еңбектің де бар салмағын дереу сезіп, шапқан саласы да нашар шығып отырды.

Және бір саланы шауып шыққан соң, Левин басынан тағы да түсейін деп еді, Тит бірақ тоқтады да, қартқа барып, соған бірдеңе айтты ақырын. Екеуі де күнге жалт қарасты. «Не жайын сөйлесіп тұр өздері, салаға неге түспей тұр, анау?» — деп ойлады Левин, кемінде төрт сағат дамылсыз шапқан мұжықтардың ертеңгі ас ішетін уақыттары болғанын байыптамай.

— Ертеңгі ас ішейік, барин, — деді қарт.

— Уақыт боп қалды ма? Жарайды, ішсек ішейік.

Левин шалғысын Титке берді де, нан алғалы шапандарына қарай тартқан мұжықтармен бірге, шөбі шабылып, жаңбыр сәл бүркіп кеткен ұзын саланы аралай атына кетті. Ауа райын білмегендіктен, жаңбыр пішенін сулап кеткенін тек осы арада кеп аңғарды өзі.

— Пішенді бүлдіретін болды-ау, — деді ол.

— Ештеңе етпейді, барин, жаңбырда шап, ашықта жыйна деген! — деді қарт.

Левин атын шешіп, кофе ішкелі үйіне қарай жөнелді.

Сергей Иванович жаңа ғана тұрыпты. Левин кофесін ішті де, Сергей Иванович киініп, ас үйге келгенше, пішен басына тағы да кетіп қалды.

V

Ертеңгі астан соң, Левин бұрынғы орнына тап келмей, қасына шақырған қалжыңбас қарт пен күзде ғана үйленіп, шалғы шабуға осы жазда тұңғыш рет шыққан жас мұжықтың арасына тап келді.

Қарт, денесін тік ұстаған күйі, теріс аяғын әрі тең, әрі кең басып, алда кетіп барады да, сірә, жүріс үстіндегі қол серместен қыйын соқпайтын бір дәл алған, бап қыймылмен, шөбі биік, біркелкі өскен саланы жай, ойнай жусатып барады. Шалғыны ол сілтемей, шырын шөпте шыңғырай шалғының өзі алып бара жатқан сықылды.

Левин соңынан балғын Мишка келе жатыр. Тебеңдеген түгіне жасаң шөптің қауыздары жабысқан әдемі, балғын жүзі қайыса қыймылдағанын көрсетіп тұр; бірақ өзіне қараса-ақ болды, жымыя күліп қояды. Қыйын тиді деуден, өлгенін артық көріп келе жатқан түрі бар екен өзінің.

Левин сол екеуінің ортасында келе жатыр. Нағыз шыжыған ыстықта да шалғы шабу өзіне олғұрлы қыйын көрінген жоқ. Шүмектеген тері денесін салқындатып тұр да, шынтағына дейін сыбанған қолын, арқасын, басын күйдірген күн көзі жұмысында бекемдік, табандылық беріп тұр; не істеп жүргенін ойламай, өзін өзі ұмыта қыймылдайтын минуттар да әлсін-әлі ұшырайды. Шалғынын, өзі қыйып келеді. Ол бір бақытты минуттар болатын. Шапқан салалары өзенге кеп тірелген соң, қарт шалғысын дымқыл қалың шөпке сүрте, өзеннің таза суына шайған күйі, қалбырымен су іліп алып Левинге бергені одан да қуанышты көрініп кетті.

— Кәнеки, квасымды сіміріп жіберіңіз! Жақсы ғой, ә? —деді ол ымдап қойып.

Левин шынында да бетінде балдыр жүзіп, қаңылтыр қалбырдың тот дәмі татыған осы жылы судай сусынды ешуақытта ішкен жоқ болатын. Осыдан соң-ақ шалғыға қолын арта, маң-маң баса балбырай серуендеп, шүмектеген терін сүрте, кеудені кере тыныстаған күйі, созыла тартқан күллі шалғышыларды, төңіректе, орманда, дала да не болып жатқанын шола қарайтын шақ та келіп жетті.

Левин неғұрлым шаба түскен сайын, өзін өзі ұмытқан сәттерін де соғұрлым жиі сезіп, соның тұсында қолы да шалғы сілтемей, қайта өзін өзі сезінген өмір толы денесін шалғының өзі қозғап, ой жұмсалмай, тылсым бойынша істеліп жатқандай, жұмысы да өзінен өзі дөп түсіп, дәл істеліп жатыр. Ол бір ең рақат минуттар болатын.

Сол өзін өзі ұмыта сілтеген қыймылды қойып, ойлау керек болса-ақ, қыйындай да берді; қыйындағанда, не шоқаттарды, не оталмаған атқұлақтарды шапқан шақтарда қыйындады. Қарт оны оп-оңай шауып жүр. Шоқат келсе-ақ, жүрісін өзгерткен күйі, шоқатты кей жерде өкшесімен кей жерде шалғы ұшымен екі жақтан қақшып тастап кетеді. Соны істей жүріп, алдыңғы жағында көрінгендерді де түгел шолып, бақылап келеді; біресе бал ұяны сыпырып алып, не өзі сорып, не Левинге тартады, біресе бұтақтарды шалғы ұшымен қарпып тастап, біресе шалғы астынан пыр еткен бөдене ұясына үңіледі, біресе жолда ұшыраған жыланды ұстап, шалғысына шанышқыша іле көтерген күйі Левинге көрсетеді де, лақтырып кетеді.

Бұл жүріс өзгерістері Левинге де, соның соңындағы жас жігітіңе де қыйын тиді. Ол екеуі бір түйіле қыймылдап, жұмысқа қыза кірісіп алған соң-ақ, қыймылдарын өзгертіп, алдыңғы жақта не болып жатқанын қоса бақылау дегенге шамалары келген жоқ.

Левин уақыттың қалай өткенін де білмеді. Өзінен егер қанша уақыт шаптың деп сұрай қалса, түскі тамақ кезі боп қалғанымен, — жарты сағат шаптым дегендей де түрі бар еді. Салаға қайта түскен соң, қасындағы қарт Левинге бір қыз бен баланы көрсетті, екеуі екі жақтан, биік шөптен әрең көрініп, шалғышыларға қарай жолмен келе жатыр екен, нан ораған түйіншектері мен квас құйып, шүперекпен тығындаған құмыраларын қолдары созыла көтеріп келеді.

— Қарай гөр, шіркейлердің малтып келе жатқандарын! — деді ол, соларды нұсқай, күнге қолын қалтқылай қарап.

Тағы да екі сала шығарған соң барып тоқтады қарт.

— Жә, барин, тамақ ішейік! — деді ол кесіп. Содан, шалғышылар өзенге жеткен соң, түскі тамақ әкелген балалар қасында күтіп отырған шапандарына қарай, саланы аралай тартты. Шалғай жүрген мұжықтар арба көлеңкелеріне, жақындағылары үстіне шөп жапқан шілік түбіне келіп тоғысты.

Левин қайтқысы келмей, солардың қасына келіп отырды.

Барин алдында қысылу-қымтылу дегендер әлдеқашан-ақ жоғалған. Мұжықтар тамақ ішуге қамдана бастады. Біреулер жуынып, жас жігіттер өзенге шомылып, енді біреулер тынығатын орындар жайлап, нан дорбаларын шешіп, квас құйған құмыраларын ашып жатыр.

Қарт кесесіне нанын турап, қасығының сабымен үгітті: де, қалбырынан су құйып, тағы да нан турап, тұз салған соң, шығысқа қарап шоқына бастады.

— Кәне, барин, қойыртпағымнан алып жіберіңіз, — деді қарт, кесе алдына тізерлей отырып.

Қойыртпақ сонша дәмді болған соң, Левин үйге барам дегенді де тоқтатты. Қартпен бірге тамақтанған соң, соның үйдегі шаруа жайын сөйлесіп, соған ықлас сала отырып, қарт ден қояды-ау деген өз жайын да, бүкіл жағдайларды да түгел айтып берді оған. Қарттың өзін ағасынан да жақын сезіп, сол адамға іші де жылынғандықтан, еріксіз күлімсіреп те қойды. Қарт тағы да түрегеле шоқынып, басына шөп жастап, сол бұта түбіне жатқан соң-ақ, Левин де соны істеп, жата сала, терлеген беті мен денесін күн көзіндегі шыбын-шіркей жыбырлата, тынбай қонып, мазалағанымен, дереу ұйқтап кетті де, күн бұтаның екінші жағына шығып, өзіне түсе бастаған кезде бір-ақ оянды. Қарт көптен бері-ақ ұйқтамай, жас жігіттердің шалғыларын шыңдап отыр екен.

Левин төңірекке қарап жіберіп, жер бітімін танымай да қалды: соғұрлы түгел өзгеріп кетіпті. Жайқын жатқан пішендік шабылып болып, иісі аңқыған салалары қыйыс түскен кешкі күн шұғыласына ерекше бір жаңа түрмен шағылысып тұр. Өзен бойында шөбі арылған бұталар да, бұрын шалынбай жатып, қазір иіндері болатша жылтыраған өзен суының өзі де, жүрген, түрегеп жатқан адамдар да, пішендіктің шабылмаған жерлеріндегі тіп-тік кенелер де, жалаңаш шабындық үстінде қалықтаған қаршыға да, — түгел жап-жаңа екен мүлде. Левин ұйқысы ашылған соң, бүгін қанша шабылды, тағы қанша шабуға болар екен дегенді бажайылай бастады.

Қырық екі адам ұшан-теңіз көп жұмысты бітіріп тастапты. Барщина тұсында отыз шалғымен екі күн шабылатын үлкен пішендік түгел шабылып болыпты. Шабылмағаны тек салалары қысқа-қысқа бұрыш-бұрыштар ғана екен. Левин бірақ сол күні мүмкін болғанша көбірек шабылса екен дегендіктен, күннің сонша тез еңкейіп кеткеніне қынжылып та қалды. Өзі тіпті шаршау дегенді сезбепті; тек бұрынғыдан да тезірек, мүмкін болғанша бұрынғыдан да көбірек істесек екен дегенді ғана ойлады ол.

— Немене, Машкин Өрін де шабар ма екеміз, қалай ойлайсың? — деді ол қартқа.

— Құдай біледі ғой, күн еңкейіп қалыпты. Жігіттерге арақ жағы болса қайтер еді деймін?

Күн қайта тағы да дамылдап, шылымшылар темекілерін тартып отырған кезде, қарт тұрып: «Машкин Өрін шапсақ, арақ болайын деп тұр», — дегенді жариялады жігіттерге.

— Я, шаппас несі бар дейсің! Түсе қал, Тит! Тез қағып тасталық! Түнде тоясың, түсе қал! — деген дауыстар шықты да, шалғышылар нандарын жеп болып, салаға түсуге бет алды.

— Ал, жігіттер, берік болыңдар! — деп Тит, алдымен желе кеп жөнелді.

— Жүр, жүр! — деді қарт, соның соңына түсе қала, лезде тақымдай кетіп, — қыйып тастармын! Уақып бол!

Жастар да, кәрілер де бірін бірі тақымдай шауып келеді. Бірақ өздері қанша асыққанмен де, шөпті бүлдірмей, салалары дақ-дағымен, сонша таза, бап түсіп жатыр. Қыйыс қалған бұрыш жер бес минутта-ақ қағып тасталды. Соңғы шалғышылар саланың аяғынан шыққанша, алдыңғылар шапандарын иықтарына арта салысып, жолды кесе Машкин Өріне қарай тартты.

Қалбырлары салдырлай, олар Машкин Өрінің орманды сайына кіргенде, күн де ағаш қалқасына барып қалған болатын. Қоқты ортасының шөбі белуардан екен де, әрі балауса, әрі майда, тікендеу болады екен. Орманның о жер, бұ жерінде шұбартқан Құлқайыр гүлі де көрінеді.

Әлде қуа, әлде кесе шабамыз ба десіп, қысқаша кеңескен соң, белгілі шалғышы, еңгезердей, қара-қошқыл Прохор Ермилин дейтін мұжық алға түсті. Бір саланы өзі алдымен шығарып тастап, қайта келіп, сала басын қайырған соң, соның соңынан жұрт' түгел қатарласа, еңіске қарай өзекті құлдыйлай тартып, одан өрге сілтеген күйі, орманның дәл жиегіне барып тірелді. Күн орманнан асып та кетті. Шық та түсе бастап, шалғышылар тек белеңде ғана күнге ілініп, бу көтерілген сай мен одан арғы қабырғада шық аралас салқын көлеңкемен тартты. Жұмыс қызып кетті.

Шылғырған балғын иісі аңқый қыйылған шөптер биік-биік сала болып қалып жатыр. Қысқа салалардың жан-жағынан иін тірескен шалғышылар, қалбырлары салдырай, біресе шалғылары қағыса сыңғырап, біресе шалғыларын қайраққа шарылдата жанып, біресе даурыға айқайласып, бірін бірі тақымдай сілтеп келеді.

Левин әлі сол жас жігіт пен қарттың ортасында келе жатыр. Қой тері күртесін киіп алған қарт көңілді, қалжыңбас, еркін сілтеген сол қалпынан танбай келеді. Орман ішіндегі шырын шеп арасында қабарған қайын, саңрауқұлақтары дамыл-дамыл кездесіп, шалғылар қыйып кетіп жатыр. Бірақ әлгі қарт саңрауқұлақ тап болған сайын еңкейе сыпырып алып, қойнына тыға салады. «Кемпірге де сарқыт болатын болды», — дей түсіп қояды өзі.

Әрі дымқыл, әрі морт шөпті шабу деген қанша жеңіл болғанымен, сайдың тік бетінен бір түсіп, бір шыға беру де қыйын соқты. Бірақ қарт оған қыңқ еткен жоқ. Шалғыны сол сілтегені сілтеген күйі, дәу шәркейлі аяғының адымын қысқа, нық алып, тік қыяға баяу өрлеп жүр де, шалбары мықынына түсе, денесі түгел зіркілдегенмен, жолында қылтанақ қалдырмай қақшып, саңрауқұлақ қоймай жыйнап, мұжықтармен де, Левинмен де қоса қалжыңдасып жүр. Левин соның соңынан келе жатып, шалғысыз шығуы қыйын осындай тік бетке шалғымен шыққанда, сөз жоқ құлап кетем ғой деп те ойлай берді. Бірақ шығып та, жұмысын істеп те кетті. Өзін қайдағы бір сыртқы күш қолдағанын сезіп келеді.

VI

Машкин Өрін шауып болып, соңғы саланы тындырған соң, шапандарын киіп, мәз болыса үйлеріне беттеді. Левин атына міңген соң, мұжықтарды қыймай әрең қоштасып, үйіне тартты. Қыр басынан бұрыла қарады; ойпаттан көтерілген мұнардан мұжықтар көрінген жоқ; жарқын-жарқын сөйлеген дөкір дауыстары, қарқылдаған күлкілері мен қақтыққан шалғыларының дыбыстары ғана шалынды.

Левин тер басқан маңдайына шашы ығы-жығы жабыса, арқасы мен омырауы қарауыта шылқылдап, бөлмесіне мәз-мәйрам күйі даңғырлап кіргенде, Сергей Иванович тамағын ішіп болып, бөлмесінде лимон мен мұз салған суды сіміре, поштадан жаңа алынған газеттер мен журналдарды қарап отыр екен.

— Пішендікті шауып та тастадық! Па, неткен жақсы, ғажайып десеңші! Өз жайың қалай, ал? — деді Левин, кешегі жайсыз әңгімелерін мүлде ұмытып кетіп.

— Жаратқан-ау! Не боп кеткенсің өзің! — деді Сергей Иванович, бауырын ә дегенде ренжи шола қарап. — Жә, есікті, есікті жауып жібер! — деді бажылдап. — Сөз жоқ бір тобын кіргізіп жібердің.

Сергей Иванович шыбын десе сілтідей тынып, терезесін тек түнде ғана ашатын да, есікті тарс жауып отыратын.

— Құдай бар-ды, біреу де кірген жоқ. Кіргізсем, ұстап алам өзім. Сенбейсің ғой, не деген рақат десеңші ! Уақытты қалай өткіздің өзің?

— Жақсы өткіздім. Бірақ өзің күні бойы рас шаптың ба? Өзің де ашыққан-ақ шығарсың деймін. Кузьма өзіңе бәрін де әзірлеп қойған.

— Жоқ, тамаққа зауқым жоқ менің. Сол жерде іштім. Барып жуынайын деп тұрмын.

— Жарайды, бара ғой, қазір өзім барам саған, — деді Сергей Иванович, бауырына басын шайқай қарап. — Тезірек бар, — дегенді қосып қойды, күлімсіреген күйі, кітапты жыйыстыра, жүруге ыңғайланып. Қапелімде өзі де жадыpaп, бауырынан да айрыла қойғысы келмеді. — Жә, жаңбыр кезінде қайда болдың?

— Сол да жаңбыр ма? Титтей бүркіп кетті құр. Жә, қазір келейін мен. Уақытты өзің жақсы өткізген екенсің ғой сөйтіп? Оның жақсы болған екен, — деді де Левин киінуге кетті.

Бес минуттан соң ағайынды екеуі ас үйде келіп тоғысты. Левин өзі, асқа зауқы жоқ сықылданып, тамақ басына тек Кузьма ренжір деген оймен отырса да, іше бастаған соң, өте дәмді де көрініп кетті өзіне. Сергей Иванович інісіне күлімсірей қарап отыр.

— Айтпақшы, саған хат бар еді-ау, бір, — деді ол, — Кузьма, төменгі үйде еді, алып келші, жарқыным. Байқағайсың, есікті жауып жүр.

Хат Облонскийдің хаты екен. Левин естірте оқыды. Облонский Петербургтен жазыпты: «Доллидан хат алып отырмын, Ергушовода еді, әлі сол жөнделе алмай жатыр екен, барып ақыл бер, жарқыным, түгел білесің ғой өзің. Сенің барғаныңа қатты қуанады ол. Мүлде жалғыз, байғұстың өзі. Енем әлі үй ішімен шетелде жүр».

— Жақсы болды-ау мынасы! Сөз жоқ барам оларға, — деді Левин. — Болмаса, екеуміз де барайық. Өзі аяулы адам бір. Рас емес пе оным?

— Осы арада жақын ғой өздері?

— Отыз шақырым келеді. Қырық шақырым да боп қалар, бәлки. Жолы бірақ өте жақсы жол. Жақсы, барып қайтамыз.

— Тіпті жақсы, — деді Сергей Иванович сол күлімсіреген күйі.

Інісінің түрі қолма-қол көңілдендіріп те жіберді өзін.

— Па, араныңның ашылғанын-ай! — деді ол, тарелкеге тұқыйған інісінің қызыл-күрең тарта тотыққан жүзі мен мойнына қарай отырып.

— Тамаша! Осы баптың бүкіл былшыл біткеннен артық екеніне сенбейсің, ғой сен. Мен өзім медицинаны Аr-Beitscur 48 деген жаңа терминмен байытсам деп жүрмін.

— Қой, саған керегі жоқ сықылды.

— Рас қой, бірақ әртүрлі жүйке ауруы барларға керек ол.

— Рас, сынаған жөн. Мен өзім, пішен басына барып сені көрейін десем де, күн қатты шыжып кеткен соң, орманнан ары барғам жоқ. Отырдым-отырдым да, орман арқылы слободкаға соғып, сенің әжеңе жолыққан соң, мұжықтардың сен жөндегі пікірін тартып көрдім. Байқауымша, солар өзі осыныңды қостамайды да ғой деймін. «Мырзаның ісі емес қой бұл», — дегенді айтады әжең. Тегінде де меніңше, халық ұғымында «мырза» қарекеті деп өздері айтқан, белгілі қарекетке қоятын талаптары да орнығып алған айқын талап сықылды. Ұғымдарындағы сол белгілі шектен мырзалардың шығып кетуін ұнатпайды да екен өздері.

— Болса болар; бірақ ол өзі менің әмір бойы көрмеген сондай ләззәтім екен бір. Жаманшылық ештеңесі де жоқ. Рас емес пе? — деді Левин. — Ұнамаса қайтелік оларға. Әйтседе, ештеңесі жоқ қой дейім өзім. Сенші?

— Байқауымша, — деді Сергей Иванович ойын жалғап, — бүгінгі күніңе өзің әбден ризасың ғой деймін, тегі.

— Өте ризамын. Пішендікті түгел шауып шықтық. Әрі өзім қандай қартпен достастым десеңші онда! Тамаша тіпті, ойың жетпейді сенің!

— Жә, күніңе ризамын-де солай. Мен де риза боп отырмын. Біріншіден, шахматтың екі мәселесін шештім, өте қызық біреуі, — жай таспен басталады. Өзіңе көрсетем оны. Одан соң кешегі әңгімеміздің жайын ойластырдым.

— Немене? Кешегі әңгіме жайын дейсің бе? — деді Левин көзін балбырай сүзе қарап, ішілген тамақтан соң желпінген күйі, кешегі ол әңгімесі не әңгіме екенін есіне түсіруге түк дәрмені болмай.

— Ішінара дұрыс та айттың ғой деймін сен. Таласымыздың өзі: сен болсаң, сүйенер тетігіміз жеке бастың мүддесі деп, мен болсам, белгілі білім сатысында тұрған адамның қай-қайсысында болсын ортақ игіліктің мүддесі болуға тиіс деймін деген сөзімізден туған болатын. Қызметті материалдық жағынан қызыға істеген жөн болар еді дегенде, сен өзің дұрыс та айтқан болуың кәдік. Тегінде сен өзің, француздар айтқандай, өте бір primesauiters 49 адам да көрінесің; не құмарта, күш сала істейді екенсің де, немесе түк істемегенді қош көреді екенсің өзің.

Левин бауырының сөзін тыңдауын тыңдағанмен, түк түсінбеді де, түсінейін демеді де. Бауырым тек, түк тыңдамағанымды танып қоятындай бірдеңе сұрап қалмаған еді дегеннен ғана қорықты өзі.

— Солай, достым, — деді Сергей Иванович, інісін иығына түртіп қойып.

— Әлбетте ғой. Қайтер дейсің! Айтқанымнан қайтпайын деп жүргем жоқ, — деді Левин жазықты балаша жымыя күліп. «Не жайында сұрап едім осы? — деді ойланып. — Демек, мен де, бұ да дұрыс боп шыққан ғой, жақсы да болған екен. Тек конторға барып, жөн сілтеуім керек-ау». Левин керіле, күлімсірей түрегелді.

Сергей Иванович те күлімсіреді.

— Жүріп қайтсам деп пе едің, бірге жүрейік, — деді ол жасаңдық пен жарқындық шалқый есіп тұрған інісінен айрылғысы келмей. — Бірге жүрейік те, керек етсең, конторыңа да кіріп шығайық сенің.

— Қап, әттегене-ай! — деп Левин даусы қатты шығып кеткендіктен, Сергей Иванович те селк ете қалды.

— Немене, не болды?

— Агафья Михайловнаның қолы не болды екен десеңші? — деді Левин, өз басына өзі шып еткізіп. — Ұмытып кетіппін өзін.

— Көп тәуір боп қалды.

— Дегенмен де жүгіріп барып келейін соған. Қалпағыңды киіп үлгіргенше-ақ қайтып оралам.

Соны айтты да, өкшесі тақылдақша жаңғырығып, баспалдақтан түсе жүгірді.

VІІ

Степан Аркадьич Петербургке келгенде, қызмет істемейтіндерге түсініксіз болғанымен, қызметшілер түгел білетін, онсыз қызмет істеуге болмайтын, ең табиғи, ең керекті міндетті — өзін министрлікке білдіру міндетін — орындауға келген; сол міндетті орындау үстінде үйіндегі ақшаларын түгелге жуық ала кетіп, уақытын бәйге мен дачада әрі шат, әрі жайлы өткізіп жүргенде, Долли шығынды мүмкін болғанша аз шығарайын деген оймен, балаларын алып деревняға көшкен болатын. Долли өзіне еншіге тиген Ергушово деревнясына келген, ол әлгі көктемде орманы сатылған деревня болатын да, Левиннің Покровскойіне елу шақырым тұратын.

Ергушоводағы көнетоз үлкен үй әлдеқашан құлатылып, флигельді50 князь өз қолындағы кезде оңдап, ұлғайтқан.

Бүкіл флигель сықылды, бұл флигель де шыға беріс аллея мен оңтүстікке қарай бүйірлей тұрғанымен, бұдан жыйырма жыл бұрын, Доллидың бала кезінде кең де, қолайлы да болатын. Бірақ сол флигель қазір ескіріп, шірік тартып кеткен. Степан Аркадьич көктемде орман сата барғанда-ақ Долли оған сол үйді көріп, керекті нәрселерін түзету жағын тапсырып кел деп жіберген. Бүкіл айыпты еркектерше, Степан Аркадьич те үйді өзі көріп, өз білуінше, керекті деген нәрселері жөнінде түгел жарлық берген болатын. Оның білуінше, саймандарды кретонмен түгел қаптатып, перделер іліп, бақты тазартып, тоспа асына көпір салып, гүлдер егу керек болатын; бірақ ол қажетті көп нәрселерді ұмытып кетіпті де, солардың жетіспеуі соңынан Дарья Александровнаны қатты қыйнады.

Степан Аркадьич қамқор әке, қамқор күйеу болайын деп қанша тырысқанымен де, әйелі мен балалары барын есінде ешбір ұстай алмайтын. Талғауы да құр жадағай талғау болып, сол бойынша кесіп-пішетін. Москваға оралған соң-ақ, әйеліне түгел әзірленді, үй дегенің жұтынып тұрады, барғаныңды қош көріп тұрмын дегенді мақтана айтқан өзі. Әйелінің деревняға барғаны Степан Аркадьичке қай жағынан болса да өте жайлы болатын: балалардың дені cay, шығын аз, өзіме де еркінірек болады деп ойлаған. Дарья Александровна болса, жазды күні деревняға бару деген балаларға да, әсіресе, жұпардан соң оңала алмай жүрген қызыма да өте қажет, одан соң, өйткен-бүйткен жасудан да, өз басын қыйнай беретін отын, балық, башмақ сатушыларға төлейтін ұсақ-түйек шығындардан да құтыламын деп есептеген. Оның үстіне, Кити сіңлісін де деревняда қасына үйіріп алсам деген арманы болған соң, деревняға баруы жайлы көрінген, ол болса, шетелдеп жаз ортасында оралмақ болатын да, суға түсіп тұруы да керек болатын. Кити су емінде жүріп: жазымызды екеуміздің балалық шағымызды еске түсіретін Ергушовода бірге өткізуден қызық ештеңе жоқ маған деп хат жазған бұған.

Деревня тұрмысы алғашқы кезде Доллиға өте ауыр тиді. Деревняда өзі бала кезінде тұрғандықтан, қаладағы жайсыздықтан деревня түгел аман алып қалатын жер де, тұрмыс көрікті болмағанмен (ол жағына Долли оңай келіскен), оның есесіне, әрі арзан, әрі қолайлы: бәрі бар, бәрі арзан, бәрін табуға болады, балаларға да жақсы деген ұғымда еді. Бірақ деревняға қазір үй иесі боп келген соң, соның бәрі де ойындағыдан мүлде басқа екенін айқын көрді ол.

Олар келген күннің ертеңіне нөсер жаңбыр жауып, коридор мен балалар бөлмесіне түнде тамшы тамғандықтан, кроватьтарын қонақ үйге алып шықты. Күтуші кухарка жоқ екен; сыйыршы әйелдің сөзіне қарағанда, тоғыз сыйырдың кейбіреуі буаз, кейбіреулері тұмса бұзаулаған, кейбіреулері кәрі, кейбіреулері топ желін боп шықты; тіпті бала екеш балаларға да сүт, май болмай қалды. Жұмыртқа да жоқ екен. Тауық алуға да болмады; тарлан тартқан, тарамыс кәрі қораздарды қуырып, асып талшық қылды. Қатын біткен картошкада жүргендіктен, — еден жуатын қатын табуға да болмады; бір ат бұзылып, тертені тепкілей бергендіктен, сайрандаудың да жайы келмеді. Жағалау біткенді мал таптап, жол жағы ашық қалғандықтан, — шомылар жер де жоқ боп шықты; сыйырлар сынған шарбақтан баққа кіріп, түрі суық, күжілдеген бір бұқасы болғандықтан, қыдыруға да болмады тіпті, өйткені бұқаның сүзетін де түрі бар екен. Көйлек ілетін шкафтар да болмады. Барлары жабылмайды екен де, жанынан жүргенде өзі ашылып кетеді екен. Шөген, қыс шелектер де болмады; кір жуатын қазан, тіпті қыз киімін таптайтын тақтай да жоқ екен.

Дарья Александровна, өз көзқарасынша осындай арылмас сорға тап болғандықтан, алғашқы кезде тыныштық тауып, дамыл алу орнына, шыжық болып: бар күшін сала қам қылып, түк өнбесін сезген соң, көзге іркілген жасына минут сайын әрең ие болып жүрді. Көрікті, биязы бітімің жақсы көріп, Степан Аркадьич швейцарлықтан көтерген, бұрынғы вахмистр басқарушысы да Дарья Александровнаның басына түскен кәріпшілікке титтей себі тимей: «қылар қайран жоқ, осындай оңбаған жұрт бір» деп ізет айтудан өзге, ештеңеге болыспай қойды.

Барар жер қалмаған сықылданды. Бірақ бүкіл семьялы үйлер тәрізді Облонскийлер үйінде де, көрнексіз болғанмен, өте керекті, пайдалы бір адам — Матрена Филимоновна бар еді. Ол өзі барыняны жұбатып, бәрі де орнына келеді (бұл сөз соның сөзі болатын да, Матвей содан үйренген) деп дәмелендіре жүріп, асықпай, абыржымай, өзі де кірісіп бақты.

Приказші әйелмен де жақындаса кетіп, алғашқы күннің өзінде-ақ соның күйеуімен үшеуі бозқараған түбінде шай іше отырып, шаруа жайын түгел кеңесіп шықты. Кешіндей, бозқараған қасында Матрена Филимоновнаның клубы құрылып, приказші әйелі мен староста, конторшы үшеуінен құрылған сол клуб арқылы тұрмыс қыйыншылығы аз-аздап кеми бастады да, бір апта өткен соң, шынында да бәрі орнына келе кетті. Шатырлар жамалып, кухарка болатын — старостаның кіндік шешесі де табылып, тауықтар да сатып алынды, сыйырлар да сүт бере бастады, бақ та сырғауылмен қоршалды, ағаш ұстасы күбі жасап берді, шкафтарға ілмектер жасалып, өздігінен ашыла берулерін де қойды. Орындық жақтауы мен комод арасына солдат шұғасы оралған кір таптайтын тақтай да орнатылып, қыздар бөлмесінде үтек иісі де шыға бастады.

— Мінеки! Ылғый қапа бола беріп едіңіз, — деді Матрена Филимоновна тақтайды нұсқап.

Тіпті сабан қалқаннан шомылатын жер де жасалып қойылды. Лили де шомыла бастап, Дарья Александровнаның деревня тұрмысы мазасыз болғанмен, қолайлы болса екен деген ойы да шет жағалап болса да орындалып шықты. Алты баламен жүріп Дарья Александровнаның маза көрер де жайы жоқ еді. Біреуі ауырып қалып, екіншісінің ауыратын түрі болып, үшіншісіне бірдеңелер жетпей, төртіншісі жаман мінез нышанын көрсетіп, тағы-тағы сондайлар бола берді. Тыныштық тапқан қысқа толастары да өте сирек кездесті. Бірақ Дарья Александровнаның орайы бар жалғыз бақытының өзі де сол қам істеу, тыныштық көрмеу жағы ғана болатын. Ол болмаған күнде, суық тартқан күйеуі жайындағы ойлармен сарғайып, жалғыз қалатын да түрі бар еді өзінің. Оған қоса бірақ, балалар ауырады-ау деген қорқыныш пен сол аурудың өзі де, балаларда байқалған жаман қылықтар нышанына қайғыру жағы да ана көңіліне қанша ауыр болғанымен, — қазір балалардың өзі де ұсақ-түйек қуанышпен шешесінің қам көңілін аулай бастады. Ол қуаныштар құм ішіндегі алтындай соғұрлы ұсақ, көрнексіз болғандықтан, қамыққан кезде шешесі де ылғый қайғы мен құм ғана көретін; бірақ ылғый қуаныш, ылғый алтын көрген жақсы шақтары да болып жүрді.

Қазір өзі деревняда оңаша жүргенде, сол қуаныштарды жиі-жиі сезе де бастады. Соларға әлсін-әлі қарай отырып, адас басып жүрген болармын, ана болған соң, осыларға балажан да шығармын дегенге көзін жеткізгелі неше қыйлы күш салып та көрді. Дегенмен де, балаларым бір әсем балалар, алтауы түгел алты түрлі болса да, некен-саяқ кездесетін балалар дегенді өзіне өзі айтпас жайы болмай, — соларға мәз болып, соларды мақтан ете берді.

VШ

Деревняда шалағай қалған есті шағып жазған хатына, күйеуінен май айының аяғында, барлық ісі азды-көпті жөнделген соң кеп жауап алды. Күйеуі түгел ойластыра алмағаныма кешірім ет, мүмкіншілік болысымен-ақ барамын деп уәде ете жазыпты. Ол мүмкіншілік болмады да, Дарья Александровна июнь айының басына дейін деревняда жалғыз тұрды.

Дарья Александровна Петров күндері, жексембі сайын балаларын пактік шарабын таттыруға шеркеу тауабына түгел апарып жүрді. Дарья Александровна сіңлісімен, шешесімен, достарымен шешіле сөйлескен философиялық әңгімелерде дін жөнінде өзін өзі еркін ұстайтынын көрсетіп, әлсін-әлі таңырқатып та жүретін; өзінің бір оғаш метемпсихоз 51 діні болатын да, шеркеу қарыйлығын ойламай, сол дінге мықтап сеніп жүретін. Бірақ семья ішінде шеркеу талаптарын — құр үлгі көрсетейін дегендікке салмай, шын көңілден — айнытпай орындайтын, содан келіп балаларының жылға жуық уақыттан бері пактік шарабын татпағанына мазасы кеткендіктен, Матрена Филимоновна әбден қостап, мақұл көрген соң, соны қазір жазда істейін дегенге келген болатын өзі.

Дарья Александровна балалардың бәрін қалай киіндірсем екен дегенді бірнеше күн бұрын ойластырған. Көйлектер тігіліп, қайта жөнделіп, жуылып қойылды, тігістері мен бүрмелері кеңейтілді, түймелері қадалып, ленталар әзірленді. Дарья Александровнаны, Таняның ағылшын әйел тігем деген бір көйлегі тіпті көп кейітті. Ағылшын әйел көйлекті қайта тігем деп қатармасын қыйсық салып, жеңін тым ұшқары қондырып, мүлде бұзып қойыпты. Таняның иығын тартып, тіпті қарауға болмай тұр. Бірақ Матрена Филимоновна қыйық қондырып, желбір жасау керек дегенді таба қойды. Онысы жөнделгенмен де, ағылшын әйелмен ұрыс боп қала жаздады. Алайда ертеңгісін түгел реттеліп, тауаптағы попты тоса тұрыңыз деп өтінген мерзімі — сағат тоғызда, әсем киінген балалар қуана жайнап, есік алдындағы коляска қасында шешелерін күтісіп те тұрды.

Коляскаға бұзылған Қара аттың орнына, Матрена Филимоновнаның қалауымен, приказшының Бурылы жегіліпті де, сыланып-таранам деп бөгеліп қалған, ақ кісия көйлекті Дарья Алекандровна да мінгелі сыртқа шықты.

Дарья Александровна сыланып, киінгенде, құнттап, толқый тұрып киінді. Бұрын киінгенде өзінше сұлу, ұнамды көрінсем деп киінетін; содан өзі неғұрлым егде тартқан сайын, әсем киіну деген де соғұрлым сүйкімсіз тартқан болатын. Өңінің өзгеріп кеткенін де көріп жүретін өзі. Қазір бірақ тағы да түшіркене, толқый тұрып киінді. Қазір киінгенде өзі үшін сұлу көрінейін деп киінбей, осынау әсем балалардың анасы болған соң, жалпы шырын бұзбайын деген оймен киінді. Содан, ақырғы рет айнаға қараған кезде, өзіне өзі риза боп та қалды. Әдемі екен өзі. Әдемі болғанда, балға барғанда қалайтын әдемілігіндей әдемілік болмағанмен, көңілге алған қазіргі мақсатына жарарлық әдемілік екен онысы.

Шеркеуде мұжықтар, қора күтушілер, солардың қатындарынан өзге ешкім жоқ екен. Бірақ Дарья Александровна балалары мен өзіне сүйсініп тұрғандарын да көріп қалды, көрмесе де солай көрінді өзіне. Балалар өздерінше келісті көрінгенде, сәнді киінгендіктен ғана көрінбей, өздерін жақсы ұстаған соң да сүйкімді көрімді. Рас, Алеша онша жақсы да тұра қойған жоқ: ылғый бұрылып, күртесінің артжағын көрсем деді де тұрды; дегенмен де ерекше сүйкімді келді өзі. Таня естияр адамша кішілерін де бақылай түсіп тұрды. Бірақ ең кішісі Лили бәріне де таңырқай қараған аңқаулығы арқылы тіпті әсем көрініп, пактік шарабын жұтқан соң: «Please, some more 52», — дегенде, күлмеске де болмады.

Балалар үйге қайтқан соң да, салтанатты бірдеңе болғанын сезіп, жұп-жуас тартып кетті.

Үйдегі жай да жақсы болды; бірақ ертеңгі ас үстінде Гриша ысқыру дегенді шығарып, ең жаманы тіпті, ағылшын әйелді де тыңдамай, тәтті пирогтан да құр қалып қойды. Ол арада Дарья Александровна болғанда, мұндай күнде жаза беруге де бармайтын еді; бірақ ағылшын әйелдің бұйрығын қолдау керек болды да, Гришаға тәтті пирог берілмейді деген байлауын ол да сүйеді. Ортақ қуаныштарын аздап бұзып та кетті ол.

Гриша жылап тұрып: ысқырған мен емес, Николинька болатын, әнеки, соған тимейсіңдер, пирогке жылап тұрғам жоқ. — Маған бәрібір, — орынсыз жабыласыңдар маған деп жылады. Сонысы тым жабырқау соққан соң, Дарья Александровна ағылшын әйелмен сөйлесіп, Гришаға кешірім бергізейін деді де, соған қарай тартты. Зал арқылы өте бере, бір қызық нәрсе көріп, көңіліне қуаныш толып кеткен соң, көзіне жасы да кеп қалып, баласының айыбын өзі кешіп жіберді.

Жаза алған баласы зал бұрышындағы терезеде отыр екен де, Таня қасында тарелке ұстап тұр екен. Таня өз пирогін қуыршаққа берем деген сылтаумен балалар бөлмесіне әкетуге ағылшын әйелден рұқсат алыпты да, онда апару орнына, бауырына әкеліпті. Гриша тартқан жазасын орынсыз көріп жылаған күйі, әкелген пирогты жей отырып: «өзің де же, екеуміз бірге жейік... бірге», — деп өкси сөйлеп отыр екен.

Таня әуелде Гришаны аяп, соңынан өзінің де көңілшектігі ұстап кетіп, көзіне жас алып тұр екен; бірақ тартына қоймай, қоса жеп тұр екен.

Екеуі шешесін көріп шошып қалғанымен, жүзіне қарай келе, жақсы істеген екеміз деген оймен, күліп жіберісті де, ауыздарына пирог тола тұрып жымыя күлген еріндерін қолдарымен сүртеміз деп, жас пен вареньені жайнаған жүздеріне түгел жағып алды.

— Әжетай-ау!! Әрі жаңа, әрі ақ көйлекті қара! Таня! Гриша! — деді шешесі, көйлектерін былғатпайын деген оймен, көзінде жас мөлдірей, жаны жай таба, насаттана күліп.

Жаңа көйлектерін шешіп, қыздарға блузкаларың балаларға ескі күртелерін кигізіңдер деді де, саңрауқұлақ теріп, шомылып келуге, приказші кейігенмен тәртеге тағы да бұырылды жегіп, — арба жабдықтаңдар деп бұйырды. Балалар бөлмесі қуаныштан у-шу болып, шомылатын жерге жүрері жүріп кеткенше, басылған жоқ.

Корзинканы саңрауқұлаққа бірдіні етіп толтырып алысты, Лили екеш Лили де қайың саңрауқұлағын тауып алды. Бұрын Гуль мисс тауып, сол көрсетіп беретін; қазір болса, үлкен қайың безін өзі тауып алып: «Лили қайың безін тауып алды!» дегізіп, бәрін мәз-майрам етті.

Содан соң өзен бойына келіп, атты қайың түбіне қойған соң, шомылатын жерге қарай тартты. Терентий көшір бүгелектен сыйпаңдаған атты ағашқа байлады да, қайың көлеңкесіне шөпті жапыра жатып, темекі тартты, шомылатын жерден мәз-майрам шаңқылдаған балалар даусы да тынбай естіліп тұр.

Балаларға түгел қарап, тентектік істегендерін қойғызу жағы көп әбігер ғып, күллі сол шұлық, сол штандарды, түрлі аяққа киілетін сол башмақтарды есте түгел сақтап, түгел шешіп, түгел ағытып, бауларын байлап, баулықтарын салу деген қанша қыйын болса да, өз басы шомылуды ылғый жақсы көретін, балаларға да соны пайдалы деп білетін Дарья Александровна бүкіл балаларымен бірге шомылғандағы рақатындай ешнәрсеге рақаттанбайтын. Бүкіл сол бұлтыйған аяқтарды аңластырып, шұлықтарын кигізу, сол бір жалаңаш сәби денелерді қолына алып, суға сүңгіту, біресе қуанған, біресе шошынған шаңқылдарды есту; көздері шарасынан шыға әрі қорқып, әрі масайраған сол бір алқынысқан жүздерді, су шапақтаған сол періштелерін көру — өзіне бір ересен ләззәт болатын.

Балалардың тең жартысы киіндіріліп болған кезде, шомылатын жерге жеміс тере, сүт ала жүрген сәнді қатындар келді. Матрена Филимоновна біреуіне суға түсіп кеткен простыня мен көйлекті жайысып жібер деп дабыс берген соң, Дарья Александровна да қатындармен сөйлесе кетті. Қатындар, әуелде сұраған сұрауды түсінбей, қолдарын күргейлей күлісіп тұрғанмен, көңілдерін кешікпей-ақ демдеп алысып, сөйлесе жөнелді де, балаларды шын тамашалау арқылы Дарья Александровнаны да дереу үйіріп әкетті.

— Әдемісін өзінің, аппақ қант сықылды, — деді біреуі, Таничканы тамашалаған күйі, басын шайқап қойып. — Арық екен бірақ...

— Я, ауру өзі.

— Қарай гөр, мұны да шомылдырған-ау, — деді екінші біреуі емшектегі балаға қарап.

— Жоқ, әлі үш-ақ ай бұған, — деді Дарья Александровна мақтаныш етіп.

— Қарай гөр өзін!

— Балаң бар ма өзіңнің?

— Төртеу еді, бір ұл, бір қыз екеуі қалды. Емшектен осы өткен ораза алдында шығардым.

— Қаншада еді?

— Жастан асып барады.

— Неге ұзақ емізгенсің сонша?

— Біздің әдетіміз: үш ораза еміземіз...

Содан келіп: қалай босандың? Немен ауырды? Күйеуің қайда? Жиі кеп тұра ма? — деген әңгімелер Дарья Александровнаға да ең бір қызық әңгімелер боп шықты.

Сол қатындармен әңгімелесу сонша бір қызық келіп, мақсаттары да сонша бірдей шығып жатқан соң, Дарья Александровнаның да солардан кеткісі келмеді. Дарья Александровнаға ең жайлы тиген жағы сол әйелдердің бәрі де, әсіресе балалары не деген көп, не деген жақсы балалар деп тамашалағанын айқын аңғарғаны болды. Қатындар Дарья Александровнаны да күлдіріп, өзіне түсініксіз сол күлкіге себеп болып отырған ағылшын әйелді де шамдандырып тастады. Жас қатындардың біреуі жұрттың ең соңынан киініп жатқан ағылшын әйелге қарап тұрып-тұрып, ол әйел үшінші юбкасын киген кезде, көңіліне келген сөзін бөгеп тұра алмай: «Уа, шіркін, қабаттап жатыр, қабаттап жатыр, қабаттап болар емес тіпті!» — дегенде, бәрі де сақылдай күліп қоя берді.

IX

Дарья Александровна басына орамал тартып, түгел шомылдырылған, шаштары су балалары қоршай, үйіне таянған кезде, көшірі:

— Бір барин келе жатыр, Покровскийдікі ғой деймін, — дегенді айтты.

Дарья Александровна ілгері қарап жіберіп, алдарынан келе жатқан сұр қалпақты, сұр пальтолы Левиннің таныс кескінін көріп, қуанып кетті. Өзі оған ылғый қуана беретін еді де, қазір бар кемеліме келгенімді көретін болды ғой, деп ерекше қуанды. Оның мәртебесі дегенді Левиннен артық ешкім де аңғара алмайтын.

Левин Дарья Александровнаны көргенде, қыялында елестейтін болашақ семьялы тұрмысының бір суретіне тап келе кетті.

— Өзіңіз балапан шығарған сықылды екенсіз, Дарья Александровна.

— Түу, қуанып кеттім ғой! — деді Долли Левинге қолын соза беріп.

— Қуанғанмен, келгеніңізді білдірмепсіз ғой. Үйімде бауырым жатыр еді. Сіз осында деген хатты Стивадан алдым.

— Стивадан дейсіз бе? — деді Дарья Александровна таңырқай сұрап.

— Я, сіз сонда барған, бірдеңелеріне болысуыңа рұқсат берер деймін деп жазыпты маған, — деді Левин, соны айтқан соң қысылып қалды да, сөзін бөлген күйі, жөке ағашының шыбығын сындырып алып, соны қажалай, арба қасында үнсіз тартты. Ол өзі қысылғанда, Дарья Александровнаға күйеуі істейтін іс жөнінде бөгде адамның болысқаны ұнамас деген тұспалмен қысылды. Степан Аркадьичтің өз семьясының ісін бөгде адамға апарып таңған ол тәлімі Дарья Александровнаға шынында да ұнаған жоқ. Оны Левиннің аңғарып келе жатқанын да біле қойды өзі. Левинді жақсы көргенде, Дарья Александровнаның өзі де сол аңлағыштығына, сол тартындылығына бола жақсы көретін.

— Әрине, оныңызға мен, өзімді тек көргісі келгендігі ғой деген оймен, қатты қуанып та кеттім, — деді Левин. — Әрине, өзіңіз қала әйелі болған соң, бұл жер жабайы көрінуі де кәдік деп ойлаймын, керек десеңіз, қызметіңізге де түгел әзірмін өзім.

— Жо-жоқ! — деді Долли. — Әуелгі кезде қолайсыз болғанмен, қарт даяшымның арқасында қазір жақсы жайласып кетті түгел, — деді, өзі жайында сөйлесіп келе жатқандарын аңлап, Левинге жылы шыраймен масайрай күлімсіреп отырған Матрена Филимоновнаны нұсқап. Ол өзі Левинді де, бойжеткен қызға оның жақсы күйеу екенін де жете біліп, сол іс жөнделіп кетсе екен деп тілеп те жүретін.

— Отырсаңызшы, біз былай сырыла түсейік, — деді Левинге.

— Жоқ, жаяу-ақ жүрем. Балалар, маған қосылып атпен жарысатындарың бар ма?

Балалар Левинді өте аз білетін де, қашан көргендері де естерінде жоқ болатын, бірақ көлгірсіген ересек адамдар дегенде қыйт етсе-ақ жасқана, жатырқай қараймын деп, балалардың бір соғұрлым жиі-жиі, қатты таяқ жейтін оғаш сезімің Левин жөнінде көрсеткен жоқ олар. Көлгірліктің қай-қайсысы болсын, ең ақылды, ең байыпшыл адамды да алдап кетуі ықтимал; бірақ сол көлгірлікті қанша білдірмейін дегенмен де, ең топас деген баланың өзі де біле қойып, безіп шыға келеді. Левиннің қанша кемшілігі болғанмен, көлгірліктің белгісі де жоқ екен өзінде, сондықтан балалар да оған шешелерінің, жүзіндегі достық шырайдай шырай көрсетті. Сол шақырған соң-ақ, үлкен екі бала қасына қарғып түсе-түсе қалып, не даяшы, не Гуль мисс, не шешесіне ілесе жүгіргендей, Левинге де емін-еркін ілесе жүгірді. Лили де Левинге ұмтылған соң, шешесі оны да coғaн алып бере берді; ол оны иығына қондырып ала жүгірді.

— Қорықпаңыз, қорықпаңыз, Дарья Александровна! — деді ол, шешесіне жарқылдай күле қарап. — Мертіктіріп, я құлатып алу деген болмайды менде.

Содан, Левиннің әрі епті, әрі күшті, құнтты, сақ, тас түйілген жүрісіне қарай отырып, шешесі де көңілі жай тауып, мәз бола қостай күлімсіреді.

Левин осында, осы деревняда өз қолайына жаққан Дарья Александровна мен балаларға қосылған соң, өз басында бір жиі кездесетін балалық мәз-майрам қалпына да түсіп кетті, Дарья Александровна да оның сол қылығын ерекше жақсы көретін. Балалармен жарыса жүріп, соларға гимнастика үйретіп, ағылшынша шорқақ сөйлейтін сөзіне Гуль миссті де күлдіре, Дарья Александровнаға деревнядағы кәсібін де айтып берді.

Түскі тамақтан соң, Дарья Александровна сонымен балконда отырып, Кити жайын ауызға алды.

— Білуші ме едіңіз? Осында Кити келіп, жазды бірге алады менімен.

— Рас па? — деп, ду ете қалды да, әңгіме бетін бұра қойғалы: — Сөйтіп, екі сыйыр жібереміз ғой сізге? — деді іле-шала. — Алда-жалда есептескіңіз келсе, ұят көрмесеңіз, айына бес сомнан төлеп тұруыңызға болады маған.

— Жоқ, рақмет. Реттеп алғамыз.

— Жарайды, ендеше сыйырларыңызды көрейін де, рұқсат етсеңіз, қалай жемдеу жайын айтайын. Бар әңгіме ,жемдеу жағында жатыр.

Содан, Левин әңгімені құр бура берейін деген оймен Дарья Александровнаға сыйыр деген жеген жемін сүтке айналдырып тұратын әшейін бір машина деп, тағы-тағы сондайлар жөнінен сүт шаруашылығының теориясын айтып шықты.

Өзі осыны айта отыра, Кити жайын естуге қатты құмартып, соған қоса одан қорқып та отырды. Сонша қыйнала жүріп тапқан тыныштығым бұзылып кете ме деп те шошыды ол.

— Рас қой, әйткенмен де соларды түгел қадағалау керек те, соған ошаң етер кім бар десеңізші? — деді Дарья Александровна сүле тіл қатып.

Матрена Филимоновна арқылы қазір өзі шаруашылығын сонша жөндеп алғандықтан, соның ешқайсысын да өзгерткісі келмеді; оның үстіне өзі Левиннің ауыл шаруашылығы жөніндегі біліміне де сенген жоқ. Сыйыр деген — сүт жасайтын машина деп отырған пікірі де күдікті келді өзіне. Ол сықылды пікір шаруашылыққа құр бөгет жасайтын пікір боп көрінді. Соның бәрі де өзіне әлдеқайда оңай істелетін: Матрена Филимоновнаның айтуынша, Пеструха мен Белопаха екеуіне жем-шөпті тек көбірек беріп, суын қандырып, кухнядағы жуындыларды аспазшы да кір жуғыш әйел сыйырына әкете бермесе, біте қалатын жұмыс сықылды көрінетін. Ол айқын нәрсе еді. Ал, жармақ пен шөп азығы болса, дүдәмәл, күңгірт нәрсе боп шықты. Бәрін қойып, Кити жайында сөйлескісі келді оның.

X

— Кити өзі маған: оңаша тыныштықтан өзге ештеңенің керегі жоқ деп жазыпты, — деді Долли біраз үндеспей отырған соң.

— Немене, денсаулығы оңалып па өзінің? — деді Левин елеңдей сұрап.

— Құдая шүкір, әбден түзеліпті. Көкірек ауруы бар дегенге де өмірі сенген жоқ едім өзім.

— Түу, қуанып кеттім ғой! — деді Левин, өзі соны айтып, Доллиға томсара қарағанда, жүзінде бір тебірентетін дәрменсіздік те бар сықылды көрініп кетті.

— Кұлақ салыңызшы, Константин Дмитрии, — деді Дарья Александровна, біраз сылтың аралас, мейрімді жымыңына сала күлімсіреп, — Китиге неге ашуланып жүрсіз осы?

— Мен бе? Ашуланғам жоқ мен, — деді Левин.

— Жоқ, ашуланып жүрсіз. Әйтпесе, Москваға келгенде, не бізге, не соларға неге соқпадыңыз?

— Дарья Александровна, — деді ол шашының түбіне дейін қызарып, — осы мейріміңізбен отырып, соны қалай сезбейтініңізге тіпті таң қалып отырмын өзім. Біліп отырып, қалай аямайды екенсіз дейім мені, әшейін...

— Не біледі екем мен?

— Мен ұсыныс жасағанда, көнбей кеткенін біліп жүрсіз, — деді Левин, осыдан бір минут бұрын Кити дегенде елжірей түсіп отырған сезімін, соның жәбірлеуіне іштей ыза болған сезімі жеңіп кетіп.

— Неліктен мен біледі деп ойлайсыз оны?

— Жұрттың бәрі білетіндіктен ойлаймын.

— Бұ жерде міне, қателесіп кеттіңіз; түйсінуін түйсінгенмен, білген жоқ болатынмын оны.

— А! Олай болса, енді білетін болдыңыз.

— Мен тек бірдеңелер болған соң, содан өзі қатты қыйналып жүретінін ғана білетінмін, соны өмірі айтпа деп өзі де жалынған маған. Соны маған айтпаған соң, ешкімге де айтпағаны оның. Дегенмен, не болып еді араларыңызда? Айтыңызшы.

— Не болғанын айтқамын сізге.

— Қашан?

— Үйлеріңізде соңғы болғанда айтқамын.

— Ендеше өзіңізге айтайын, — деді Дарья Александровна, — соны тіпті қатты аяп жүрмін өзім. Сіз болсаңыз құр астамдықпен қайғырып жүрсіз әшейін...

— Мүмкін, — деді Левин, — бірақ...

Долли бөліп жіберді сөзін.

— Дегенмен байғұстың өзін тіпті қатты аяймын. Түгел түсіндім енді.

— Жә, Дарья Александровна, кешірім етіңіз, — деді Левин, түрегеле беріп. — Қош болыңыз! Аманшылықпен жолығысайық, Дарья Александровна.

— Жоқ, тұра тұрыңыз, — деді Долли, Левиннің жеңіне жармаса кетіп. — Отырып, аялдай тұрыңыз.

— Болсын, жарайды, айтпай-ақ қоялық соны, — деді ол отырып жатып, көміліп қалғандай көрінген үміті жүрегінде қыбырлап қайта қозғалғанын қоса сезіп.

— Сізді егер жақсы көрмеген болсам, — деді Дарья Александровна, көзінен жасы мөлдіреп қоя беріп, — білгенімдей білмеген болсам...

Левиннің өлі сезім сықылды көрінетін сезімі барған сайын жан біте көтеріліп, жүрегін билеп те әкетті.

— Я, түгел түсіндім енді, — деді Дарья Александровна сөзін сабақтап. — Түсіне бермейсіз сіз оны; сіздер сықылды басы бос, таңдап табатын еркектерге, кімді сүйетіндеріңіз қашан болса да айқын. Бірақ қызға біткен сол нәуетек ұятынан өте алмай, сарыла күткен қыз, сіздер сықылды еркектерді шалғайдан көреді де, ылғый сөз малданады құр, — қыз дегенде тіпті, не айтарын білмейтін сезім болуы да кәдік.

— Рас қой, бірақ жүрегі қоспаса...

— Жоқ, қосады жүрегі, өзіңіз ойлап қараңыз бірақ: сіздер сықылды еркектер қызға көз тастап, үйлеріне барып, жақын болып, сынай қарап, сүйер ме екем дегенді аңдып жүресіздер де, сүйетіндеріңізге көздеріңіз жеткен соң барып ұсыныс жасайсыздар...

— Жоқ, онша дұрыс емес оныңыз.

— Бәрібір, не әбден ғашық боп болғанда, не таңдаған екеудің, бірі артық боп шыққанда барып жасайсыздар ұсынысты. Қыздан сұрамайды ол жағын. Өзі таңдай қойсын десе, өзі де таңдай алмай: болады, жоқ, — деген бір-ақ жауап береді.

«Я, Вронский екеумізге таңдау жасаған екен ғой», — деді Левин ойланып; ішінде тіріле бастаған өлі үміті тағы да сөніп, жүрегін құр жаныштап сығып жіберді.

— Дарья Александровна, — деді ол, — не көйлек, не өзге бір сатып алар нәрсені солай таңдағанмен, махаббатты таңдауға болмайды. Қалаған екен, құп сонысы... Қайталаудың жайы жоқ оны...

— Әй, астамдық-ай десеңші! — деді Дарья Александровна, тек әйелдер ғана білетін, сол бір өзге сезіммен салыстырғанда, мына сезім пасық көрінген соң, Левинді жек көре сөйлеп. — Китиге ұсыныс жасаған кезіңізде, ол өзі тап сол жауапты бере алмас халде жүрген. Екі ойлы болатын өзі. Не сіз, не Вронский деген ой болатын онысы. Оны өзі күн сайын көріп, сізді көптен бері көрген де жоқ еді. Өзі егер бойжетіңкіреген қыз болып, — мысалы соның орнында мен болсам, екі ойлылық деген болмаған да болар еді. Вронский өзіме әсте жақпайтын да, сол жақпаған күйі барып тынды.

Левин есіне Китидің жауабы келіп түсті: Жоқ, мүмкін емес ол... деген болатын Кити.

— Дарья Александровна, — деді ол сұлқ сөйлеп, — маған деген сеніміңізді бағалап та отырмын; менің ойымша, ағат кетіп жатырсыз ғой дейім. Дұрыс айтайын, бұрыс айтайын, бірақ өзіңіз соғұрлы жек көріп отырған сол астамдығым, Катерина Александровна жайында ой атаулыға орайымды келтірмей де қойды, тіпті бар ғой, түк орайы жоқ соның.

— Мен тек бір-ақ нәрсе айтам енді: өзіңіз білесіз, мен айтқанда балаларымнан кем көрмейтін сіңлім жайын айтып отырмын. Сізді сол сүйіп еді дегелі отырғам жоқ мен, тек әшейін, сол минутта көнбеуі дәнеңені дәлелдеп тұрған жоқ дегенді ғана айтқалы отырмын.

— Білмедім! — деді Левин ұшып түрегеліп. — Жанымды қалай ауыртқаныңызды білер ме едіңіз десеңізші! Балаңыз өлген боп тұрып, өзіңізге: сондай да сондай болатын еді өзі, өлмегендей де еді, өзіңіз де қуаныш еткендей едіңіз десе, бұ да соған тең нәрсе боп тұр. Өлер бала өлген соң не керек бірақ...

— Не деген қызықсыз өзіңіз, — деді Дарья Александровна, Левиннің толқығанын елемей, мұңая, сылтың етіп. — Рас, қазір өзім барған сайын жете түсініп те келемін, — деді ойлы пішінмен. — Сөйтіп, Кити келгенде келмейін деп отырсыз ба бізге?

— Жоқ, келмеймін. Әрине, Катерина Александровнадан тайқайын деп тұрған жоқпын мен, бірақ шамам келген жерде көзіне көрініп, көңіліне дық болудан құтқарсам деп тұрмын.

— Тіпті қызық боп кеттіңіз, — деді Дарья Александровна қайыра айтқан күйі, Левин жүзіне елжірей қадалып. — Жарайды, жақсы, ол жайында түк айтпағандай боп қоя салайық. Таня, неге келдің сен? — деді Дарья Александровна, келген қызына французша сөйлеп.

— Күрегім қайда, мама?

— Мен французша айтқан соң, сен де солай айт.

Қызы айтайын дегенмен күректі французша не дейтінін ұмытып қалыпты; шешесі айтып берді де, күректі қайдан іздейтінін французша айтты сонсын. Левинге онысы да сөлекет көрініп кетті.

Дарья Александровна үйіндегілердің бәрі де, балалары да қазір өзіне бұрынғысындай сүйкімді көрінбей де қалды.

«Балаларымен французша несіне сөйлеседі екен бұл? — деді ойланып. — Не деген селкеу, жалған нәрсе десеңші! Балалары да сезген онысын. Французша үйретіп алып, шыншылдықтан шығарайын деп жүр ғой», — деді өзінше ойланып, осының бәрін Дарья Александровна тоқсан рет толғанып, сонда да болса, шыншылдыққа нұқсан келгенмен де, балаларын осы жолмен үйрету қажет екен деген ойын біле қоймай.

— Апыр-ау, қайда бармақшысыз? Отыра тұрыңыз.

Левин шайға қарап қалғанымен, мәз қалпының, бәрі жоқ болды да, ыңғайсыз да тие берді өзіне.

Шайдан соң Левин атты әкелсін дегелі алдыңғы бөлмеге шығып қайта оралғанда, Дарья Александровнаның ренжіп, өңі бұзыла, көзіне жас алып отырған үстінен шықты. Левин шығып кеткен кезде, Дарья Александровнаның, балаларына бүгін мәз болып, мақтан етіп отырған жайын кенет түгел бұзып жіберген бір уақыйға болыпты. Гриша мен Таня екеуі допқа таласып төбелесіп қалыпты. Дарья Александровна балалар бөлмесінде шаң-шұң еткен дауысты ести жүгіре шығып, қыян-кескі боп жатқан үстіне барыпты. Таня Гришаның шашынан алып тұр екен де, Гриша болса, жүзі долдана бұзылып, Таняны кез келген жеріне жұдырықтап жүр екен. Дарья Александровна соны көргенде, жүрегінің бір жері жұлынып кеткендей болыпты. Тіршілігіне бір қара түнек орнай кеткен сықылданыпты: соғұрлы өзі мақтан етіп жүрген балалары құр әшейін жай балалар болу үстіне, тіпті дөрекі, тәрбиесі жаман, дүлей, ожар ыңғай көрсеткен долы балалар боп шығыпты.

Шешесінің өзге ешнәрсе айтуға да, ойлауға да шамасы келмей, Левинге сол бақытсыздығын айтпасқа лажы болмай қалды.

Левин Доллидың налып отырғанын көрген соң, онда тұрған жаман ештеңе де жоқ, баланың бәрі де төбелесе береді, деп жұбату жаққа шықты; бірақ соны айта отыра, Левин ішінен; «Қой бәйпектемеймін мен, балаларыммен французша сөйлеспеймін, балаларым мұндай болмайды менің; баланы бұзып, шалжақ етіп алмау керек тек, аяулы бала болады олар. Солай, балаларым мұндай болмайды менің».

Левин қош айтысып, жөнеле берді де, Долли да бөгеген жоқ.

XI

Июль айының орта кезінде Левинге әпкесінің деревнясындағы староста жұмыстарының бет алысы мен пішен шабу жайында есеп бере келді, Покровское мен ол деревня арасы жыйырма шақырымнан артығырақ келетін. Әпкесінің мекен-жайындағы түсімнің дені жайылмадағы пішендіктерден түсетін. Ілгергі жылдарда мұжықтар шабындықты десесіне жыйырма сомнан беріп үлесіп алатын. Левин мекен-жайды өзі басқаруға алған соң, шабындықты байқай келіп, бұрынғыдан да қымбат тұрады екен деген байлаумен десесіне жыйырма бес сомнан жаңа баға белгілеген. Мұжықтар ол бағаны өздері де бермей, Левиннің сезіктенуінше, өзге алушыларды да жуытпай қойған. Сонсын Левин онда өзі барып, пішендіктің жарым-жартысы жалдап жыйнатылсын да, жарым-жартысы ортаққа берілсін деп жөн сілтеген. Ол жаңа тәртіпке өз мұжықтары бар шараны қолдана бөгет жасағанымен, ісі оңға басып, пішендіктен сол алғашқы жылдың өзінде-ақ екі есеге жуық түсім алынған. Үшінші жыл мен өткен жылы да мұжықтар қарсыласа жүріп, пішен жыйнау жұмысы сол тәртіппен өткізілген.

Мұжықтар быйылғы жылы үшінші бөліктегі пішенді түгел алып қойыпты да, староста енді пішен жыйналып болған соң, жаңбырдан қорықтық та, конторшыны шақырып, соның көзінше бөліп, мырзаға он бір шошақ салдырдық деп, соны айтқалы келіпті. Үлкен пішендіктің шөбі қанша болып еді деген сұрауға берген екі ұшты жауабын, старостаның асығыстық істеп пішінді сұраусыз бөлуін, сол мұжықтың бүкіл сөз саптасын көрген соң, Левин пішеннің бұл бөлісінде бір арамдық барын байқады да, жай-мәнісін өзім барып тексерейін дегенге келді.

Левин деревняға түскі тамақ кезінде келіп, ағасын асыраған кемпірдің күйеуі, көңілдес қартыныкіне атын қойған соң, пішен жыйнаудың жай-жапсарын білейін деген оймен, ара бағушы қартқа қарай тартты. Сөзшең, жылы шырайлы Парменыч қарт Левинді қуана қарсы алып, шаруашылығын түгел көрсетіп, өзінің бал аралары мен быйылғы жылғы ара ұстау жайын түгел айтып шықты; Левиннің пішен жайындағы сұрауына жауапты екі ұшты, қырсау қайырды бірақ. Онысы Левин тұспалдаған ойды одан әрі растады. Левин пішен басына барып, шошақтарды да қарап шықты. Шошақтарда елу арба толатын шөп жоқ екен де, Левин пішен тартқан көліктерді дереу шақырып, бір шошақты бұзып сарайға тасуға бұйырды. Шошақ шебі тек отыз екі арба ғана шықты. Староста: пішен өзі көлпілдек пішен болатын, шошақта тапталып қалған болу керек, әйтпесе, құдай ақы, бәрі де әділ істелген деп безектегенмен, Левин де: пішенді мен айтпай бөлгенсіңдер, сондықтан шошақта елу арба пішен бар деп қабылдай алмаймын деген сөзінен қайтпай қойды. Ұзақ керілдесе келіп, ақыры мұжықтарға мына он бір шошақты әрқайсысын елу арбадан есептеп, өз үлестеріңе алыңдар да, мырзаның үлесін қайта бөліңдер дейік деп келісті. Соны сөйлесіп, шөмелелерді бөлісу түс кайтқанша созылды. Соңғы пішен бөлінген соң, Левин ендігіні сен бақыла деп конторшыға тапсырды да, өзі шілік бүрінен белгі қойылған шөмеле қасына отырып, жұрт құжыған пішендікті тамашалай қарады.

Алдындағы саздан арғы өзен иінінде мәз-майрам жамырай шаңқылдасқан қатындар тізбегі шұбарта қыбырлап жүр де, көгере шиендеген жерде жаюлы жатқан пішен көгілдір-шалғырт ирек-ирек жал болып, тез созыла үйіліп жатыр. Аша алған мұжықтар, қатындар соңынан ілесе, сол үйінділерден аумақты, биік етіп көлпілдек шөмелелер салып барады. Шөбі жыйналған шабындықтың сол жағын ала арбалар салдырлап, үсті-үстіне, үйе шаншып әперген шөмелелер лезде жоқ болып жатыр да, оның орнына иісі аңқыған пішен ат сауырына төндіріле, төпелеме арба боп тиеліп жатыр.

— Ашық-жарықта жыйнап алған жөн! Пішен сонда пішен болады! — деді, Левин қасына отырып жатқан қарт. — Пішен емес, шай ғой! Үйрек балапандарына шашқан жемдей қақшуларын қарашы, — дегенді де қосып қойды, тиеп жатқан шөмелелерді мегзеп. — Түскі тамақтан бері тең жартысын тасып қойды.

— Соңғысы ма? — деді қарт дабыстап, арба жәшігінің алдына тұрып алып, кендір делбенің ұшын сілтей, қастарынан өтіп бара жатқан жігітке.

— Соңғысы, әке! — деп жігіт саңқ етті де, атын тежей, арба жәшігінде қоса күлімдеп отырған қызыл шырайлы келіншекке жымыңдай қарап, шүу дей жөнелді.

— Бұл кім өзі? Балаңыз ба? — деді Левин.

— Кенже балам, — деді қарт жылы шыраймен күлімсіреп.

— Жақсы жігіт екен!

— Жаман жігіт емес.

— Үйленіп қойған ба?

— Я, Филип күнінен бері үш жылға аяқ басты.

— Немене, балалары да бар ма?

— Қайдағы бала! Бір жыл бойы жар дегеннің не екенін білмей, ұялып жүрді өзі, — деді қарт. — Пішен-ақ! Нағыз шай! — дегенді қосып қойды, әңгіме бетін өзгерткісі келіп.

Левин Ванька Парменов пен әйеліне зейін сала қарап отыр. Екеуі Левинге жақын шенде шөмеле тиеп жүр. Иван Парменов арбадағы пішен үстіне тұрып алып, үйе шаншып әперген пішенді қақшып ала, тегістей, таптап тұр да, әдемі жас келіншегі соны әуелі құшақпен әперіп, содан соң ығын таба ашамен әперіп жатыр. Жас келіншек ығына келтіре, жарқын, оңай істеп жүр. Жарпымен тапталып қалған пішен айырға бірден алына қоймайды. Ол оны әуелі жаймалап алып, айырын шаншады да, содан соң майысқақ, шапшаң қыймылмен денесінің бар салмағын соған сала, қызыл белбеулі қыпша белі майыса лып көтеріп, бойын жаза, ақ көйлекті аршын төсі көріне, ашаны қос қолдай ыңғайлы ұстаған күйі, биік салынған пішен үстіне лақтырып кеп тастайды. Иван да оған ешбір артық қару жұмсатпайын дегендей, шаншулы пішенді құшағын кең жая қақшып алып, арба үстіне жаймалай салып тұр. Келіншегі соңғы пішенді тырмалап әперген соң, мойнына төгілген қоқымды қағып, тотықпаған ақ маңдайына түсіп кеткен қызыл орамалын түзеді де, шөпті таңғалы арба астына кірді. Иван оған шығыршықтан қалай ілудің жайын айтты да, сол айтқан бір сөзге қарқылдай келіп күлді. Екеуінің жүзінде де жуырда тұтаған қуаты күшті, жас махаббат көрініп тұр.

XII

Тиелген пішен таңылып та болды. Иван қарғып түсе, тойып тұрған мойтап атының тізгінін алды. Келіншегі тырмаларын тиеулі пішен үстіне лақтырып тастады да, қолын сермей, ширақ баса, топталып тұрған қатындарға қарай тартты. Иван жолға шыққан соң, өзге арбалар кіресіне барып қосылды. Қатындар тырмаларын иықтарына сала, киімдері құбыла жалтылдап, мәз-майрам, жарқын үндері жамырай, арбалар соңынан ілесе тартты. Өрескел, жат дауысты бір қатын шырқай жырлап, қайырар жеріне таман келгенде, жуан, жіңішкелі, неше алуан, елу шақты ажарлы дауыс сол жырды басынан тағы да іліп әкетіп, бір кісідей, лап қосыла кетті.

Жырлаған қатындар Левинге жуықтай бере, оған тіпті, өзіне қарай бір, күркіреген шаттық бұлты қаптап келе жатқан сықылды көрінді. Бұлт қаптап келіп, Левинді басып кетті де, сол жатқан шөмеле, пішен тартқан арбалар мен өзге шөмелелер де, күллі пішендік, одан арғы жер — айқай, ысқырық, алқыныс аралас сол бір шадыман шат жырдың ырғағына түгел қосыла, тербеліп ала жөнелді. Сол жарқын шаттыққа Левин де қызығып, өмір қуанышының сол лебізіне қосыла кеткісі де келді. Бірақ істер түгі болмаған соң, сол жатқан күйі жатып, көріп, тыңдай беруі керек болды. Жырлаған жұрт көзден таса боп, дауысы да естілмей кеткен кезде, жалғыздықтың, сылқымсоқ жүрістің, сол өмірге жат қараудың күйігі Левинді жабырқатып та жіберді.

Пішен жөнінде өзгелерден гөрі өзімен көбірек таласып, не өзі ренжітіп, не өзін алдағылары келген сол мұжықтардың бірсыпыралары, сол мұжықтың өздері Левинге масайрай бас иісті. Солардың бұған деген ешбір қастықтары, опықтары болмауы, бола алмауы былай тұрсын, тіпті алдамақ болғандары да естерінен шығып кеткен тәрізді. Соның бәрі де шадыман ортақ еңбектің теңізіне тоғылып кетіпті. Құдай күнді де, күшті де беріпті. Күн де, күш те еңбекке арналып, сыйлығы да соның өзінен табылыпты. Еңбек болғанда, кім үшін істелген еңбек? Жемісі не болмақ оның? Ол ойлар бөгде, болымсыз ойлар бір.

Левин өзі осы өмірді жиі-жиі тамашалап, осы өмірді сүрген адамдарға әлсін-әлі қызыға да беретін, бірақ бүгінгі күні, әсіресе, Иван Парменовтың жас жарына деген ілтипатын көргендегі әсерден соң, Левинге өзі сүрігі жүрген сол бір ауыр, сылқымсоқ, жасанды, жалқы өмірін осы бір еңбекші, кіршіксіз, әсем ортақ өмірге ауыстыру өз қолымда екен ғой деген ой тұңғыш рет айқын келді.

Қасында отырған қарт үйіне әлдеқашан қайтып кетіпті; жұрт түгел екшеліп қалыпты. Жақындары үйлеріне қайтып, алыстары пішендікте кешкі астарын ішіп, түнеуге қамданысып жатыр. Левин, жұрт көзі сол шалмаған күйі, сол шөмеледе қарап, тыңдап, ойлай түсіп жата да берді. Пішендікте түнеуге қалған жұрт жазғы қысқа түнде, тіпті ұйқтаған да жоқ. Әуелі кешкі ас үстінде отырып масайрай сөйлеген дабырлары мен қарқылдары естіліп тұрды да, соңынан қайта жырлап, күлісіп қоя берді.

Еңбек еткен бүкіл ұзақ күндері өздерінде шаттықтан өзге із қалдырмапты. Таң қылаңы алдында түгел жым басылды. Саздағы заржақ бақалардың құр түнгі шырылы мен таң алдында көтерілген буалдыр ішінде пішендікке шүйгіген жылқылардың пысқырығы ғана естіледі. Левин көзін ашып, шемеледен түрегелді де, жұлдыздарға қарап, таң атып қалғанын аңғарды.

«Жә, сонымен не істемекпін? Қалай істемекпін өзін?» — деді ішінен, осы қысқа түнде сан ойланып, сан сезінген нәрселерін өзінше түгел түйіп айтқысы келіп. Сан ойланып, сан сезінген нәрселері түгел келіп, жеке-жеке үш пікірге құйған болатын. Оның бірі — байырғы өмірінен, пайдасыз білімінен, түкке себі жоқ білігінен пар кешу еді. Ол пар кешуі өзіне рақат таптырып, оңай да, жеңіл де соқты. Екінші пікірлері мен түсініктері сол қазіргі қалаған өмірі жайында болатын. Ол өмірдің қарапайым, таза, заңды өмір екенін айқын сезіп, қанағат, жұбаныш, қасиетті де содан табам дегенге кәміл сеніп отыр, солардың жоқтығы шымбайына соғұрлы батып та жүретін өзінің. Үшінші саладағы пікірі ескі өмірден жаңа өмірге қалай көшер екем деген мәселеге келгенде, айналақтай да берді. Бұл арада ештеңе де айқын көрінбей қойды өзіне. «Әйел алсам ба екен? Жұмысым болып, соны қажет тұтам ба? Покровскоені тастап кетсем бе екен? Жер сатып алам ба? Қоғамға жазылсам ба екен? Шаруа қызына үйленем бе? Оның орайын қалай табам? — деп ішінен қайыра сұрағанымен, жауабын таппады. — Айтпақшы, өзім түні бойы ұйқтағам жоқ та, айқын байыптайтын жайым да болмай тұр, — деді ішінен. — Соңыра анықтайын. Айқын жері-ақ, әйтеуір осы түн тағдырымды да шешіп берді өзі. Семьялы тұрмыс жайындағы бұрынғы ойларымның бәрі де жуыспайтын, бос нәрсе болып шықты бір, — деді ішінен. — Мынаның бәрі де әлдеқайда оңай, әлдеқайда жақсы жатыр...»

«Не деген сұлу десеңші! — деді ойланып, аппақ шарбы бұлттан дәл төбесіндегі аспан жүзіне меруерт сауыттай шыйыршықтала қалған ғажайып суретке қарап. — Осы әсем түндегілер түгелдей не деген әсем нәрсе десеңші! Мына шыйыршық қашан құрала қалды екен әрі? Әлгіде аспанға қарағанымда — тек екі жолақ ақ бұлттан басқа түк те жоқ еді. Я, өмірге деген өз көзқарасым да осылай білінбей өзгере салды, әне!»

Левин пішендіктен шығып, үлкен жолға түсе, деревняға қарай тартты. Баяу жел тұрып, сұрлана тұнжырап кетті де, әдетте сәрі алдында, қараңғыны түре шапақ атар шақтағы бұлыңғыр таң қараңғысына айналды.

Левин суықтан бұйыға, жерге тұқыйған күйі, тездете тартты. «Бұ немене екен? Біреулер келе жатыр-ау өзі», — деді, қоңрау даусын естіген соң, басын ойлана көтеріп. Өзі келе жатқан сол үлкен тақтақ жолмен, алдында қырық қадамдай жерде төрт атты шатырлы күйме қарсы келе жатыр екен. Тәртеге жеккен аттары жол қомынан тәртеге қарай тығыла түсіп келеді де, күйме текшесіне қырындай отырған епті жемшік, дөңгелектер тақтақ жолдан аумасын деп, тәртені жол қомына дәл ұстап келеді.

Левин құр соны аңғарды да, келе жатқан кім болды екен дегенді де ойламай, күймеге жай әшейін қарай салды.

Күйме бұрышында бір кемпір қалғып отыр екен де, тәрізі жаңа ғана оянған бір жастау қыз, ақ қалпағының бауын қос қолдап ұстаған күйі, терезе қасында отыр екен. Левинге жат, сәулетті, шытырман ішкі өмірге толы, ойлы, нұрлы қыз шашыраған шапаққа Левиннен аса қарап келеді.

Сол көрген шапағы таралысымен-ақ, алдауы жоқ әсем көзі Левинді шалып кеп кетті. Соны таныған соң, таңырқаған қуанышы жүзін жылтып та жіберді.

Левин жаза басқан жоқ. Дүниедегі көз тек осы көз ғана болатын. Жарық дүниеде бүкіл әлем, өмір мағнасын тоғыстыруға шарқы жетер жалғыз ғана жан бар еді оған.

Осы отырған сол екен. Кити екен сол. Левин оның темір жол станциясынан Ергушовоға бара жатқанын да аңғарды. Содан, ұйқысыз өткен осы түнде Левинге толғау салған нәрселер де, тыянақтаған тоқтамдары да қапелімде түгел жым-жылас сап болды. Шаруа қызына үйленем деген қыялын еске алғанда тұла бойы түршікті. Соңғы кезде өзін соғұрлы тыйтықтата қыйнаған, өмірінің жұмбағын шешер орайы, тек сол, бұлдырай шырқап, жолдың екінші тарабына қарай тартқан сонау күймеде, тек сонда ғана тұр екен.

Кити қайтып қараған жоқ. Рессор дыбысы естілмей де кетіп, қоңрау дыбысы ғана еміс-еміс шалынайын деді. Үрген иттер үні күйменің деревнядан да өткенін білдіріп тұр, — сөйтіп, төңіректе құр құлазыған тұз, алдыңғы жақта деревня, иесіз үлкен жолда оқшау тартқан, дүние. біткенге өгей, жалғыз өзі ғана қалды ол.

Бүгін түндегі ой, сезімдеріне түгел тұлға болған сол әлгі, өзі тамаша еткен меруерт шыйыршықты табармын деген үмітпен аспан жүзіне де қарады. Аспанда енді ол шыйыршыққа ұқсас дәнеңе де жоқ екен. Сол шырқау биікте ғажайып өзгеріс боп кетіпті. Шыйыршық бұлттың ізі де қалмапты, барған сайын ұсақ тартқан тілкем-тілкем шарбы бұлттар аспанның тең жартысын ала теп-тегіс тұтасып қалыпты. Көк жүзі көгере, жайнай ашылды да Левиннің телміре қараған қарасына сол мөлдірей төнген, шырқау күйінен өзге түк көрсеткен жоқ.

«Жоқ, — деді Левин ішінен, — еңбек толы, қарапайым осы өмір қанша жақсы болса да, қайрылар жайым жоқ екен бұған. Соны сүйеді екем».

XIII

Көрер көзге нағыз суық, парықты адам көрінген осы Алексей Александровичтің жалпы мінез бітіміне қайшы жатқан бір осалдығы барын ең жақын адамдарынан өзге ешкім де білмейтін. Алексей Александрович не баланың, не әйелдің жас төккенін жайбарақат көріп, тыңдап отыра алмайтын. Көз жасын көрсе-ақ есі шығып, ой ойлау қабілетінен мүлде айрылып қалатын. Кеңсе басқарушысы мен секретары екеуі сол жайын білгендіктен, істеріңізді бүлдіріп алайын демесеңіздер, жылай көрмеңіз деп арызшы әйелдерге зыр ете түсетін. «Ашуланып қалған соң, сөздеріңізді тыңдамайды», — дейтін олар. Алексей Александровичтің көз жастан көңілі босағаны, ондайда шынында да, шыйыршық атқан ашуынан білінетін. «Істер лажым жоқ, лажым. Аулақ жүруіңізді сұрайым, аулақ», — дейтін ондайда ақыра сөйлеп.

Бәйгеден қайтқан жолда Анна өзіне Вронскийге деген ілтипатын айтып, соның соңынан бетін қолымен баса жылап жіберген кезде, Алексей Александрович, Анна өзін құса қылып отырса да, көз жасы дегендегі қашанғы әдетінше, көңілі босағанын сол сәттің өзінде де сезе кеткен-ді. Соны да, сол минутта ол, өз сезімін таныту дәрежесіне жараспайтынын да білген соң, бойында тіршілік қалпы барын шалдырмасқа тырысып, сол үшін қозғалмай да, қарамай да қойған Аннаға. Жүзіндегі сол оғаш сұлық әлпеті де содан пайда болып, Аннаны қатты таңырқатып жіберген.

Екеуі үй қасына келген соң, Аннаны күймеден түсіре, өзін өзі күштей, дағдылы сынық мінезіне сала, соған қоштасқан күйі, өз басына келер-кетер түгі жоқ сөздерін де айтқан-ды; байлауымды ертең хабарлармын деген оған.

Алексей Александровичтің жаман күдіктерін әйелінің сөзі расқа шығаруы жүрегін қатты тіліп те жіберді. Ол жарасын, әйелінің көз жасын сырттай аяған бір оғаш сезім жамалып, одан бетер күшейтті. Алексей Александрович бірақ, күймеде оңаша қалған соң, сол аяныштан, соңғы кезде өзін қатты қыйнаған сол күдіктер мен қызғаныш күйігінен мүлде құтылғанын сезіп, таңырқап та, қуанып та кетті.

Ұзақ ауырған тісін жұлдырып тастаған адамның сезіміндей бір сезімге келді өзі. Жағынан бір зар илете ауыртып, басының өзінен де зор, үлкен бірдеңені суырып алғанын сезген ауру адам, жаны тынғанына әлі де сене қоймағанмен, тіршілігін соғұрлы ұзақ шырмап, бар ойы сол болған бейнеті енді жоқ, тағы да тіршілік етіп, тісімнен өзгені де ойлап, өзгеге де ден қоюға жарадым деген сезімге қалт келе кетеді. Алексей Александрович те сол сезімге келді. Ауруы әрі оғаш, әрі қатты болғанмен, қазір айығып та кетті; тағы да тіршілік етіп, әйелімнен өзгені де ойлайтын болдым деген сезімге келді өзі.

«Ар да, жүрек те, дін де жоқ, бұзылып кеткен әйел! Соны аяп, өзімді өзім алдамақ болғанмен, онысын ылғый біліп те, көріп те жүретінмін», — деді ішінен. Шынында да, соны ылғый көріп жүрген тәрізденді өзі; бұрын өзіне жаман ол-пұлы жоқ сықылды көрінетін өткен өмірлерінің жай-жапсарын да есіне түсірді, — қазір сол жай-жапсары ол өмірдің біржола бұзылған өмір екенін де айқын көрсетіп тұр. «Өмірімді сонымен жалғап жаңылысқан екем; бірақ жаңылысымда жаман түк те жоқ менің, олай болса, бақытсыз болар жайым және жоқ. Жазықты мен емес, сол, — деді ішінен. — Бірақ шаруам жоқ онда. Мен үшін жоқ кісі ол...»

Анна душар болар нәрсеге баласы да душар боп, Анна сықылды оған деген сезімдері де өзгеріп, қаперіне алмайтын боп кеткен өзі. Алайда, көңілін қәзіргі ұялаған мәселе, Аннаның, өз құлдырауымен қоса жағып кеткен сол батпағынан, өз басыма қайтсем аса жайлы, сыпайы, қолайлы етіп арылар екем, олай болса, қайтсем аса әділ келер екем, талмай қызмет ететін пайдалы, пак өмірімнің жолымен қайтсем тарта берер екем деген мәселе болды.

«Сұрқыя әйел қылмыс істеді екен деп бақытсыз болар жайым жоқ менің; мен тек сол душар етіп отырған ауыр ахуалымнан құтылатын ең жайлы жолды ғана табуым керек. Табамын да оны, — деді ол ішінен, барған сайын түнере түсіп. — Бас-аяғы мен ғана емеспін». Содан, тарихи мысалдарды айтпағанның өзінде, жұрт біткеннің есінен шыға қоймаған Менелайдың Аяулы Еленасынан бастап, жоғарғы қауымдағы әйелдердің күйеулеріне істеген қазіргі опасыздықтарының талай-талайлары-ақ Алексей Александрович қыялында самсап көріне де кетті. «Дарьялов, Полтавский, Карибанов князь, Паскудин граф, Драм... Я, Драм да бар... сондай адал, іскер адам өзі... Семенов, Чагин, Сигонин, — деді Алексей Александрович есіне түсіріп. — Осы адамдарға, мәселен, қайдағы бір орынсыз redicule 53 тап болып қалса-ақ, өз басым содан бақытсыздықтан өзге өмірі ешнәрсе көрмейтім де, сол бақытсыздыққа ылғый қоса қамығатынмын», — деді Алексей Александрович ішінен, онысы бекер болғанмен, өзі әрі ол сықылды опасыздыққа өмірі қоса қамықпайтын да, өзін өзі неғұрлым жоғары бағалаған сайын, күйеулеріне опасыздық істеген әйелдер мысалы да соғұрлым қалыңдай беретін. «Бұл өзі әркімдер-ақ душар болатын бақытсыздық бір. Сол бақытсыздыққа өзім де душар боп отырмын. Әңгіме тек осы ахуалға қайтсем жақсырақ төтеп берем дегенде болып отыр». Содан ол, өзіне ұқсап осы сықылды ахуалға түскен адамдардың әрекет түрлерін де ақтарыстыра бастады.

«Дарьялов дуэльге шыққан еді...»

Алексей Александрович қарулылық жағынан жалтаң адам болатын да, соны жақсы білген соң, дуэль деген жас күнінен-ақ көңілін тым қобалжыта беретін. Алексей Александрович өзіне оқталған пистолет жайын ойласа-ақ шошып кететін де, өмірінде мылтық атаулыны қолданбайтын әсте. Сол қорқыныш дуэль жайын жас шағынан-ақ жиі ойлатып, өмірін қатерге тосатын сол ахуалды өз бойына өлшей де беретін. Өмірде жолы боп, орнықты дәрежеге жеткелі ол сезімін өзі әлдеқашан ұмытып та кеткен; бірақ үйреніскен сезімі ырқына қоймай, су жүректігінен қазірде де қатты қорыққан соң, Алексей Александрович ізнар атыспасын алдын ала біліп отырып-ақ, дуэль жайындағы мәселені жан-жағынан ұзақ ойластырып, көңілінше көп жүйеледі.

«Күмән жоқ, біздің қоғам деген (Англия қоғамындай емес) әлі де сонша тағы жатыр өзі, көптеген адамдар-ақ, — деп Алексей Александрович, пікірлерін қатты қадірлейтін адамдарын да сол көптің ішіне қосып қойды, — дуэльге жақсы қарайды. Бірақ нәтижесі не боп шықпақ десеңші? Дуэльге шақыра-ақ қояйын, — деді Алексей Александрович ішінен, шақырған соң өткізетін түні мен өзіне оқталған пистолетті елестете бере-ақ, селк ете түскен күйі, өмірі оған баспайтынын да түсіне кетіп, — дуэльге шақыра-ақ қояйын оны. Өзімді де үйретсін делік, — деді ойын жалған, — орын-орнымызға қойсын, серіппені басайын, — деді ішінен, көзін жұма сөйлеп, — оны мен өлтірген-ақ боп шығайын, — деп Алексей Александрович ішінен айтқан күйі, сол есуастық ойды серіпкелі басын да сілкіп қойды. — Бұзақы әйелім мен балама деген ілтипатымды анықтау үшін адам өлтірудің не мәні бар? Әйеліме істейтін амалымды да шешуім керек менің. Бірақ не өзім өліп, не жаралы болуым кәдігірек те, күмәнсіз де нәрсе. Жазықсыз адам бола тұрып-ақ, не өліп, не жараланып — құрбан болуым кәдік. Одан да сорақы бұл. Тіпті ол олма: мен тараптан дуэльге шақыру деген адалдық та емес. Достарым өзімді дуэльге өмірі жібермейтінін де — Россияға керекті, мемлекеттік адамның өмірі қатерге түсуіне жол бермейтінін де күн ілгері біліп отырғам жоқ па өзім? Онда не боп шықпақ? Онда, әңгіменің қатер шегіне жетпейтінін күн ілгері өзім біле тұрып, сол шақыру арқылы өзіме өзім құр кейбір жалған атақ жамағым келгені боп шықпақ. Адалдық емес ол, алдамыш нәрсе, өзіңді де, өзгені де алдағандық құр. Дуэль қыйсыны келмейді де, оны ешкім күтпейді де менен. Менің мақсатым — тіршілік-қарекетімді қырсықсыз істей беруіме керекті есемнен айрылмауда жатыр». Алексей Александровичке маңызы бұрын да үлкен көрінетін қызмет бабы қазір әлдеқайда маңызды тартып кетті.

Алексей Александрович дуэльді салмақтай келе, қош кермеген соң, өзі ойлаған кейбір еркектер істеген өзге жайға — бас ашy жағына қарай ойысты. Алексей Александрович бас ашысқан белгілі жайларды есіне түгел түсіре келіп (бас ашу деген өзі қанық білетін ең жоғарғы қоғамда да өте көп болатын), бас ашу мақсаты өз ойындағыдай боп шыққан бірде-бірін таппады. Сол бас ашудың қай-қайсысында болсын, опасыз жарын күйеуі не қыйып, не сатып кететін де, кінасы болғандықтан неке қыйысуға қақы жоқ жағы жаңа күйеуіне заңды қосылды-мыс деген жалған ырымын жасап, қосыла салатын. Алексей Александрович өз жайына келгенде, бас ашуды заңға жүгіне, яғни айыпты әйелін теріске шығара ашудың орайы жоқ екенін айқын көрді. Әйел қылмысын ашуда заң талап ететін өрескел дәлелдерді айтуға өзі жүрген өмірдің қыйын жағдайы да жол бермейтінін қоса аңғарды; ол дәлелдерді жұмсауға сол өмірдің белгілі қыспақ жолы да дес бермейтінін көріп отыр, ол дәлелдер болған күнде де, соларды жұмсау деген қоғам ішінде Аннадан гөрі өз беделін көбірек түсіреді.

Бас ашу жағына бару деген тек сот шыршуына соғар еді де, өсекке таңып, қауымдағы мәртебелі дәрежесін кеміткелі жүрген жауларына олжа да болған болар еді. Жай-күйімді — зықым кетпей-ақ — анықтасам деген басты мақсаты бас ашу арқылы да қолға түспес жаққа шықты. Оның үстіне, бас ашқанда, тіпті бас ашам деудің өзінде-ақ, әйелі күйеуімен қатнасын дереу үзіп, ашынасына қосыла кетуі де айқын еді. Алексей Александрович болса, өз байқауынша, қазір әйелінен безініп, селқос тарта тұрса да, соған деген қатынас жөнінен көңілінде соның Вронскийге бөгетсіз қосылып, өз қылмысы өзіне ұтымды боп шықпаса екен деген жалғыз ғана сезім қалып еді. Сол жалғыз ойдың өзі-ақ Алексей Александровичті соғұрлы шыйрықтырғандықтан, соны құр елестетсе болды, ішкі күйіктен күйзеле ыңыранып, түрегелген күйі, күйме ішінде ауыса отырып, содан соң қабағын қарс жаба, ыңыршақ, тоңғақ аяғын түбіт шәліге ұзақ орап әурелене де берді.

«Ресми бас ашудан өзге тағы да Карибанов, Паскудің, әлгі анау мейірбан Драм сықылды амал істеуге де, яғни әйеліңнен бөліне салуға да болады», — деді, баяуқыраған соң, ойлана сөйлеп; бірақ бұл шара да бас ашу үстіндегі сол қолайсыз масқараға соғады екен, ең бастысы — ресми бас ашу сықылды бұ да, әйелін Вронский құшағына бере салады екен. «Жо-жоқ, орайы келмейді оның! — деді, шәліні орауға тағы да кірісіп, әңгірлей сөйлеп. — Бақытсыз болар жайым жоқ менің, ол екеуінің де бақытты болар жөні жоқ әрі».

Жайы белгісіз шақта қыйнаған қызғаныш сезімі, әйелінің сөзі тісін ауырта жұлып алған сәтте-ақ, басыла кеткен болатын. Бірақ ол сезімнің орнын: әйелім құр масайрап жүрмей, қылмысы үшін сазайын да тартса екен деген өзге тілек кеп басты. Ол сезімге өзі мойын қоймағанмен, шырқымды бұзып, абройымды алғаны үшін соның тақсіретін тартса екен деп тіледі ішінен. Содан, дуэль, бас ашу, айрылысу жайларын тағы да аударыстырып, тағы да жоққа шығара келіп, Алексей Александрович: болған жайды қауымнан жасырайын да, қатнастарын тыйып, ең бастысы, әйелімнің сазайын тартқызу жөнінде, — оған өзі мойын қойған жоқ еді — қолдан келген шараны түгел қолдану арқылы қолымда ұстайын, — амалы тек жалғыз сол екен деп түйді. «Семьяны сол әкеп кіріптар еткен ауыр жайды ойластыра келіп, өзге амалдың бәрі де сыртқы status quo54-дан гөрі екі жаққа да ауыр соғатындықтан, сол сыртқы қалыпты сақтауға өзім де келісумен, айтқанымды о да айнытпай орындайтын, яғни ашынасымен арадағы қатнасын тыятын қатаң шарт қоямын деген байлауымды білдіруім керек оған». Ол байлауы ада-күде алынып болған соң, Алексей Александровичке соны қостайтын және бір маңызды ой келді. «Дін жолына да тек осылай байлағанда ғана шекі болмаймын, — деді ішінен, — күнәлі әйелімді де тек осылай байлағанда ғана шетке қақпаған боп, қайта, түзелуіне мүмкіндік беріп, тіпті, — өз басыма сол қанша ауыр тисе де, — соны түзеп, сақтап қалуға күш-қуатымның да бірсыпырасын сарп еткен боламын». Алексей Александрович әйеліне құлық жағынан ықпал ете алмасын да, түзетем деген дәмесінен өтіріктен өзге ештеңе өнбесін де біліп отыр; өзі сол ауыр минуттерді өткере отырып та, діннен таяныш табайын дегенді ешбір ойлаған жоқ еді, сөйте тұра қазір, сол байлауы, өз ойынша, дінге қабыса кеткен соң, соны дінге де қостатқанына көңілі мейлінше көншіп, біраз тынышталып та қалды. Жалпы суыну, селқостық арасында туып өзі ылғый жоғары ұстап жүрген дін қағыйдаларына тіршіліктің осынша маңызды мәселесін сай істемедің деуге ешкімнің аузы бармайды дегенді ойлау да өзіне қуанышты соқты. Алексей Александрович одан арғы жай-жапсарды ойластырғанда, әйелімен арасы бұрынғы қалпынша қала алмайтын мәнісін тіпті аңғарған да жоқ. Әйелін өмірі қайтып сыйлай алмайтыны да күмәнсіз еді; бірақ соның оңбаған, опасыз жар болу салдарынан тұрмысын шайқап, қасірет шегетін де ешбір себебі жоқ еді. «Солай, уақыт түгел жайғастыра келе, бұрынғы қарым-қатнасымыз да қалпына түседі, — деді Алексей Александрович ішінен, — түскенде де өмір бойы өз басым зықым шығуды сезбейтіндей боп түседі. Ол бақытсыз болған екен деп, жазықсыз менің бақытсыз болар жайым жоқ».

XIV

Алексей Александрович Петербургке келгенде, осы байлауға әбден тыянақтау үстіне, әйеліне жазатын хатының жоспарын да көңілінше жасап қойған болатын. Алексей Александрович швейцар бөлмесіне кірген соң, министрліктен әкелген хаттар мен қағаздарға көз салып, бері кабинетіме әкеліңдер деді.

— Қоя тұрылсын, ешкім қабылданбасын, — деді швейцардың сұрауына, мәз-майрам көңілді шағының белгісі боп кеткен «қабылданбасын» деген сөзді біраз түшіркене, нығыздай айтып.

Алексей Александрович кабинетінде ары-бері екі дүркін оралып шыққан соң, алдын ала камердинер кіріп алты шырақ жағып қонған үлкен жазу столының қасына тоқтады да, саусақтарын шыртылдатып қойып, жазу жабдықтарын ыңғайлай келіп отырды. Столды шынтақтай, басын бір жағына сала, сәл ойланып алды да, жаза бастаған соң, бір секунд кідірген жоқ. Әйеліне арнау сез айтпай-ақ, орыс тіліндегідей салқындық сарыны жоқ «сіз» деген есімдікті қолдана, французша жазды өзі.

«Сізге мен, соңғы әңгімемізде сол әңгіменің ілігі жөнінде өз байлауымды хабарлаймын деген дітімді білдіріп едім. Ден қоя түгел ойластыра келіп, енді сол уәдемді орындайын деген мақсатпен жазып отырмын; байлауым мынау: сіздің қылығыңыз қандай қылық болса да, жоғарыдан келген жарлық арқылы жалғасқан жан байланысымызды үзуге қақым жоқ деп білемін. Семья деген ер-әйелді адамның біреуі кіділік істеді, жүгенсіздік жасады, немесе тіпті қылмыс істеді екен деп бұзыла алмайды да, тұрмысымыз бұрынғы қалпынша жүре беруге тиіс. Бұл өзі маған да, сізге де, баламызға да қажет боп отыр. Осы хатқа желеу болған нәрсе жайында өкініп те, өкінгелі де жүрген шығарсыз деумен, арамыздағы жанжалдың себебін тамырымен жұлып тастап, өткенді ұмытуымызға өзіңіз-ақ болысарсыз маған деп, әбден сеніп отырмын. Олай болмаған күнде, өзіңіз бен балаңызды не күтіп тұрғанын өзіңіз-ақ байыптай беріңіз. Соның бәрін бетпе-бет кездескенде толығырақ сөйлесерміз деген сенімдемін. Дача маусымы аяқтап қалғандықтан, сейсембіден қалмай Петербургке неғұрлым тезірек келуіңізді сұрар едім. Келуіңізге керекті сілтеулер түгел беріліп қояды. Осы өтінішімнің орындалуына ерекше мән беріп отырғанымды байқауыңызды сұраймын.

А. Каренин.

PS. Жұмсауыңызға керек болар деген ақшаны хатпен қоса жібердім».

Хатты оқыған соң, оған да, әсіресе, ақша салу есіне түскеніне де әбден риза боп қалды; қатал сөз, өкпе-қалдық болмағанмен, кешірімділік те жоқ екен. Ең бастысы — қайтуына қолайлы көпір салынғаны болды. Хатты бүктеп, піл сүйегінен жасалған үлкен шомбал пышақпен таптаған соң, ақшаға қоса конвертке салды да, жақсы құралған жазу жабдықтарын жұмсағанда жаны ылғый жай тауып қалатын әдетінше қоңырау соқты.

— Курьерге бересің, ертең Анна Аркадьевнаның дачасына жеткізетін болсын, — деді де түрегелді.

— Құп болады, тақсыр, шайды кабинетке әкелеміз бе?

Алексей Александрович шайды кабинетке әкеліңдер деді де, шомбал пышағын ойнақшыта орындығына қарай тартты, о жерде шамдал мен евгюбикалық жазулар жайында, оқый басталған французша кітабы әзірлеулі тұрған болатын. Орындық тұсында Аннаның әйгілі суретші әсемдеп жасаған, алтын құрсаулы дөңгелек портреті ілулі тұрған. Алексей Александрович соған көз салды. Мелшиген жанары сол портретке, екеуі түсініспек болған сонау соңғы кештегісінше мысқылдай, бейпілси қарады. Басына жарастыра, суретші келістіре жасаған қара шілтердің, қара шашы мен аты жоқ саусағы жүзікке толы аппақ әдемі қолының түрі Алексей Александровичке бәдік көрініп, құрыстандыра жаман әсер етті. Алексей Александрович портретке сәл қарап тұрып, дір еткенде, ерні де «брр» деп қоса дір етіп, жалт бұрылып кетті. Орындыққа апыл-ғұпыл отыра сала, кітабын ашты. Оқуын оқыйын-ақ дегенімен, евгюбикалық жазу десе, бұрын қатты соғып тұратын зауқы тіпті соқпай қойды. Кітапқа қарағанмен, басқаны ойлап кетті өзі. Ойлағанда, әйелінің жайын ойлаған жоқ, соңғы кезде өзінің мемлекеттік жұмысында білінген бір шиеленісушілік жайын ойлады, ол өзі осы тұста қызметінің де басты мүддесі болып жүрген. Қазір өзі сол шиеленісудің байыбына қай уақыттағыдан болса да терең бойлап, көңілінде бір — өзін өзі жұбатпай-ақ айтқандай — соның бәрін шешіп беретін, қызмет мансабы жөнінде өзін де шарықтата көтеріп, жауын да жығып, сол жағынан мемлекетке де өте үлкен пайда келтіретін күрделі ой туғанын сезінейін деді. Кабинетке шай әкеп қойған адам шығысымен-ақ, Алексей Александрович те түрегеліп, жазу столына келді. Күнделікті істер салулы портфельді ортаға тартып қойды да, тоқмейілси сәл күлімсіреген күйі, қадаулы қарындашын алып, ілгеріде шиеленіседі-ау деп өзі сұрап алдырған шытырман ісін оқуға кірісіп кетті. Шиеленісу жайы былай еді. Алексей Александровичтің мемлекеттік адам ретіндегі ерекшелігі, өрлеген әрбір чиновникке бітетін жалғыз өзіне тән жеке сыйпаты, сарыла баққан баққұмарлығы, байсалдылығы, адалдығы, қайсарлығы қосыла көп мансабын көтерген сол бір сыйпаты — ресми қағаз дегенді елемей, қатнастар жазу жағын азайтып, бар іске мүмкіндігінше қолма-қол араласуы мен үнемшілдігінде болатын. Зарайская губерниясының далаларын суландыру жайында Алексей Александрович министрлігінде жатқан, ақшаны әрі текке шығын етіп, іске қағаз басты қараудың қатал мысалы болған бір іс әйгілі 2-июнь комиссиясына берілген еді. Ол берілудің әділеттік екенін де Алексей Александрович жақсы білетін. Зарайская губерниясының далаларын суландыру ісін Алексей Александровичтен әлдеқайда бұрынғы адамдар-ақ бастаған еді. Сол іске ақша, шынында да, өте көп жұмсалып, түк тындырылмай текке кетіп, күллі сол істен ештеңе шықпайтын да түрі бар еді. Алексей Александрович қызметке кірісе салысымен-ақ, сол жайды аңғара қойып, сол іске араласа кеткісі де келген болатын; бірақ өзін өзі әлі де бекем сезе қоймаған бастапқы кезде, ол ойы тым көп мүддеге килігіп жатқандықтан, орынсыз соғатынын да білген еді; содан соң өзге жайлармен айналысып кетіп, ол істі тарс ұмытып та кеткен. Бүкіл өзге істер сықылды ол іс те өз бетінше селдіріңмен тарта берген. (Ол істі көп адамдар, әсіресе, бір өте құлықты, музыкашы семья талшық етіп келген болатын: ол семьяның қыздары түгел ішекті аспаптар тартатын. Алексей Александрович сол семьяны білетін де, үлкен қызының біріне өкіл әке болатын.) Сол істі бір қас министерліктің қозғауы, Алексей Александровичтің пікірінше, арамдық та боп көрінген, өйткені қызмет жөніндегі сыпайыгершілікті сақтап ешкім қозғамай жүргені болмаса, әр министерлік сайын-ақ, істің одан да сорақылары бар еді. Қазір болса, өзіне ақыры тас атарын атқан соң, сол тасты тайынбай қағып алды да, Зарайская губерниясының далаларын суландыру жөніндегі комиссияның еңбектерін зерттеп, тексеретін төтенше комиссия құруды талап етті ол; бірақ соған орай өзі де ол мырзаларға ешбір есесін жібере қойған жоқ. Бұратана елдерді орналастыру жөнінде және бір төтенше комиссия құруды талап етті. Бұратана елдерді орналастыру жөніндегі іс 2-июнь комитетінде әлдеқалай көтерілді де, Алексей Александрович бұратана елдер жайы тым жаман болғандықтан, кешеуілдетуді көтермейді деп, пәрменінше қостай кетті. Ол істің өзі комитетте бірсыпыра министерліктің қыйдаласуына түрткі де болып шықты. Алексей Александровича қастасқан министерлік бұратана елдердің хал-жайы өте бір гүлденіп тұрған хал-жай еді де, қайта орналастырамыз деу солардың гүлдене беруіне қырсық тигізуі кәдік боп отыр, алда-жалда жаман жағы болса, ол тек Алексей Александрович министерлігінің заң қосқан шараларды орындамағандығынан болып отыр деп дәлелдеген. Алексей Александрович қазір: біріншіден, бұратана елдердің жайын жергілікті жерде тексеріп шығуды тапсырғандай жаңа комиссия құрылсын; екіншіден, бұратана елдердің хал-жайы, шынында да комитет қолындағы ресми мәліметтегідей боп шықса, бұратана елдердің сол мұңдық хал-жайының себептерін: а) саяси, б) әкімшілік, в) экономикалық, г) этнографиялық, д) материалдық, е) діни жағынан тексеретін және бір ғылми комиссия құрылсын; үшіншіден, қастасқан министерліктен бұратана елдердің қазіргі қыйын жағдайларының алдын алуда сол министерліктің соңғы он жыл ішінде қолданған шаралары жөнінде мәлімет талап етілсін; ақыры, төртіншіден, комитетке берілген 1863 жылғы 5-декабрь мен 1864 жылғы 7-июньдегі №№ 17015, 18308 мәліметтеріне қарағанда, негізгі, жүйелі заңның мағнасына тікелей қарсы әрекет істеген мәнісі не екен, министрліктен сол жөнде түсінік алынсын деп талап етейін дегенге келді, т..., 18-статья мен әрі 36-статьяның ескертуі. Алексей Александрович осы пікірлердің желісін жазып алған соң, шырайы кіріп, жүзі жайнап сала берді. Бір тарақ қағазды көшіріп бола түрегеліп, қоңырау соқты да, керекті ақпарлар әкелсін деп, кеңсе басқарушысына хат беріп жіберді. Түрегелген соң, бөлмені кезе жүріп, портретке тағы да қарап, қабағын шытқан күйі, кекете күлімсіреді. Алексей Александрович евгюбикалық жазулар жайындағы кітапты тағы да оқып, соған саңы ауған соң, сағат 11-де жатуға кетті, содан төсекте жатып, әйелімен арадағы уақыйғаны есіне алғанда, со күйі бір түнек боп көріне қойған жоқ ол.

XV

Вронский өзіне жайың жаман боп кетті ғой, күйеуіңе түгел ашып салсаңшы деп жабысқанда, Анна ашу шақыра, қалшыя қасарысқанымен, өз жайын өзі ішінен адалдығы жоқ, алдамыш жай деп біліп, соны өзгертуді бар жүрегімен қалаған да болатын. Күйеуімен бәйгеден келе жатып, көңілі әптер-тәптер кезінде түгел айтып та салған оған; соны айтқаны қатты бата тұрса да, соған өзі қуанып та кеткен. Күйеуі әкеп тастаған соң, түгел айқындалады енді, тымқұрса, өтірік, алдаудан құтыламыз, соған қуанам деген-ді ішінен. Хал-жайы енді біржола күмәнсіз айқындалатын да боп көрінген өзіне. Ол жаңа жайым жаман да болуы кәдік, бірақ көмескі, өтірігі жоқ, айқын жай болады деп білген. Сол сөздерді айтам деп, өзіне де, күйеуіне де қатты батқан есесін енді түгел айқындалып, сонымен қайтарамыз деп ойлаған. Сол күні кешке Вронскийге жолыққанмен, күйеуімен арасындағы әңгімені, жайын анықтау үшін айтуы керек бола тұрса да, айтқан жоқ болатын оған.

Анна өзі келесі күні таңертең оянғанда, есіне алғаш түскен нәрсе күйеуіне айтқан сол сөздері болды, сол сөздері өзіне сонша сұмдық көрінгендіктен, енді сол өрескел, оғаш

сөздерді батылы барып қалай айтқанын түсіне алмай, содан енді не шығарын да біле алмай қойды өзі. Бірақ айтылар сөз айтылып, Алексей Александрович те түк айтпай кетіп қалған-ды. «Вронскийді көргенмен, оған да айтқам жоқ. Сол кетуге бет алған сәтте, әлі де бұрылтып, айтайын дегенмен, соған алғашқы сәтте неге айтпадым деп оғаш көрген соң, және айныдым. Айтайын деп тұрып, айтпағаным не екен десеңші соған?» Содан, осы сұрауына берер жауабы орнына ұят дуылы бетіне қызарып шыға келді. Содан бөгеген не екенін де түсіне кетті өзі; түсінгені — ұят көрген екен. Кеше кешке анықталған тәрізді көрінген хал-жайы, қазір анықталмақ түгіл, тұйықталып та қалғандай болды. Бұрын ойына да келмеген масқарасынан жүрегі тас төбесіне шықты. Күйеуім не істер екен дегенді ойлауы-ақ мұң екен, қай-қайдағы қорқынышты ойлар қамалап қоя берді. Қазір үйден қуып шығуға басқарушы келеді де, масқара жайым бар әлемге мәлімденеді деген ой түсті. Өзіне өзі: үйден қуып шыққан соң, қайда барам десе де, жауабын таба алған жоқ.

Вронскийді ойлағанда, өзін ол сүймейтін сықылды, өзін шырмау көріп жүрген тәрізді, оған өзін өзі ұсына алмайтын секілді де көрініп кетті, сонысына қарай соған жауығайын деген де сезімге келді. Күйеуіне де айтып, өз қыялында да дамылсыз қайталаған сөздерін өз басы жұрт біткенге жеткізіп, түгел естіп қойған сықылды көрінді. Бірге тұрған адамдарының бетіне қарай алмас жаққа да шықты. Қызды шақыруға да, қала берсе тіпті төменгі үйге түсіп, баласы мен тәрбиеші әйелді көруге де батылы бармады.

Анна есігі алдында көптен бері тыңдап тұрған қыз, бөлмесіне өзі келіп кірді. Анна қыздың көзіне қуыстана қарап, шошый қызарып та кетті.Қоңырау соқты ғой деп қалып ем, кіргеніме кешірім етіңіз деді қыз оған. Көйлек пен хат әкеліпті қыз. Бетсидің хаты екен. Бетси Аннаға: бүгін таңертең маған Лиза Меркалова мен Штольц баронесса екеуі көңілдес боп жүрген Калужский мен Стремов қартты ерте келіп, крокет ойнамақшы дегенді ескертіпті. «Ең болмаса, құлықтарын зерттеу ретінде келіп көріңіз. Күтемін сізді», — деп бітіріпті.

Анна хатты оқып шығып, ауыр күрсініп те салды.

— Ештеңенің де керегі жоқ, — деді сыланып, таранатын столындағы құмыралар мен щеткаларды ыңғайлап жүрген Аннушкаға. — Бара тұр, қазір киініп, мен де шығамын. Ештеңенің де керегі жоқ.

Аннушка шыққанмен, Анна киінбей, басы да, қолы да сылқ түсіп, әлденендей бір оқталу ишарасын істеп, бірдеңе айтайын десе де, ауық-ауық селк ете қалып, қайта мелшие, сол отырған күйі отырды да қойды.

«Тәңірім-ай! Тәңірім-ай!» деп дамылсыз қайталай да берді өзі. Бірақ «тәңірінің» де, «айының» да өз басына түк мағнасы жоқ, бос сөз болатын. Өзі тәрбие алған дініне әсте шүбә келтірмесе де, өз жайына діннен жәрдем іздеу деген Алексей Александровичің өзінен жәрдем іздеу сықылды жат болатын оған. Дін жәрдемі тисе, өмірінің бар мағнасы боп отырған нәрседен пар кешкенде ғана тиетінін күні бұрын біліп отыр өзі. Жан-дүниесінің, бұрын өзбасы өмірі сезбеген бір жаңа күйі ауыр тиюі үстіне, содан өзі қорқайын да деді. Кей-кейде бір көз талғанда, екеу боп көрінетін бұйымдай, жан дүниесіндегілер де түгел екі дай бола бастағанын сезейін деді. Кей-кейде неден қорқып, не қалап отырғанын да білмей кетті өзі. Не бұрынғысынаң қорқып, бұрынғысын қалап отыр ма, немесе алдағысынан қорқып, алдағысын қалап отыр ма, дәл не екенін өзі де білген жоқ.

«Ойпыр-ау, не істеп отырмын мен!» — деді ішінен, екі самайы тызылдап бара жатқанын сезе қойып. Самай шаштарын қос қолдай ұстап, бүре тартып отырғанын, өзіне өзі келгенде бір-ақ көрді. Ұшып түрегеліп, жүре бастады.

— Кофе әзір болды, мамзель мен Сережа екеуі күтіп отыр, — деді Аннушка, келген сайын Аннаның сол бір қалыптан аумай отырған үстінен шыға беріп.

— Сережа дейді? Сережа не бопты? — деді Анна қапелімде жадырай сұраған күйі, баласы бары есіне таңертеңнен бері бірінші рет түсіп.

— Жазықты боп қалған ғой деймін өзі, — деді Аннушка күлімсіреп.

— Жазықтысы қалай ?

— Сіздің мүйісте бір шапталылар тұрушы еді; соның біреуін ептеп жеп қойған ғой деймін өздері.

Баласын айту қамалып отырған тұйығынан Аннаны қалт шығарып та жіберді. Бала үшін өмір сүрген ана болған соң, соңғы жылдарда өз қолына алған, тым асыра айтқанмен де ішінара шындығы бар аналық міндеті есіне түсе кетті де, қазіргі отырған қалпында да күйеуім мен Вронский жөніндегі жайыма қатнасы жоқ жеке дүнием бар екен ғой деп қуана сезінді. Ол дүниесі — баласы болатын. Өз басы не күйге түссе де, баласын тастар жайы жоқ екен оның. Күйеуі мейлі масқара етіп, тентіретіп жіберсін; Вронский мейлі өз басына салқындап, дербес өмірін сүре берсін (оны өзі тағы да шіміркене, өкіне ойлады), баласын тастар жайы жоқ екен. Өмірінде мақсат бар. Баласы қасында болатын сол жайын қорып, баласын алғызбау жолында аянбай әрекет істеуі керек екен. Істегенде тіпті, баласын алып қоймай тұрып, мүмкін болғанша, тезірек істеуі керек екен. Баланы алып, жөнелуі керек екен. Ендігі істер жалғыз нәрсесі сол екен, әне. Көңілін жұбатып алып, азап жайдан айығуды өзі де керек қып отырған. Баласына байланысты төте әңгіме жөнінде, қазір соны алып бір жаққа жөнелем деген ой көңілін жұбатып та тастады.

Тез киініп жіберді де төмен түсіп, әдетте, Сережа мен тәрбиешісі кофе үстінде күтіп отыратын қонақ үйге тартынбай кіріп барды. Түгел ақ киінген Сережа айна түбіндегі стол қасында, тұқыя еңкейген күйі, Анна білетін бір, әкесіне ұқсас, ден қоя шұқшыйған әлпетпен, өзі әкелген гүлдеріне бірдеңе істеп тұр екен.

Тәрбиеші әйелдің түрі тым қату екен. Сережа қыйт етсе істейтін әдетінше: «А, мама!» — деп қатты шаңқ ете түсті де: шешеме әлде гүлді қоя тұра амандассам ба екен, әлде веногімді жасап боп, гүлмен барсам ба екен деп, бата алмай кідіріп қалды.

Тәрбиеші әйел амандасқан соң, Сережаның қылығына анықтама бере, шұбалтып айта бастағанмен, Анна тыңдаған жоқ онысын; осыны бірге алып кетер ме екем дегенді ғана ойлады ол. «Жоқ алмаймын, — деді түйіп. — Баламмен жалғыз кетем».

— Я, әбден жаман қылық онысы, — деген күйі Анна, ұлының иығынан ұстап, баланы әрі қымсындырып, әрі қуандырған, қаталдығы жоқ, именшек көзқараспен қарады да, бетінен сүйді. — Екеумізді оңаша қалдыра тұрыңыз, — деді таңырқай қараған тәрбиеші әйелге, сөйтті де баласын жібермей, кофе жасаулы стол қасына барып отырды.

— Мама! Мен бар ғой... мен... жо... — деді баласы, шапталы жөнінде өзіне не көрсеткелі отырғанын әлпетінен аңғарғысы келіп.

— Сережа, — деді шешесі, тәрбиеші әйел бөлмеден шығысымен, — оның жаман нәрсе, ендігәрі істемейсің бе оны? Жақсы көресің бе мені?

Көзіне жас келіп қалғанын да сезейін деді Анна. «Жақсы көрмес жайым бар ма мұны? —деді ішінен, баласының әрі қорқып, әрі қуана қараған көзіне қадала отырып. — Әкесіне қосылып, мені қалай-ақ жазалар екен осы? Қалай-ақ аямас екен мені?» Көз жасы жүзін жуып кеткендіктен, соны көрсетпейін деп, ұшып түрегелген күйі, террасаға тіпті жүгіре шығып кетті.

Соңғы күндерде күркірей жауған жаңбырдан бері күн ашылып, суықтау болып тұрған. Шаңқай ашық күн көзі жаңбыр шайған жапырақтар арасынан көрініп тұрса да, ауа суық болатын.

Анна таза ауаға шыққан соң, бұрынғыдан да қатты шалғай суық пен ішкі қорқыныштан дір ете түсті.

— Бара ғой, Mariettege, бара ғой, — деді соңынан шығайын деген Сережаға: соны айтты да, террасадағы сабаннан тоқылған төсеніште жүре бастады. «Қалай-ақ кешірмес екен солар мені, осының бәрі де өзгеше болар жайы жоғын қалай-ақ түсінбес екен?» — деді ішінен.

Анна аялдады да, жаңбыр шайған жапырақтары шыңылтыр ашық күнде жалтырай көрінген көк теректің жел тербеген басына қарай тұрып, солардың кешірім етпей, өзіне енді мына аспан, мына көк майса сықылды бәрі де түгелдей қатал боларын түсіне кетті. «Қойшы, ойлап керегі жоқ тіпті, — деді ішікен. — Жыйналайын барып. Жыйналып қайда бармақпын? Қайда кетпекпін? Қайсысын алып кетем? Я, кешкі поезбен Москваға кетеді екем. Аннушка мен Сережаны, ең керекті бұйымдарды ғана алайын. Дегенмен, одан бұрын екеуіне хат та жаза салайын». Анна үйдегі кабинетіне тез оралып, столға отыра, күйеуіне хат жазды.

«Арамыздағы әңгімеден соң, үйіңізде бұдан ары тұра алмас жаққа шығып отырмын. Баланы бірге ала кетпекпін. Өз басым, заңды білмеген соң, баланың да ата-ананың қайсысында болатынын білмеймін; бірақ онсыз тұрар жайым жоқ болған соң, бірге әкетейін деп отырмын. Мархабаттылық істеп, баланы маған қалдырыңыз демекпін».

Осы араға жеткенше, әрі тез, әрі табиғи жазып келсе де, күйеуінде өзі бар деп білмейтін мархабаттылыққа шақырып, хаттың өзін тебіренерлік бірдеңемен аяқтауым керек-ау деген ой кідіртіп те тастады өзін.

«Өз күнәм мен өз өкінішімнің жайын айтып жата алмаймын мен, өйткені...»

Ой ұшығын таба алмай тағы да тоқтап қалды. «Қой, ештеңенің де керегі жоқ», — деді де хатты жыртып, мархабаттылық деген сөзді қоспай, қайта көшірген соң барып желімдеді.

Вронскийге өзге хат жазуы керек еді. «Күйеуіме айтарымды айттым», — деп жазды да, одан ары жазуға дәрмені жетпей, көп отырды. Жазғаны әйелдікке жараспайтын, соғұрлы өрескел соқты. «Оның үстіне, не жазбақпын әрі?» — деді ішінен. Ұялғаннан жүзі тағыда қызарып, есіне соның сабырлылығы түсе, соған қынжылғандықтан, бірер сөз жазылған парақ қағазды қыйқымдап жыртып та тастады. «Ештеңенің де керегі жоқ», дегенді ішінен айта, қыюлы қағаздарын жыйнап, үстіңгі үйге шыққан соң, тәрбиеші әйел мен өзгелеріне бүгін Москваға жүремін десімен, нәрселерін де буып-түюге кірісіп кетті.

ХVІ

Нәрсе шығарған қора күтушілер, бақшашылар, малайлар, дача үйінің бөлме-бөлмелерін кезіп жүр. Шкаф, комодтар ашылып тасталған; арқан алғалы дүкенге де екі дүркін кісі барып келді; еденде газет қағаздары қоқып жатыр. Екі сандық, мешоктер мен буылған шәлілер ауыз үйге шығарылып та қойылды. Есік алдында күйме мен екі арбакеш тұр. Аннушка үй қасына келген экипаж дүбірі естіледі дегенде, Анна бұйымдарын буып-түйем деп ішкі үрейін ұмытқан күйі, кабинетіндегі стол алдында жол қапшығына ол-пұлын салып тұрған болатын. Анна терезеден қарай сала, есік алдына шығып, сыртқы есіктегі қоңырауды соғып тұрған Алексей Александровичтің курьерін көрді.

— Немене екен, барып білші, — деді де, Анна бәріне түгел жайбарақат сайланған күйі, қолын тізесіне қоя, орындыққа кеп отырды. Малай, жазуын Алексей Александровичтің өзі жазған жуан пакет алып келді.

— Курьерге жауап ала кел деп бұйырыпты, — деді малайы.

— Жақсы, — деп Анна, ол шығысымен-ақ, саусақтары қалтырай тұрып жыртты хатты. Қырын сындырмай, бел ортасынан желімдеген бір буда ақша түсті ішінен. Анна хатты шығарып, аяқ жағынан бастап оқыды. «Келу әзірліктеріңізді жасап қойдым, өтінішімнің орындалуына мән беріп отырмын» дегенді, оқыды. Анна хатты ары қарай шолып, қайта орала, түгел қарап, басынан бастап тағы да тегіс оқып шықты. Бітірген кезде, тұла бойы мұздап, басына бір күтпеген сұмдық бақытсыздық ошай кеткендей болды.

Таңертең өзі күйеуіне айтқан сөздеріне опық жеп, сол сөздер айтпаған сөз сықылды боп қалса екен дегенді ғана ойлаған болатын. Содан мына хаттың өзі де сол сөздерді айтылмаған сөз етіп, Аннаның қалаған жерінен кеп шықты. Қазір бірақ осы хаттың өзі Анна ойына шалынар нәрсенің бәрінен де сұмдық боп көрінді.

«Еп айтқан! Еп! — деді Анна. — Әрине, қашан да еп оныкі, христиан ғой, мархабатты ғой ол. Солай ол, арам, сұрқыя адам! Оны менен өзге ешкім де байыптап, түсінбейді; түсіндірер менің де шарқым жоқ. Олар болса-ақ: діншіл, қулықты, адал, ақылды адам деп келеді; мен көргенді бірақ көрмей жүр олар. Өмірімді сегіз жыл тұншықтырып, маған біткен тіршілік тынысын түгел буып, жаны бар әйел болған соң, бұған да махаббат керек-ау дегенді ойына да алмағанын білмейді олар. Мені өзі аяқ басса-ақ жәбірлеп, соны місе көргенін де білмейді олар. Өмірімді ақтауға бар күшімді сала тырыспап па екем мен? Соны сүюге, соны сүйер жай қалмағанда, баламды сүюге талпынбап па екем мен? Түсінер шағым келген соң, түсініп отырмын бірақ: өзімді өзім алдай алмайды екем енді, тірі жан екем де, айыбым жоқ екен, тәңірі өзімді солай жаратқан соң, сүюім де, өмір сүруім де керек екен менің. Енді не бар ал? Өзімді де, оны да өлтіре салса, түгел көніп, түгел кешірген де болар ем, жоқ, бірақ ол...»

«Соның не істейтінін қалай түйсінбедім екен өзім? Арам мінезіне тән қысастығын істемей қоймайды ол. Өзі оң боп шығады да, сорлаған мені одан жаман, одан бетер сорлатады әлі...» Аннаның есіне хаттың «Өзіңіз бен балаңызды не күтіп тұрғанын өзіңіз-ақ байыптай беріңіз» деген сөзі түсе кетті. «Мұнысы баланы тартып алам деген дүмпуі де, кеще заңдары бойынша, кәдік те онысы. Бірақ ол осыны неге айтып отырғанын білмейді дейсің бе мен? Балама деген махаббатыма не сенбейді де, не (қашанғы сықақ ететін әдетінше) менің сол сезімімді жек көреді, бірақ баланы тастамайтынымды да, тастар жайым жоғын да, тіпті сүйгеніммен бірге жүрген күннің өзінде де, ұлымсыз өмірім қаран өмір екенін біліп отыр ол, өзінен бірақ баланы тастап қашып кетсем, нағыз жүзқара, сұрқыя әйелдің қылығын істейтінімді де біліп, оны істер шамам жоғына да қанып отыр».

«Тұрмысымыз бұрынғы қалпынша жүре беруге тиіс» деген, хаттағы екінші сөзді есіне түсірді Анна. «Ол тұрмыстың өзі бұрын да азап болса, соңғы кезде сұмдық боп кеткен. Енді не болмақ ол? Ол оны түгел біліп, менің тыныс алып, сүйгеніме өкінер жайым жоғына да қанып отыр; өтірік пен алдаудан өзге ештеңе шықпайтынын да біліп отыр бұдан; мені бірақ қыйнай беру керек боп отыр оған. Жайын білемін оның, өтірікке судағы балықша жүзіп, рақат табатыны да мәлім маған. Бірақ ол рақатқа оны шүйгітіп қоймаймын да, өзімді шырмамақ болған өтірігінің торын пәре-пәре үземін; не болса, о болсын мейлі. Өтірік пен алдаудан жақсы, әйтеуір!»

«Қалай үзем ал? Уа, тәңірім-ай! О заман да бұ заман, мендей сорлы әйел болды ма екен десеңші?..»

— Жоқ, үземін, үзбей қоймаймын! — деді лепіріп, көз жасын ірке, ұшып түрегеліп. Сөйтті де оған өзге хат жазбақ болып, жазу столына келді. Бірақ ештеңені өзгертуге, қанша өтірік, қанша арам болса да, сол бұрынғы күйден шығуға дәрмені жетпейтінін де ішінен сезіп тұр.

Жазу столына отырғанмен, хат жазу орнына қолын столға төсей жастанып, балаша солқылдай жылап, кеудесі түгел бүлкілдеп те кетті. Жылағанда, жай-күйімді айқындаймын, ашамын деген арманы біржола бүлінгенге жылады. Түгел сол бұрынғы күйінде қалып, бұрынғыдан тіпті әлдеқайда жаман боларын да күн ілгері біліп отыр өзі. Қауымда шайқап жүрген жайы таңертең өзіне сонша құрдым көрінсе, қазір қымбат тартып, күйеуі мен баласын тастап, ашынасына қосылған әйелдің масқара жайына қыюға дәрмені жетпес жаққа шыққанын да сезіп отыр; қанша талпынса да өзінен өзі күшті түспек емес екен. Еркін сүю дегенді ешуақытта білмей, өмір бойы қайта қылмысты әйел күйінде қалып, қосыла өмір сүре алмайтын, салтаң бөгде адаммен арадағы масқара байланысқа бола күйеуімді алдағаным ашылып қалады-ау деп, минут сайын қыпылдайтын жаққа да шығыпты. Өзі оның солай боларын да біліп, соған қоса сонша бір сұмдық болған соң, соның тіпті немен тынарына да көзі жетпеді. Содан, жазаланған балаша, ағыл-тегіл еңрей кеп жылады.

Малай аяғының дыбысы селт еткізіп жіберді де, бетін содан жасыра, жазып жатқан адам боп отыра қойды.

— Курьер, жауап болса деп тұр, — деді малай.

— Жауап па? Я, — деді Анна. — Тоса тұрсын. Қоңырау соғам өзім.

Не жазбақпын мен? — деді ойланып, — Жалғыз өзім не шешпекпін? Не білем мен? Не қаламақпын? Не сүймекпін?» Жан-дүниесі тағы да екідай боп бара жатқанын сезейін деді. Сол сезімнен тағы да қорқып, өз жайындағы ойлардан көңілін бәле тұратын бір алғашқы желеуге де жабыса кетті. «Алексейді көруім керек екен (Вронскийді ішінен солай атайтын өзі), не істейтінімді тек сол ғана айта алады маған. Бетсиге барайын; бәлкім, сонда көрермін оны», — деді Анна ішінен, кеше өзі оған Тверская киягиняныкіне бармаймын дегенде, олай болса мен де бармаймын деген сөзін мүлде ұмытып кетіп. Анна столына келіп, күйеуіне: «Хатыңызды алдым. А.», —деп жазды да, қоңырау соғып, малайына берді.

— Жүрмейтін болдық, — деді Анна үйге кірген Аннушкаға.

— Мүлде жүрмейміз бе?

— Жоқ, ертеңге дейін нәрселерді шешпеңдер де, күймені де осында ұстаңдар. Княгиняға барам мен.

— Қай көйлекті әзірлейін?

XVII

Тверская княгиня Аннаны шақырған крокет ойны қоғамына көңілдестерімен екі әйел қатнаспақшы еді. Ол екі әйел Петербургтегі айтулы жаңа үйірменің әлденеге еліктемей солықтап, les sept merveilles du monde 55 атанған басты өкілдері болатын. Рас, ол екі әйел жоғарғы үйірмедегі әйелдер болғанмен, үйірмелері Анна қатнасып жүрген үйірмеге мүлде жау үйірме еді. Оның үстіне, Аиза Меркалованың көңілдесі, Петербургтегі ықпалы күшті адамдардың бірі Стремов қарт, қызмет жөнінде Алексей Александровичтің жау адамы болатын. Анна осы жайларды түгел ойлап, бармайын да деген, Аннаның сол жалына Тверская княгиня хатындағы емеурін де сеп болған еді. Анна енді, Вронскийді көрермін деген үмітпен, бару жағына шықты.

Тверская княгиняныкіне өзге қонақтардан бұрынырақ келді Анна.

Анна кірген кезде, Вронскийдің камер-юнкерге ұқсас, бакенбардын тарап тастаған малайы қоса кірді. Фуражкасын сыпыра, Аннаға жол беріп, есік алдына тұра қалды ол. Анна соны таныған соң, Вронскийдің кеше келмеймін дегені есіне тек осы арада кеп түсті. Сол жөнде ол хат жіберген тәрізді.

Анна ауыз үйде сырт киімін шешіп тұрып, тіпті р әрпінің өзін камер-юнкерше айтатын малайдың: «княгиняға граф жіберіп еді», — деп хат бергенін де естіп тұрды.

Одан Аннаның бариніңіз қайда деп сұрағысы да келді. Қайта жөнеліп, Вронскийге келіп кетсін деп хат жіберуге де, немесе соған өзі баруға да ой қылды. Бірақ сол үшеуінің ешқайсысын істеуге де орайы келмейтін болды: ілгергі жақтан Аннаның келгенін хабарлаған қоңырау дыбысы естіліп, Тверская княгиняның малайы, Аннаның ішкі бөлмеге қарай өтуін күте, ашық есік қасына қырындай тұрып та қалды.

— Княгиня бақта еді, қазір хабарлайды. Баққа баруды қалай көресіз? — деді өзге бөлмедегі екінші малайы мәлім етіп.

Үйдегі жүрексіну, үйдегі күңгірт жай сол қалпынан ауған жоқ; тіпті одан жаман да соқты, өйткені ештеңе істеудің де, Вронскийді көрудің де орайы келмеді, қайта, көңіл күйіне жат, сонша алшақ қоғамға қосылып, осында қала тұруы керек болды; бірақ киініп келген соң, жарасып тұрғанын да біліп тұр өзі; жалғыз болмай, төңірегін үйреншікті салтанатты сәдірмек қоршағандықтан, үйдегісінен өзіне жеңіл де келді; не істерін ойлаудың да керегі болған жоқ. Бәрі өзі құйылысып тұр. Көркіне таң қалдырып, ақ киіне алдынан келе жатқан Бетсиге жолығып, қашанғы әдетінше, жымыя күлімсіреді Анна. Тверская княгиня Тушкевич пен туысқан бойжеткен қызы екеуін ерте келді, ол қыз, шет аймақтағы ата-анасының бақытына, жаз айын атақты княгинаныкінде алып жатыр екен.

Аннада бір ерекше нәрсе болған болуы керек, Бетси соны келе сала-ақ аңғара кетті.

— Жаман ұйқтаппын, — деді Анна, өздеріне қарай, байқауынша, Вронский хатын әкеле жатқан малайға қадала қарап.

— Келгеніңізге қатты қуанып қалдым, — деді Бетси. — Шаршаған соң, солар келгенше бір шыны шай ішейінші деп ойлағаным да осы еді. Сіздер, Маша екеулеріңіз барып, — деді Тушкевичке бұрылып, — қырналған жерде крокет-гроундты бастасаңыздар да болар еді. Сіз екеуміз шай үстінде-ақ сырласып аламыз, well have a cosy chat56, солай емес пе? — деді Аннаға күлімсірей қараған күйі, шатыр ұстаған қолын қысып қойып.

— Өзім де мұнда көп бола алмайын деп тұрмын, Вреде кемпірге баруым керек еді. Жүз жылдан бері уәде беріп келем, — деді Анна, жаратылысына жат жалған сөз қоғам арасында өзіне әшейін, табиғи нәрсе боп кеткенімен қоймай, тіпті жаны жай тауып та қалатын соған.

Соны неге айтқаның неге сәл ойланбағанын өзі де түк түсіндіре алмағандай еді. Оны тек Вронский болмайтын болған соң, басымды босатып алайын да, қалай да соны көру қамын істейін деген ойымен айтып еді өзі. Бірақ, өзге көп жұрт сықылды, өзіне де керек боп жүрген дәл сол Вреде фрейлин кемпірді неге айтқанын өзі де түсіндіре алмағандай еді, соған қоса Вронскиймен көрісу үшін ең қыйын амалдарды ойлай тұрып, содан артық ештеңе таба алмағаны да соңынан барып мәлім болды.

— Жоқ, қайтсеңіз де жібере алмаймын сізді, — деді Бетси, Аннаның жүзіне зейін сала қадала қарап. — Шыным бар ғой, өзіңізді жақсы көрмеген болсам, ренжіген де болар ем. Менің қоғамым беделіңізді түсіретіндей де көресіз ғой деймін. Жарқыным, кіші қонақ үйге шай әкеліңізші бізге, — деді малайға, біреуге сөйлегендегі ежелгі әдетінше көзін сүзе қарап. Малайдағы хатты алып оқып шықты. — Алексей бір жалған қырға салған екен бізге, —деді французша, — бара алар емеспін деп жазыпты, — дегенді қосып қойды, Вронскийдің Аннаға крокет ойынпаздығынан өзге мәні бар деген сөз ойына өмірі келмеген адамша табиғи, жай сарынмен сөйлеп.

Анна өзі Бетсидің жай-күйді түгел білетініне қанық болатын да, Вронский жайында көзінше айтқан сөздерін тыңдай келе, түк білмейді екен деп бір сәт сеніп те қалатын ылғый.

— Ә! — деді Анна, онысына көңіл бөле қоймаған кісіше селқоссып, сөйтті де күлімсірей сөйледі: — Біреудің беделін қоғамыңыз қалай түсірмек екен? — Күллі әйелдер сықылды, сөзге жұбатып, сырын жасыру деген Аннаның да бір әсем көркі болатын. Онысы жасырудың қажеттігінен, не болмаса жасырайын деген мақсаты болғандықтан емес, сол жасыру тақылы-ақ тарта беретін өзін. — Мен өзім пападан өткен католик емеспін, — деді Анна. — Стремов пен Лиза Меркалова дегендер қоғамның нағыз қаймағы. Оның үстіне қайда болса да сыйымды адамдар, мен өзім де, — деп мен деген сөзді ерекше баса айтты, — өмірі қатаң, қайсақ адам болған емеспін. Әшейін қолым тимейін деп тұр.

— Жоқ, Стремовке жолыққыңыз келмейтін шығар дейім, бәлкім? Алексей Александровичпен комитетте сайыса берсін мейлі, бізге қатысы жоқ оның. Бірақ қоғамда мен білген адамның ең жайдарысы сол, крокетке де құмар кісі өзі. Өзің де көресің. Өзі әрі қарт адам бола тұрып, Лизаға ғашық болғаны күлкі болса да, сол күлкі жайынан қалай сытылып шыққанын да көруімізге болады! Өте сүйкімді адам бір. Сафо Штольцті білуші ме едіңіз? Мүлде жаңа сарынды адам ол.

Бетси соның бәрін соғып тұрғанда, соның емен-жарқын, ақылды көзқарасынан, ішінара Аннаның да жай-күйін түсініп, әлденені сүйкей кетіп тұрғанын Анна да сезінейін деді.

— Дегенмен, Алексейге жазу керек екен, — деді де Бетси столына отырып, бірнеше сөз жазып, конвертке салды. — Тамаққа кел деп жазып отырмын өзіне. Тамақ үстінде қонақ әйелімнің бірі еркексіз қалайын деп отыр. Нанымды ма екен, көріңізші? Айыпқа бұйырмаңыз, сәл шығып келейін. Өзіңіз желімдеп, жібере беріңіз, — деді есік алдына барып, — менің бір жөн сілтеуім керек боп тұр.

Анна ешбір ойланбай-ақ, Бетсидің хатын ала столға отырды да, оқымаған күйі аяғына: «Сізді көруім қажет боп отыр. Вреденің бағына келіңіз. Сағат 6-да сонда болам мен», — деп қоса жазды. Анна желімдеп қойды да, қайта оралған Бетси хатты соның көзінше тапсырды.

Екеуіне кішкене қонақ үйге шағын поднос-столмен әкелген шай үстінде, Тверская княгиня қонақтар келгенше сөйлесеміз деп уәде еткен a cosy chat екі әйел арасында, шынында, басталып та кетті. Екеуі күткен адамдарын сараптай келе, әңгіме Лиза Меркаловаға кеп тоқырады.

— Өте бір сүйкімді кісі, қолайыма қашан да жағып жүреді, — деді Анна.

— Жақсы көруіңіз керек оны. Сіз десе-ақ аузының суы құрып жүреді. Кеше өзі маған бәйге аяғында келіп, сізге тап болмағанына қапаланыңқырап та қалды. Сіздің өзіңізді нағыз роман кейіпкері, еркек болсам, сол үшін қыруар ақмақтық істеген де болар едім деп жүреді. Стремов оған еркектерді ол кісі солай етіп жүр деп те қояды.

— Бірақ, айтыңызшы, осы, — деді Анна, біраз уақыт томсарып отырған соң, босқа сұрамаймын, ойдағымнан гөрі маңызы өзіме артығырақ болған соң сұраймын дегенді айқын көрсетейін деген әлпетпен. — Айтыңызшы осы, Мишка атанып жүрген Калужский князьбен арасы немене сол, өмірі түсіне алмай-ақ қойдым сонысын? Аз да жолығам өздеріне. Сонысы немене өзі?

Бетси Аннаға зейін сала, көзі күлімдей қарады.

— Жаңа тәлім ғой бір, — деді ол. — Осы тәлімге түгел түсіп кетіпті өздері. Асқақтаңқырап кеткен тым. Бірақ асқақтаудың да асқақтауы бар ғой бір.

— Рас қой, бірақ Калужскиймен арасы немене сол өзінің?

Бетси ой да жоқта мәз бола, ішек-сілесі қата күлді, бүйтіп сирек те күлетін өзі.

— Мягкая княгиня сыбағасына зорлық еттіңіз-ау, сіз. Баланың сұрауы ғой ол бір, — деді Бетси, күлмейін десе де, іркер шамасы болмай, адам бір ілу-шалуда күлетін мәз күлкіге сала сылқылдап. — Өздерінен сұрау керек, — деді көзінен жасы аққанша күліп.

— Жоқ, күлуін күлесіз-ау, — деді Анна да амалсыз қосыла күліп. — Бірақ өмірі түсіне алмадым, әйтеуір. Түсінбегенде күйеуінің міндетін түсінбей жүрмін.

— Күйеуі ме? Лиза Меркалованың күйеуі соның шәлісін көтеріп, бәйпектейді де жүреді ылғый. Шынында, содан ары не барын білгісі кеп жүрген ешкім жоқ. Киген киімнің кейбір жөн-жосығын жақсы қоғамда ерең қып, айтып жатпайды тіпті. Бұ да сол сықылды.

— Роландаки тойында боласыз ба? — деді Анна, әңгімені өзгерткісі келіп.

— Бармайым ғой деймін, — деді де Бетси, білісіне қарай қоймай, мөлдіреген кішкене шыныларға иісі аңқыған шайын ептеп құя бастады. Шыны аяқты Аннаға таман сырған соң, шылымын шығарып, күміс сапқа кигізіп тұтатып алды.

— Көріп отырсыз, мен өзім бір жайым келіскен адаммын, — деді шыны аяқты қолына ала, сөзін күлкісіз бастап. — Сізді де, Лизаны да түсінемін. Лиза деген — жақсы, жаманның не екенін түсінбейтін бала сықылды, аңқау адам бір. Түсінбегенде сол, өте жас кезінде түсінбейтін. Сол түсінбейтіні өзіне жарасатынын қазір де біледі ол. Қазір әдейі түсінбеуі де кәдік, — деді Бетси мүләйімси күлімсіреп. — Дегенмен де, сонысы жарасып тұрады өзіне. Көріп отырсыз, бір нәрсенің өзіне зар шеге қарап, азапқа айналдырып жіберуге де, жай, тіпті шаттықпен қарауға да бола береді деген сөз. Нәрсе дегенге тым зар шеге қарауға бейім болуыңыз да кәдік сіздің.

— Өзгені де өзімдей білер ме едім десеңші, — деді Анна, ойлы пішінмен, шындай сөйлеп. — Өзгелерден кем бе екем, артық па екем деймін? Кеммін ғой деп ойлаймын.

— Бала екенсіз, бала, — деді Бетси еселеп. — Олар да келді, әне.

ХVІІІ

Аяқ дыбысы, еркек дауысы, содан соң әйел дауысы мен күлген күлкілері естіліп тұрды да, күтіп отырған қонақтары: Сафо Штольц пен гүл жайнай, жарыла жаздап тұрған Васька дейтін жас жігіт екеуі іле-шала кіріп-кіріп келді. Қан қуырдақ, саңрауқұлақ, бургон шарабымен ішкен тамағы бойына қатты жұққаны көрініп-ақ тұр екен. Васька өзі әйелдерге бас ие қарағанмен, ілезде тайқап та кетті. Қонақ үйге кіргенде, Сафоға ілесе кіріп, тіркеп қойғандай, қонақ үйде соған ілесе жүрген күйі, жұтып жібергісі келгендей, жайнай қараған көзін де алмай қойды содан. Сафо Штольц қара көз, аққұба әйел екен. Тік екшелі туфли киген аяғын қаздаңдай, жіті баса келіп, әйелдер қолын еркектерше қатты қысып амандасты.

Ол жаңа маңғазды Анна әлі күнге дейін бірде-бір көрмегендіктен, көркіне де, селкеу жатқан киім киісіне де, өжет келген тәліміне де таң-тамаша болды. Биязы ақсары келген өз шашы мен өзге шашты басына үйе түйгендіктен, бас мөлшері алдыңғы жағынан өте айқын, шығыңқы, мүсінді көрінетін бюстке барабар боп кетіпті. Ілгері жүргенде тым екпіндей жүргендіктен, тізесі мен саны көйлек астынан қозғалған сайын айқын білініп тұр да, кеуде жағы жап-жалаңаш қалып, сырт жағы мен етек жағы сонша шымқап тасталған мүсінді кішкене дене, қабат-қабат қаланған осы қалтырауық таудың, сыртынан қарағанда, шынында қай жерінен келіп бітеді екен деген сұрау еріксіз туып тұр.

Бетси Аннамен жүдемел таныстырып та шықты.

— Ойпыр-ай деймін, біз бір екі солдатты басып кете жаздадық, — деп көзін жыпылықтатып қойып, күлімсіреген күйі, ә дегенде бір жағына тым асыра тастап жіберген шұбалаң құйрығын кейін қарай серпе бере, әңгімесін де бастап кетті. — Васька екеуміз келе жатқамыз... Ә, айтпақшы, таныс емес екенсіздер ғой, — деп жас жігітті де фамилиясын айтып, таныстырды да, қателескеніне, яғни танымайтын әйелге Васька дегеніне қызарып кетіп, сыңқылдай күлді.

Васька, Аннаға тағы да бас игенімен, ештеңе деген жоқ. Сафоға бұрылды ол:

— Бәстен ұтылып қалдыңыз. Біз бұрын келдік. Бәсіңізді төлей беріңіз, — деді күле сөйлеп.

Сафо одан ары мәз бола күлді.

— Қазір емес қой бірақ, — деді ол.

— Бәрібір, соңыра-ақ аламын.

— Жақсы, жақсы. Ә, айтпақшы! — дей берді, қапелімде, қожайын әйелге қарап. — Мен өзім жақсы... Ұмытып та кетіппін... Сізге бір қонақ ерте келдім. Әнеки.

Бірақ Сафо ерте келіп, ұмытып кеткен тосын жас қонақ, жас болғанмен, сонша мәнді қонақ болған соң, екі әйелдің екеуі де қарсы ала түрегелді соны.

Сафоның ол жаңа көңілдесі болатын. Васька сықылды Сафо соңынан о да қалмай жүрген қазір.

Кешікпей, Стремовті ертіп Калужский князь бен Лиза Меркалова да келді. Лиза Меркалова бет әлпеті шығыс жақтыкіндей салғырт келген, жұрт айтқандай көзі де тіл жетпес әдемі, ашаңдау қараторы әйел екен. Қоңырқай түстен киінген киім сұры да (Анна онысын аңғара кетіп, бағалап та қойды) көркіне құп жарасып тұр. Сафо қаншама тік, ымқырулы келсе, Лиза сонша биязы, сылбыр адам екен.

Лиза бірақ Анна талғауына әлдеқайда ұнап та кетті. Бетси Аннаға соның жайын айтқанда, момақан бала әлпетіне түсіп алыпты десе де, Анна өзі көрген соң, онысы бекер сөз екенін де сезе қойды. Өзі шын момақан, сыны қашқан әйел бола тұрса да, сүйкімді, үндемес адам екен. Рас, сыңайы дәл Сафоның сыңайы сықылды екен; Сафо сықылды оған да бір жас, бір қарт, екі көңілдесі көздері ішіп-жеп, жапсырып қойғандай, жабысып қалмай жүр; өзінде бірақ айналасындағы дүниеден озық жатқан бірдеңе бар екен — шыны арасында жүрген нағыз гауһар суының нұры бар екен өзінде. Сол нұры шынында да, тіл жетпес, әсем көзінен сәуле төгіп тұр. Төңірегі қарауытқан сол көздің құмарта, шаршай қарағандағы шыншылдығы қайран қалдырады. Сол көзге қараған жанның қай-қайсысы болсын, өзін түгел танығандай, таныған соң, сүйе алмай қоя алмайтын да сықылды. Аннаны көргенде, жүзі қуана күлімдеп, түгел жайнап кетті.

— Ойпыр-ай, көргеніме қуанып кеттім-ау, сізді! — деді ол, Аннаға жете бере. — Кеше бәйге үстінде сізге келейін дегенім де сол еді, кетіп қалыпсыз. Сізді көргенде, дәл сол кеше көрсем деп құмартып ем өзім. Шын сұмдық болған жоқ па өзі? — деді ол, Аннаға жан-дүниесін түгел ашып тұрған адамша қарап.

— Рас, сонша абыржыта қояр деген жоқ едім өзі, — деді Анна қызарып кетіп.

Осы кезде баққа барғалы қоғам да көтеріле бастады.

— Бармаймын мен, — деді Лиза, күлімсірей Аннаның қасына отыра беріп. — Сіз де бармайсыз ғой? Крокет ойнап не керек сол!

— Жоқ, жақсы көрем мен, — деді Анна.

— Ә, жабырқамас амалын солай табады екенсіз ғой? Сізге қарасақ-ақ — жадырағандық көреміз. Сіз жадырағанмен, мен жабырқаумын.

— Неге жабырқайсыз? Петербургтегі ең көңілді қоғам сіздің, қоғам боп отыр, — деді Анна.

— Біздің қоғамнан сыртқыларға одан да жабырқау болуы кәдік. Бірақ өзімізге де, өзіміз болғанда өз басыма да көңілсіз; қайта, керемет жабырқау тіпті.

Сафо шылымын тұтатып алып, екі жігітпен баққа шығып кетті. Бетси мен Стремов шай ішіп қалды.

— Қалай жабырқап жүрсіз? — деді Бетси. — Сафо, сіздікінде кеше әбден көңіл көтердік дейді.

— Түу, қатты құлазыдық! — деді Лиза Меркалова. — Бәйгеден соң түгел біздікіне барғамыз. Бәрі сол ылғый! Бір қалып баяғы. Кеш бойы диван-диванда сұлап жатып алдық. Онда тұрған не көңілділік болсын; жоқ-а, жабырқамас амалын қалай табасыз осы? — деді Аннаға тағы да. — Сізге қарасақ-ақ, бақытты болар жайы болғанмен, бақытсыз боп жүрсе де, жабырқамас әйелді көре кетеміз. Соны қалай істейсіз, үйретіңізші?

— Түк те істемеймін, — деді Анна, сол беймаза сұраудан қызарып кетіп.

— Жақсы тәлім осы, мінеки, — деп әңгімеге Стремов та араласа кетті.

Стремов елулер шамасындағы, бурыл тартып қалған, әлі де жасаң, өте көріксіз, бет пішіні ерекше, ақылды келген адам болатын. Лиза Меркалова әйелінің жиені болатын да, бос уақыттарының бәрін соның қасында өткізетін. Қызмет жөнінен өзі Алексей Александровичтің жауы бола тұра, Анна Каренинаға кездесіп қалған соң, ақылды қауым адамы болғандықтан, өз жауының әйеліне де өте сынық болайын дегенге тырысты.

— «Түк те» деңіз, — деп іліп әкетті, мүләйімси күлімсіреп, — ең жақсы амал ол. Жабырқамайын десеңіз, — деді Лиза Меркаловаға қарап, — жабырқар нәрсені ойламауыңыз керек деп, әлдеқашан айтқам сізге. Ұйқың қашуынан қорықсаң, ұйқтамайсың демекші, қорықпау керек дегенмен тең нәрсе бұл. Анна Аркадьевна да дәл соны айтып отыр сізге.

— Оны айтқан болсам, өте қуанған да болар едім, өйткені ақылды айтылу үстіне, шын да айтылған сөз ол, — деді Анна, күлімсіреп.

— Жоқ, ұйқының неге келмейтін жайы мен қайтсе жабырқамас жайын айтып беріңіз?

— Ұйқтау үшін де, көңілдену үшін де жұмыс істеу керек.

— Жұмысым жанға керек болмай отырып, жұмыс істеп нем бар? Ал, біле тұра көлгірсу дегенге олақпын да, баспаймын да оған.

— Дауа жоқ екен сізге, — деді де Стремов, оған қарамай, Аннаға қайта бұрылды.

Аннаны сирек кездестіретіндіктен, бос мылжыңнан өзге ештеңе айта алған жоқ оған, бірақ Петербургке қашан барасыз, Лидия Ивановна графиня қандай жақсы көреді десеңізші сізді деген, сол бос мылжыңдарды айтқанда, Аннаға өзі жағымды көрініп, сыйласындылығың тіпті одан да арғысын көрсетуді шын көңілден қалаған әлпетін білдіре отырып айтты.

Тушкевич кіріп, крокет ойынпаздарын жұрт түгел күтіп тұр дегенді хабарлады.

— Жоқ, кетпеңіз, — деді Лиза Меркалова, Аннаның жүргелі отырғанын білген соң. Оған Стремов та қосыла кетті.

— Осы қоғамнан соң, Вреде кемпірге бару деген тым алшақ нәрсе екен, — деді ол. — Оның үстіне, оған мысқыл сөздің желеуі де боп кетесіз, бұл жерде мысқыл сөзге жанаспайтын ең жақсы, өзге сезімге түрткі боласыз, — деді ол Аннаға.

Анна екі ұрықтау боп, сәл ойланып қалды. Мынау ақылды адамның қолпаш сөздері, Лиза Меркалованың Аннаға деген балалық, көңілшек райы, әрі осы қауымдағы үйреншікті салтанат біткен — түгелдей сонша бір жеп-жеңіл тигенімен, өзін қыйын жағдай күтіп тұрғандықтан, қала тұрсам ба екен, түсінісер ауыр минутты әлі де алыстата берсем бе екен деп, сәл бөгелгені де сол еді. Бірақ, ешбір шара істемесе, үйінде жалғыз өзі не күйге түсетіні, шашын қос қолдап тартқан жадындағы сол бір сұмдық ишарасы есіне келген соң, қош айтысып жүріп те кетті.

XIX

Вронский, көрер көзге қауымдық жеңіл-желпі тіршілікті місе етіп жүргенімен, салдыр-салақтықты жек көретін адам болатын. Өзі корпуста жүрген сонау жас кезінде-ақ, шатасып қалып, қарызға ақша сұрағанда бермей сағы сынғандықтан, содан соң-ақ өзін өзі ондай күйге бірде-бір салған кісі емес еді.

Қашан болсын, шаруасын тәртіпке келтіріп алғалы жиі, сирек істейтін жай-жағдайына қарай, жылында бес дүркін оңаша боп шаруасын түгел анықтап алатын. Оны өзі санасу, яки faire la lessive57 деп атайтын.

Бәйге еткен күннің ертеңіне Вронский кеш оянып, кителін, қырынып, шомылмай-ақ киді де, ақшаларын, есептерін, хаттарын столға жайып сала жұмысқа отырды. Петрицкий де оянып, жолдасының столда жазу жазып отырғанын көрді де, мұндайда шәмкес келетінін білгендіктен, киімін ақырын киініп, ойын бөлмейін деп шығып кетті.

Кімде-кім болсын, өз басындағы қыруар шытырман жағдайлардың егжей-тегжейін жете білгендіктен, сол шытырман жағдайлар мен соны қыйынсынбай анықтау әлдеқалай кезіккен тек өз ерекшелігім дегендіктен, өзі сықылды, өзгелердің де осындай дербес, шытырман жағдайлары бар-ау дегенді тіпті ойламайды да. Вронскийге де солай керінді. Осындай қыйын жағдайдағы өзге жұрттың қай-қайсысы болсын, әлдеқашан шатылып, жаманшылықты лажсыз істеген болар еді деп, іштей мақтана ойлайтын орны да бар еді оның. Дегенмен, шатылмас үшін жай-күйімді қазір-ақ бажайылап, анықтап алуым керек екен дегенге келді Вронский.

Вронский ең оңайы ғой деп, қолға алдымен алғаны ақша жұмысы болды. Борыштарын почта қағазына ұп-ұсақ жазумен түгел көшіре келіп, жыйнақтады да, он жеті мың пәлен жүз сом борышым бар екен деп, айқындағалы кейінге қоя тұрды. Ақшалары мен банк книжкасын есептегенде, 1800 сомы қалады екен де, Жаңа жылға дейін ақша алар орайы және жоқ екен. Вронский борыштарының тізімін санай келіп, үш салаға бөле қайта көшіріп шықты. Бірінші салаға не қазір төлеп құтылатын, немесе ақшасын қалаған сәтте, бір минут кідіртпей төлей қоюға әзір ұстап отыратын борыштары кірді. Ондай борыштар төрт мың сомдай екен: бие үшін 1500 сом, Веневский дейтім жолдас жігіті жөнінде берген кепілдігі үшін 2500 сом береді екен, ол ақшаны сұм ойыншыға Вронский отырғанда ұтқызған. Вронский ақшаны сол кездің өзінде-ақ (ондай ақшасы да бар еді) берейін дегенмен, Веневский мен Яшвин екеуі өзіміз төлейміз, ойнамаған Вронский төлемейді деп болмай қойған. Бірақ Вронский, соның бәрі орынды болғанмен, сол былық мәселеге Веневскийге кепіл болам деп, құр сөз жүзінде қатнаса тұрса да, ендігәрі түк әңгіме ертпеу үшін сұрқыяға бере салуға өзінде сол 2500 сом болуы қажет екенін әбден білетін. Сөйтіп, маңызды осы бөлім бойынша 4000 сом керек боп шықты. Екінші бөлімдегі сегіз мың, сом онша маңызды борыштар емес еді. Ол борыштар, көбінесе бәйге кезіндегі қораға, сұлы, пішен сатушыға, ағылшынға, ер-тұрман жасаушыға және басқаларына төлейтін борыштар болатын. Мүлде тыным болу үшін бұл борыштарға да екі мың сом таратып беру керек екен. Соңғы бөлімдегі — магазиндерге, қонақ үйлерге, тігіншіге төлейтін — борыштар жайын ойлайтын да ештеңе жоқ екен. Сонымен, қолында 1800 сом отырғанда, күнделікті шығындарға кемінде 6000 сом төлеуі керек боп шықты. Вронскийдің бүкіл дәулетін есептегенде 100 000 сом кіріс алып отыратын адамға мұндай борыштың қыйындығы да жоқ сықылды еді; бірақ әңгіме алатын кіріс сол 100 000 сомның деңгейіне келмейтіндігінде болып шықты. Жылына 200 000 сом кіріс беретін, әкеден қалған мол дәулет ағасымен арасында бөлінген жоқ болатын. Ағасы түк дәулеті жоқ декабрис қызы Варя Чиркова княжняға, борышқа бата жүріп үйленген кезде, Алексей әкесінің мекен-жайынан түсетін кірістің бәрін ағасына қыйып, жылына тек 25 000 сом ғана алып тұрайын деп келіскен. Алексей онда ағасына, сірә өмірі үйленер түрі жоқ болса да, үйленгенімше маған осы ақша да жете тұрады деген болатын. Ең қымбатты полктардың біріне командир боп жүрген ағасы жаңа ғана үйленгендіктен, ол сыйлықты қарсы алмасқа да болмаған. Уәделі сол 25 000 сом үстіне, дербес дәулеті бар шешесі де жылына Алексейге 20 мың сом беріп, Алексей соның бәрін түгел сарқып та тастайтын. Шешесі оған әлдекіммен астасып, Москвадан кетіп қалдың деп соңғы кезде араз боп, ақша да жібермей қойған. Тұрмысына 45000 сом жұмсап үйренген Вронский, соның салдарынан быйылғы жылы тек 25000 сом алып, қазір қыйналып та жүрген. Ол қыйындықтан шығуға шешесінен ақша сұрар жайы болған жоқ. Кеше алған соңғы хатында шешесі қауым мен қызметте шарықтай беруіңе болысуға бармын да, жақсы қоғам атаулыны кірлейтін тұрмысыңа болысар жайым жоқ деп шалғаны, өзін тым шамдандырып та тастаған. Шешесінің, ақшаға сатып алайын деген ойы Вронскийді сай сүйегіне жете қорлап, шешесінен одан бетер суындырып та жіберді. Бірақ, Каренинамен байламысы біраз кездейсоқ байланыс екенін еміс-еміс аңғарып, қазір сол ағасына айтқан мархабатты сөзі жеңілтек айтылғанын, өзі әрі үйленбеген адам болған соң, сол жүз мың сом кіріс өзіне түгел керек боларын сезе тұрса да, айтқанынан қайтуға болмай да қалған. Қайтатын жөні де жоқ еді. Ағасының әйелін еске алып, сол сүйкімді, аяулы Варяның орайы келген жердің бәрінде, мархабатыңды ұмытпаймын, бағалап жүрем деген сөзі ойына түссе-ақ, бергенін қайта алар жөні жоғын аңғара кететін. Оның өзі де әйелді ұру, ұрлау, алдау сықылды орайы жоқ нәрсе еді. Орайлы көріп, жөні бар деп ауытқымай табан тірей кеткен жалғыз ойы: өсімқордан он мың сом қарыз алайын, оның түк қыйыншылығы да жоқ, жалпы шығындарымды да азайтып, бәйге аттарымды да сатып жіберейін деген ой болды. Сол байлауға келді де, аттарыңызды сатып алайын деп өзіне талай дүркін кісі салып жүрген Роландакиге хат жазды. Содан соң ағылшын мен өсімқорға кісі жіберді, бар ақшасын есептеріне бөліп-бөліп сап қойды. Сол шаруаны бітірген соң, шешесіне суық, қату етіп жауап жазды. Содан соң барып, ақшалығында жүрген Аннаның үш хатын алып, оқып өртеді де, екеуінің кешегі әңгімесі есіне түсіп, ойланып та кетті.

XX

Вронский өмірінің тым бақытты өмір болуы не істеп, не қоярын сөзсіз, түгел анықтап тұратын түйінді ережелері барлығынан еді. Ол түйінді ережелер қамтыйтын шарттар мөлшері өте шағын болғанымен, ережелері күдіксіз ережелер болатын да, Вронский сол мөлшерден әсте шет шықпай, тиісті ісін орындауға келгенде, ауытқу дегенді де білмейтін. Тігіншіні қоя тұрып, ақшаны сұм ойыншыға телсу керек, — әйелдер алдағанмен, еркектер алдамау жөн, — күйеуіңді алдағанмен, өзге ешкімді алдауға болмайды, — жәбірлеуді көшіруге болмайды, жәбірлеуге болады, тағы-тағы сондайларды сөзсіз сол ережелер айтып тұратын. Ол ережелері түгел бір орынсыз, орашолақ ереже болғанымен, күдіксіз ереже болатын да, Вронский соларды орындай жүре, көңілім тыныш, кеудем көтеріңкі болады деп білетін. Аннаға деген ілтипаты жөнінде, Вронский сол түйінді ережелері жай-жағдайды түгел, жете анықтамайтынын да сезе бастап, келешегі қыйын, күдікті көріне берген соң, ұстар арқауын да таба алмай қалған.

Анна мен күйеуіне деген қазіргі аужайы өзіне оңай да, айқын да боп кетті. Ол аужайы қолданып жүрген түйінді ережелерінде айқын, дәл анықталып та қойды.

Анна өзі Вронскийге махаббатын қыйған, жөндем әйел болған соң, оны өзі де жақсы көріп, содан келіп оны заңды әйелдей сыйлап, тіпті одан да артық құрметке лайық әйел деп кеткен. Оны сөзбен, емеурінмен жәбірлеу былай тұрсын, тіпті әйел ғана қалайтын құрметті көрсете алмаудан гөрі қолын кестіріп тастауды да оңай көретін.

Қоғамға деген аужайы да айқын болатын. Онысын жұрт түгел біліп, сезіктеніп жүргенмен, ешқайсысы да айтпасқа тиіс еді. Олай болмаған күнде, айтқан адамды үндетпей, өзі сүйген әйелдерде тіпті жоқ беделді де сыйлатуға сай отыратын еді.

Күйеуіне деген аужайы бәрінен де айқын аужай еді. Анна өзін сүйген сәттен бастап-ақ, Вронский Аннаға тек өз қақын ғана айнымас қақы деп санаған болатын. Күйеу деген құр қол байлау, артық адам көрінген. Сөз жоқ, жай-күйі жан ашырлық болғанмен де, істер лаж жоқ еді. Күйеуінің істесе істер қақы бар жалғыз ғана нәрсесі: тілегін орындатуға қолына қару ала шығу болса, Вронский онысына да алғашқы сәттен бастап әзір еді.

Бірақ соңғы кезде Анна мен екеуінің арасында іштей, жаңа қарым-қатнас білініп, соның жайы ашылмағандықтан Вронскийді шошытайын да деді. Анна өзіне жүктімін дегенді кеше ғана кеп айтты. Сол хабар мен Анна күткен нәрсе, өмірде қолданып жүрген ережелерінің заңы жете анықтамаған бірдеңелер талап еткен сықылды сөзді өзі. Шынында да сасып қалып, Анна екіқабат жайын айтқан алғашқы сәтте, ;күйеуіңді таста деген талапты да жүрегі айтқыза салды. Соны өзі айтарын айтса да, ойластыра келіп, сонсыз тынғаны жақсы болатын еді ғой дегенді қазір айқын аңғарды; соны ішінен айтқанымен, жаман болмас па екен ? — деп және қорықты.

«Күйеуіңді таста деген болсам, маған қосыл деген сөзім болды ғой. Өзім әзірмін бе соған? Қазір оны ақшам жоқта қалай әкетпекпін? Ол жағын реттеуіме де болады дей қояйын... Бірақ өзім қызметте жүріп қалай әкетпекпін? Оны айтуын айтқан болсам, соған сай отырып, яғни ақшалы боп, қызметтен де шығуым керек қой менің».

Содан ойланып та кетті өзі. Қызметтен шықсам ба екен, шықпасам ба екен деген сұрау бар тіршілігінің сыртқа шығармаса да, басты мүддесі боп келген, жалғыз өзі ғана білетін, өзге бір, құпыя мәселеге әкеп соқты.

Баққұмарлық деген бала жасынан, бозбала кезінен бергі байырғы арманы болатын, ол арманды өзі мойындай қоймаса да, сонша күшті арман болғандықтан, қазір сол құмары келіп махаббатымен де тай-таласа кетті. Қауым мен қызметтегі алғашқы қадамы сәтті келгенімен, бұдан екі жыл бұрын өрескел қате де істеп алды өзі. Дербес адам екенімді көрсетіп, ілгерілей берем деген оймен, бас тартсам бағам артады дегенге сеніп, өзіне ұсынған қызметке көнбей де қойған; бірақ өзі өте өжет болған соң, орнында қалдырған болатын; содан өйте-бүйте жүріп, дербес адам дәрежесіне жеткен соң, ешкімге ашуланып, ешкімге ренжімеген адамша, өзіме көңілді болған соң, мазалай бермесе екен дегенді ғана қалағандай, өзін өзі өте шебер, ақылды ұстаған күйі, сол дәрежесін сақтап жүре беретін-ді. Шынына келгенде, былтыр өзі Москваға кеткен соң-ақ, ол көңілділік те жайына қалған болатын. Қолынан бәрі келіп тұрса да, түкке зауқы жоқ адам болған соқ, дербес дәрежесі де көрінбес жаққа шығып, көп адамдар-ақ өзін адал, мейірбан болудан өзге ештеңе де істей алмайды екен деген ойға келе бастағанын да сезген болатын. Каренина екеуінің сонша шу көтеріп, көпшілік көңілін бөлген байланысы Вронскийге жаңа көрік беріп, көкейін тескен баққұмарлық құртын уақытша басқанымен, сол құрты осыдан бір апта бұрын тағы да қатты қозып кеткен. Бір топта, бір қоғамда бала жасынан бірге өскен, корпуста бірге оқып, бірге бітірген, класта, гимнастикада, тентектік, баққұмарлықта бәс таласып, бірге қыялдаған жолдасы Серпуховской Орта Азияда екі чин, озық атақ алып, жақын арада оралған-ды, ол атақ ондай жап-жас генералдарға сирек те берілетін еді.

Ол өзі Петербургке келісімен-ақ, жұрт оны жаңа туған жарық жұлдыздай гулетіп ала жөнелді. Вронскийдің бірге өскен құрдасы Серпуховской генерал боп, мемлекет ісінің барысына әсер ететін тағайындық күтіп отырғанда, Вронский әсем әйел сүйген, көрікті, дербес адам болғанымен, құр ротмистр ғана болатын да, қанша дербес болам десе, ерік те беріле беретін. «Әрине Серпуховскойге қызықпаймын да, қызығар жайым да жоқ менің; бірақ соның өрлеуі өзіме, уақыт ыңғайын тапсаң, мен сықылды адамның мансабы да өте тез мандып кететінін көрсетіп тұр. Осыдан үш жыл бұрын оның дәрежесі де осы мен сықылды болатын. Қызметтен шықсам, кемемді өртеймін де, қызметте тұрсам түгім де құрамайды менің. Өз жайымды өзгертпеймін дегенді өзі айтқан болатын оның. Анна сүйіп жүргенде, Серпуховскойге қызығар жайым жоқ». Соны айтты да, мұртын баяу шыйратқан күйі, столдан түрегелігі, бөлмеде жүре бастады. Көзі ерекше жайнап, қашанда бір өз жайын анықтап алған кезде сезетін, жаны жай таба қуанған орнықты, сабырлы қалпына да түсе кетті. Бұрынғы есептер шығарған шақтарындай, бұ жолы да түгел таза, түгел ап-айқын болып тұр. Қырынып, суық ваннаға түсіп, киімін киінді де сыртқа шықты.

XXI

— Саған келіп едім мен. Кір-қоңнан арылуың бүгін ұзаңқырап кетті ғой деймін, — деді Петрицкий. — Немене, бітті ме?

— Бітті ғой, — деді Вронский, көзі ғана күлімсіреген күйі, тәртіпке түскен шаруасын қыйт еткен батыл, шұғыл қыймыл бұзып жіберетіндей, қыяқ мұртын ептей ширатып.

— Сол жұмыстан соң, қашан да моншадан шыққандай боласың сен, — деді Петрицкий. — Грицкидек келдім (полк командирін солай атайтын өздері), сені күтіп отыр.

Вронский жауап бермей, жолдасына қарай тұрып, өзге жайды ойлап кетті.

— Я, соныкіндегі музыка екен ғой мынау? — деді ол құлаққа шалынған керней гүжілі мен полька, вальстердің таныс дыбыстарың тыңдай тұрып. — Қандай мереке болды екен?

— Серпуховской келіпті.

— Ә-ә! — деді Вронский. — Білген жоқ едім мен.

Көзі одан бетер күлімдеп кетті.

Махаббатым болған соң, бақыттымын деп, өзіне, ең болмағанда, сол міндетті алып, баққұмарлығын құрбан етуге бекуін бекіп қойған соң, Вронский Серпуховскойге қызықпады да, полкке келген соң, алдымен маған соқпады деп қынжылмады да. Серпуховской мейірбан досы болғандықтан, Вронский де қуанып кетті оған.

— Түу, қуанып қалдым ғой тіпті.

Полк командир! Демин үлкен, помещик үйінде тұратын. Жұрт біткен төменгі кең балконда екен. Қорада Вронский көзіне алғаш түскен нәрсе: арақ құйған күбі қасында тұрған кительді әншілер мен офицерлер қоршаған полк командирінің үйелмендей жарқын кескіні болды; өзі балконның бірінші басқышына шығып алып, офенбах кадриліи ойнап жатқан музыкадан даусын асыра қатты айқайлап, шеткерірек тұрған солдаттарға бірдеңелер бұйырып, қолын сілтей сөйлеп тұр екен. Бір топ солдат ерткен вахмистр, Вронскиймен қоса бірнеше унтер-офицерлер балкон қасына келді. Полк командирі стол қасына оралып, қолына бокал ұстай есік алдына қайта шықты да: «Бұрынғы жолдасымыз, қаһарман генерал Серпуховской князьдің саулығы үшін. Ура!» деп тост жариялады.

Полк командиріне ілесе, қолына бокал ұстай күлімсіреп Серпуховской де шықты.

— Ылғый жасарып келесің-ау, сен, Бондаренко, — деді ол қарсы алдында тұрған, екінші рет қызмет атқарып жүрген қызыл шырайлы, шымыр вахмистрге қарап.

Вронский Серпуховскойды үш жылдан бері көрген жоқ болатын. Өзі бакенбарды қойып, толысып алғанымен, көркінен гөрі жүзі мен бітіміндегі мейірім, шапғаты басым, сол сымбатты қалпынан аумапты. Вронский одан жалғыз ғана өзгеріс байқап тұр, ол өзгеріс десі жүрген адамдар жүзінде, сол десі жүруін жұрт біткен түгел танығанын білгендіктен үзілмей, баяу есіп тұратын нұр сәулесі еді. Вронский сол сәулені білетіндіктен, Серпуховскойден де соны аңғарды.

Серпуховской Вронскийді баспалдақтан түсіп келе жатып көрді. Жүзі қуана күлімдеп жалт ете түсті. Басын жоғары изеп қойып, бокалын Вронскийге амандаса кетерді де, сол ишара арқылы, сүйісуге ернін ыңғайлай, қақшыя тұрып қалған вахмистрден бұрын бара алмаспын деген әлпет білдірді.

— Бәрекелде, мынаны қара! — деді полк командирі саңқ етіп. — Яшвин маған, көңілінің қошы жоқ екен деп еді сені.

Серпуховской шымыр денелі вахмистрдің жіпсіген жасаң ернінен сүйген соң, аузын орамалмен сүрте, Вронскийге оралды.

— Түу, қуанғанымды-ай! — деді ол, Вронскийдің қолынан қыса, шетке алып шыға беріп.

— Соны күте беріңіз! — деп, полк командирі Вронскийді нұсқап Яшвинге дабыстады да, солдаттарға қарай төмен түсіп кетті.

— Кеше бәйгеде болмағаның не сенің? Сонда көрем ғой деп едім, — деді Вронский Серпуховскойды шола қарап.

— Барғанмен, кешігіп қалыппын. Ғaпy ет, — деп қойды да, адъютантына қарай бұрылды, — адам басы қаншадан келсе де, менің атымнан мынаны бөліп берсін деп бұйыра қойыңыз.

Сөйтті де, ақшалығынан жүз сомдық үш қағаз шығара бере, қызарып та кетті.

— Вронский! Бірдеңе ішіп, жеуге қалайсың? — деп сұрады Яшвин. — Ей, мұнда графқа бір жейтін нәрсе әкелші! Кәне, мынаны ішіп жібер.

Полк командирінікіндегі думан ұзақ болды.

Көп ішілді. Қақпақылдап Серпухозскойды лақтырысты. Содан соң полк командирін қақпақылдады. Содан соң барып, полк командирі Петриикиді ала әншілер алдында өзі де билей жөнелді. Содан, полк командирі біраз шаршаған соң барып, қорадағы сәкіге отыра, Пруссиядан Россия артық жатыр, әсіресе атты әскер шабуылында артық деп, Яшвинге дәлелдей бастады да, думан сәл толастайын деді. Серпуховской қолын шайғалы үйдегі жуынғышқа кіріп, Вронскийге кездесе кетті. Вронский үстіне су құйынып жатыр екен. Кителін шешіп қойып, түк басқан қып-қызыл мойынын жуынғыш суына тоса, басы мен мойнын ысқылап тұр екен. Жуынып болған соң, Серпуховскойдың қасына кеп отырды. Екеуі сол арадағы кішкене диванға жөнделе отырған соң, араларында екеуіне де аса қызықты бір әңгіме басталып кетті.

— Сенің жайыңды әйелім арқылы білдім, — деді Серпуховской. — Жиі көріп тұрғаныңа қуанып қалдым өзін.

— Варя екеуі тату-ақ, Петербургте көрсем көңіліме жағатын әйелдер тек сол екеуі ғана, — деді Вронский, күле жауап беріп. Күлгенде, әңгіме беті ауатын тақырыпты байқап, жанына сол жаққан соң барып күлді.

— Солар ғана ма? — деп. Серпуховской де күлімсіреп қайыра сұрады.

— Я, әйелің арқылы болмаса да, сенің жайыңды мен де біліп алдым, — деді Вронский, ол емеурінді қойғызғалы жүзін суыта сөйлеп. — Десің жүргеніне қатты қуанғанмен, таңырқай қойғам жоқ. Одан озығырақ бірдеңе күтіп едім.

Серпуховской жымың ете түсті. Өзі жайындағы пікір жағып кеткен де болуы керек, онысын жасыруды қос көре қойған жоқ.

— Мен, қайта, шынымды айтсам, бұдан кем болар деуші едім. Бірақ өз басым өте қуаныштымын. Мен өзім бір баққұмар кісімін, осалдығым да ол, мойындаймын да оны.

— Десің жүрмеген болса, мойындамаған да болар едің, бәлкім, — деді Вронский.

— Ондай ойым жоқ, — деді Серпуховской тағы да күлімсіреп. — Онсыз өмір сүруге болмайды, демегенмен, көңілсіз де болар еді деймін. Әрине, қателесетін де шығармын, бірақ қалап алған кәсібім жөнінде біраз қабілетім: бар ғой деймін де, қолымдағы биліктің қандайы болса да, бола қалған күнде, өзім білетін көп адамдар қолындағы: биліктен артық болар еді деп ойлаймын, — деді Серпуховской, шарқын біле, шалқый сөйлеп. — Сол үшін де, соған жақындаған сайын көңілім қош бола түседі.

— Бәлкім, ол саған солай болғанмен, жұрт біткенге олай болмайтын да шығар. Мен өзім де солай ойлағамын, бірақ өмір сүре келе, тек сол үшін ғана тіршілік етуге болмайды екен дегенге де келіп отырмын, — деді Вронский.

— Уа, бәрекелде! Бәрекелде! — деді Серпуховской күліп жіберіп. — Өзім де сенің жайыңды, көнбегеніңді естідім дегеннен бастап отырмын... Демек, қостап та отырмын сені. Бірақ бәрінің де мәні бар ғой деймін. Мен әрі көнбеуін жақсы істесең де, көңілдегідей істемегенсің деп ойлаймын.

— Істелер қылық істелді де, істегенімнен өмірі қайтпайтынымды өзің де білесің. Өзіме де жақсы боп жүр.

— Жақсы болғанда, уақытша жақсы ғой ол. Бірақ оны місе тұта бермейсің. Сенің ағаңа айтпаймын да. О да мына қожайынымыз сықылды бала мінезді адам. Әне, ол! — деп қосып қойды, «ура» лаған айқайға құлақ сала отырып, — соған мәз ол, сен болсаң, қанағат етпейсің оны.

— Қанағаттандырады дегем жоқ мен де.

— Жалғыз ол ғана емес. Сен сықылды адамдар — керек адам.

— Кімге?

— Кімге болсын? Қоғамға. Россияға адам да, партия да керек, әйтпесе, қор болып желге кеткелі отыр.

— Яғни, немене? Орыс коммунистеріне қарсы Бертенев партиясы керек пе?

— Жоқ, — деді Серпуховской, өзін ондай ақмақтыққа қосқандарына қынжыла шытынып. Tout ga est une bla gue 58 . Бұл қашан да болған, бола да береді әлі. Ешбір коммунист деген жоқ. Жұртқа бірақ, қашан болсын зыянды, қауіпті партия ойлап шығаратын пәле керек болады. Ежелгі әуен ол. Жоқ, бізге сен екеуміз сықылды дербес адамдар билігінің партиясы керек.

— Неге олай? — деп Вронский, билігі бар бірнеше адамдарды атап шықты. — Бірақ солар неге дербес адам болмай жүр?

— Неге екені тек тумысында дербес боларлық не дәулеті жоқ та, не болмаған оларда, атақтары жоқ, біз сықылды күн шалып туған туыстары жоқ олардың. Ақшамен де, жылы сөзбен де сатып алуға береді оларды. Баяндап тұру үшін олар бағыттарын да ойлап шығарулары керек. Сөйтеді де қайдағы бір қырсығы тиетін, өздері де сенбейтін пікірлер мен бағыттарды қолдайды; сол бағыттардың бәрі де қазына үйіне ие болып, пәлендей жалақы алудың құр амалы әшейін. Солардың айласын байыптасаң-ақ, cela n'est pas plus fin que ca 59 түге. Солардан кем болар жайым жоғын көре тұра кем түсіп, ақмағырақ соғұлым да кәдік. Бірақ менде бір, өзімізді сатып алу әлдеқайда қыйын соғатын, маңызды артықшылық та бар ғой деп ойлаймын. Ондай адамдар қай кездегіден де қатты керек боп отыр.

Вронский ден қоя тыңдағанымен, сөздің мазмұнынан гөрі, Серпуховскойдың іске деген аужайы көңілін көбірек бөлді, ол өзі қызмет жөнінде эскадрон мүддесінен өзге ештеңесі болмаса да, өз басы әрі жаратып, әрі жек көріп жүретін өкіметпен де күресем деген ойға шығып алыпты.

Өзі жүрген ортада сонша сирек кездесетін әрі ақылды, әрі шешен, әр тұрғыны ойлап, түсіне кетуге қабілеті жетіп тұрған Серпуховскойдың қандай күшті адам болар ыңғайы барын Вронский де аңғарды.

— Дегенмен де, ол үшін менде бір жетіспейтін басты нәрсе болып тұр. — деді Вронский, — билік алам деген талап жағы жетпей жатыр. Болғанмен де қойып кеткем оны.

— Кешіргейсің, бекер сөз оның, — деді Серпуховской күлімсіреп.

— Жоқ, рас айтам, рас!.. Қазір, — деп Вронский шынына көшейін деді.

— Я, қазір рас болса, әңгіме басқаша; бірақ сол қазірің де ылғый бола бермейді өзі.

— Мүмкін, — деді Вронский.

— Сен мүмкін, дегенді айтып отырсың, — деді Серпуховской жалғай сөйлеп, Вронскийдің ойын таба қойғандай, — мен болсам, бар ғой дегенді айтамын. Сені көрсем дегенім де сол еді. Орынды істегенсің. Оныңды түсініп те отырмын, бірақ қасарыспауың керек. Сенен сұрайтыным тек carte blanche 60 менің. Қамқор болайын деп отырғам жоқ саған... Қамқор болмайтын да нем бар дейсің... Сен де маған талай-талай-ақ қамқор болғансың! Екеуміздің достығымыз одан гөрі жоғарырақ болар деген де ойым бар. Я, — деді ол, әйелдерше, мейірлене күлімсіреп. — Carte blanche дегеніңді маған бер де, полктен шығып кет, байқаусыз-ақ тартып әкетем өзім.

— Маған сол бары барынша бола берсе екен дегеннен өзге ештеңенің де керегі жоқ, — деді Вронский, — соны түсін сен.

Серпуховской түрегеліп, қарсы алдына кеп тұрды.

— Сен сол бары барынша бола берсе екен деп отырсың ғой. Оныңның не екенін мен де түсініп тұрмын. Бірақ құлақ салсаң деймін: екеуміз құрдас болғанмен, әйел санын менен гөрі көбірек те білерсің, бәлкім... — Серпуховскойдің күлкісі мен ишарасы Вронскийге жанды жеріңе аяңқырап, еппен тидім, қорықпауың керек деп тұр. — Бірақ үйленген кісімін мен, сенер болсаң, жақсы көретін жалғыз өз жарыңды (біреу солай жазған) білу арқылы мың әйелдің түсін танығаннан гөрі, күллі әйелдің сырын жақсы білесің.

— Қазір барамыз! — деді Вронский, бөлмеге үңіліп, екеуін полк командіріне шақырған бір офицерге дабыстап.

Вронский өзіне ол не дейтінін түгел естіп, біліп алайын дегенге шықты енді.

— Менің пікірім мынау саған. Әйел деген адам тіршілігіндегі ең үлкен шырмау бір. Әйелді жақсы көріп жүріп, өзге бірдеңе істей қою деген қыйын нәрсе. Ол үшін ығымен алаңсыз сүюдің жалғыз амалы — үйлену деп білемін. Қалай айтсам екен өзіңе, — деді теңей сөйлеуді жақсы көретін Серпуховской, — сабыр, сабыр ет, ойланып алайын! Я, әрі fardeau көтеріп, әрі қолыңмен бірдеңе істеймін дегенде, сол fardeau арқаңа тек таңулы болғанда ғана істей аласың, — үйлену деген де сол. Оны мен үйленген соң барып сездім. Қолым да қалт босай кетті. Бірақ сол fardeau-ды үйленбей көтере берсең, қолын, тимейді де, түк те істей алмайсың. Мазанков пен Круповқа қара. Екеуі де мансабынан сол әйелге бола айрылып отыр.

— К,андай әйелдер десеңші! — деді Вронский, сол екеуі жалғасқан француз әйел мен актрисаны есіне түсіріп.

— Әйел жайы қауымда неғұрлым бекем болса, соғұрлым жаман тиеді. Ол өзі қолыңа fardeau көтеріп жүруден гөрі, біреуден соны жұлып алумен барабар нәрсе.

— Өмірі сүймеген екенсің сен, — деді Вронский ақырын ғана, бет алдына қараған күйі, Аннаны ойлап.

— Мүмкін. Бірақ айтқанымды еске ал, сен. Оның үстіне әрі: әйел дегендер еркектерден затшылырақ келеді түгел. Біз өзіміз махаббаттан қайдағы бір орасан нәрсе жасап жүргенде, олар ылғый terre-a-terre 61 жүреді.

— Қазір, қазір! — деді, үйге кірген малайға қарап. Бірақ малай, ол ойлағандай, екеуін шақыра келген жоқ екен. Вронскийге хат әкеліпті.

— Сізге, Тверская княгинядан біреу әкеп берді.

Вронский хатты ашқан соң-ақ тұтап қоя берді.

— Басым ауырып кетті, үйге барайын, — деді ол Серпуховскойге.

— Жарайды, қош бол. Carte blanche бересің ғой?

— Кейін сөйлесейік, Петербургтен тауып алам өзіңді.

XXII

Сағат алтыға кеткендіктен, Вронский әрі уақытында жетейін, әрі жұрт түгел білетін өз аттарыммен жүрмейін деген оймен, Яшвиннің тасымал күймесіне мінді де, мүмкіндігінше тезірек жүр деп бұйырды. Төрт орынды, тасымал көне күйме кең болатын. Вронский аяғын алдыңғы орынға көсіле, бұрышқа отырып алып, ойланып кетті.

Шаруашылығын анықтап алдым-ау деген көмескі ойы» өзін керекті адам санаған Серпуховскойдың мақтауы мен достығы жайында есінде қалған көмескі елес, әсіресе, көрісеміз ғой деген дәме қосыла келіп, өмірдің қуанышын сезген Жалпы әсерге түгел ұласып кетті. Сол сезімі сонша бір күшті сезім болғандықтан, еріксіз күлімсіреп те қойды өзі. Аяғын жыйнап, біреуін біреуінің тізесіне қоя, қолымен ұстап, кеше жығылғанда жаншып алған тып-тығыз балтыр етін сыйпап қарады да, кейін шегіне отырып, кеудесін кере, бірнеше рет күрсінді.

«Жақсы, өте жақсы!» деді өзіне өзі. Денесіне сүйсінген қуанышын бұрын да жиі-жиі сезіп жүретін, бірақ өзі мен өз денесін дәл қазіргісіндей ешуақытта сүйіп көрген емес-ті. Әлуетті аяғының сол болар-болмас аурысынғанын сезіп, дем алғанда төс еттері қозғалғанын түйсіну жанына тіпті жайлы тиді. Аннаға үміт үздіре әсер еткен әрі ашық, әрі суық сол август күні, Вронский еңсесін көтере сергіткендей көрініп, суға жуып дуылдаған мойны мен бетін жасаңқырата шалып тұр. Мұртынан аңқыған иісмай мынау таза ауада жанына ерекше жайлы тиіп келеді. Күйме терезесінен көргендерінің бәрі де, мынау батар күннің күңгірт сәулесіне бөленіп, салқын таза ауаға тоғылған нәрсенің бәрі де: қонар күннің шұғыласына шағылысқан үй төбелері де, дуалдар мен құрылыс бұрыштарының айшықты сілемдері де, анда-санда кездескен жаяулар мен экипаждардың қараң-құраң кескіндері де, ағаш, шөптің жым-жырт көгалдары да, бораздалары түп-түзу тартылған картоф егістері де, үйден, ағаштан, бұтадан, картоф бораздаларының өзінен қыялай түскен көлеңкелер де Вронскийдің өзі сықылды сонша жасаң, сонша көңілді, сонша күшті көрініп келеді. Бәрі де бір жаңа ғана жасалып боп, сыр жағылған әдемі көрініс суретіндей жарасып тұр.

— Жүйткіт, жүйткіт! — деді көшірге, терезеден басын шығара қарап, сөйтті де қалтасынан үш сомдық қағаз ақша алып, бұрыла қараған көшірге ұстата берді. Арбакеш қолы фонарь қасынан бірдеңені сыйпалай қарап, қамшы дыбысы су ете түсті де, тақтақ жолда күйме де жүйтки жөнелді.

«Маған бұл бақыттан өзге ештеңенің де керегі жоқ, — деді Вронский ойланып, терезе арасындағы сылдырауықтың сүйек бүршігіне қараған күйі, Аннаны соңғы көрген қалпында елестете отырып. — Күннен күнге жақсы көре берем өзін. Вреденің, қазына дачасының бағы мынау ғой. Мұның қай жерінде болды екен ол? Қай жерінде? Қалай болды өзі? Осында кездеспек боп, оның үстіне Бетсидің хатына қосып жазбағы не өзінің?» — дегенді енді ғана ойлады; бірақ ойлап тұрар уақыт та жоқ еді. Көшірді аллеяға жете қоймай тоқтатты да, күйме тұрар-тұрмастан-ақ, есікті аша, қарғып түскен күйі, үйге баратын аллеямен тарта жөнелді. Аллея да жан жоқ екен; бірақ оң жаққа қарай бере, Аннаны да көре кетті. Бетін пердемен бүркеп алған екен, иығын ілгері бере, басын қыйыстата жүретін, жалғыз өзіне ғана тән, ерекше жүрісін қуана шолысымен-ақ, Вронскийдің өн бойынан электр тогі өте шыққандай болды. Вронский қунақ басқан аяғынан бастап, қабара дем алған өкпесіне дейін өзін өзі төтенше күшті сезіп, бірдеңелер ернін де қоса жыбырлатып жіберді.Анна кеп қосылған соң, Вронскийдің қолын қатты қысты.

— Шақырғаныма ашуланған жоқсың ғой? Көруім керек болды сені, — деді Анна; Вронский де перде қалқасынан ернінің шынымен, қатулана жымырылып тұрғанын көріп, жан күйі қалт өзгеріп сала берді.

— Мен бе, мен ашуланамын ба! Өзің қалай келдің, қайда келгенсің?

— Бәрібір, — деді Анна, қолын Вронскийге арта беpiп, — жүрейік, сөйлесуім керек боп тұр.

Вронский бірдеңе болғанын аңғарып, бұл жолығудың қуанышты жолығу болмасын да түсіне кетті. Анна барда ырқынан айрылып та қалатын өзі: соның абыржыған себебін білмесе де, сол абыржуды өзі де лажсыз сезейін деді.

— Не? Немене? — деді Вронский, Аннаның қолын шынтағымен қымтыған күйі, ойын өңінен танығысы келіп.

Анна, көңілін демдеп алғалы, біраз жерге үнсіз жүріп келді де, қалт тоқтай қалды.

— Кеше саған айтқан жоқ едім, — деп бастады ол, тез-тез алқына тыныстап, — Алексей Александровичпен үйге қайтып келе жатып, өзіне түгел айтып салдым... Әйелің бола алмаймын деп те жібердім, сол... түгел айттым, түгел.

Вронский Анна сөзін, еңсесін сала, ауыр жайын сол арқылы жеңілдетейін дегендей, түгел иіле тұрып тыңдады. Анна бірақ сол сөзді айтысымен-ақ, Вронский қалт түзеле тұрып, жүзіне бір паңсынған, қатаң әлпет те біте кетті.

— Я, я, сол абзал, мың есе абзал болған! Қалай ауыр тигенін де біліп тұрмын оның.

Анна бірақ айтқан сөзін тыңдамай, ойын өңінен-ақ таный қойды. Вронский өңіндегі әлпет енді дуэль болмай қоймайды деп, көңіліне алғаш келген ой әлпеті екенін Анна біле алған жоқ еді. Дуэль болады деген ой Анна көңіліне келмегендіктен, мынау өткінші қатаң әлпетті басқаша жорыды ол.

Анна өзі күйеуінің хатын алған соң-ақ, түгел баяғысынша қала беретінін де, өз жайын елемей, ұлын тастап, ашынасына қосылуға дәрмені жетпейтінін де ішінен біле қойған. Тверская княгинянікінде болған таңертеңгі шағы да көзін соған жеткізе түскен. Бірақ мына кездесу қанша дегенмен де, өзіне өте маңызды кездесу еді. Осы кездесу жайымызды өзгертіп, өзімді де сақтап қалады деп дәметкен болатын ол. Осы хабарды естігенде, Вронский титтей ауытқу дегенді білмей, етпеттей, батыл келіп, Аннаға: «түгел таста да, менімен жөнел!» — десе, ол да баласын тастап, сонымен кетуге бекіп келген болатын. Бірақ ол хабар Вронскийге Анна күткендей әсер еткен жоқ: ол тек әлденеге қорланып қалғандай болды.

— Түк те ауыр тиген жоқ маған. Өзінен өзі орайласа кетті, — деді Анна, шам көріп, — әрі мінеки...— деп қолғабынан күйеуінің хатын да суырып алды.

— Біліп тұрмын, біліп тұрмын, — деді Вронский сөзді бөліп, хатты алған күйі оқый қоймай, Аннаны жұбатқысы келіп, — менің қалағаным да, сұрағаным да, өз өмірімді сенің бақытыңа арнайын деп, сол күйіңнен құтыл деген бір-ақ тілек болатын.

— Оны неменеге айтып тұрсың маған? — деді Анна. — Мен соған шүбә келтірмек пе екем? Шүбә келтіретін болсам...

— Мына келе жатқандар кім? — деді Вронский қапелімде, қарсы келе жатқан екі әйелді нұсқап. — Бізді білетін адамдар болар, бәлкім, — деді де, Аннаны ерте, бүйір жолға қарай асыға тартты.

— Қойшы, бәрібір маған! — деді Анна. Еріндері дірілдеп қоя берді. Вронскийге де көзі перде ішінен керемет ашулана қарап тұрған сықылды көрініп кетті. — Айтқаным айтқан, әңгіме онда емес, мен оған шүбә келтіріп тұрғам жоқ; ол маған мынаны жазып отыр. Оқы, — деп Анна тағы да тоқтап қалды.

Вронский хатты оқый тұрып, қорланған күйеу жөніндегі ойы тудырған табиғи пікіріне, Аннаның күйеуінен айырылу жайын естіген алғашқы сәттегісіндей тағы да лажсыз орала кетті. Қазір қолына хатты ұстап тұрған кезде, үйінен не бүгін, не ертең қалайда тап болатын шақыртқы қағазды да, дуэльдің өзін де, сол дуэльдің үстінде өңіндегі қазіргі салқын, асқақ әлпетпен оғын аспанға атып салып, қорланған күйеу оғын тосып тұратынын да еріксіз елестетті. Өзіңді өзің таңбағаның жөн деп Серпуховской өзіне әлгі де ғана айтып, таңертең өзі де толғанған ойы есіне осы арада келіп түсті, ол ойды Аннаға да айта алмайтынын біліп тұр өзі.

Хатты оқып шығып, Аннаға басын көтере қарағанда, көз әлпетінде бекемдік те жоқ екен. Бұл жайды ол, өзінше бұрыннан ойлап қойғанын Анна да түсіне кетті. Ол не айтса да, ойындағысын түгел айтпайтынын Анна әбден біліп тұр. Ақырғы үміті де желге кеткенін Анна айқын аңғарды. Оның күткенінен мұныкі өзге нәрсе боп шықыты.

— Көріп тұрсың ғой, не деген адам десеңші, — деді Анна, даусы қалтырай сөйлеп, — ол өзі...

— Кешірім ет, сонысына қуанып тұрмын мен, — деді Вронский, сөзді бөліп. — Құдай ризалығына, қоя тұр, айтып болайын, — деп қосып қойды, сөзімді түсіндіргенше мұрса бер дегендей, Аннаға жалына қарап. — Қуанғанда, оның дегені тіпті болмайды, болар жайы жоқ деп қуанып тұрмын.

— Неге болмайды? — деді Анна, жасын ірке, Вронский айтатын сөзге енді түк мән бермеген әлпетпен. Тағдыры шешіліп қалғанын да сезіп тұр өзі.

Вронский, өз ойынша, болмай қоймайды деген дуэльден соң, бұ күйде қала алмайды дегісі келгенімен, өзге жайды айтып кетті.

— Бүйтіп жүре беруге болмайды. Сен енді тастап кетесің ғой деп те сеніп тұрмын. Тұрмысымызды реттеп, үйлестіріп алуға, — дей бере, қысылып, қызарып кетті, — маған мұрса бересің ғой деймін. Ертең... — дей бере тоқтап та қалды.

Анна, аржағын айтқызбай, бөліп кетті.

— Баланы қайтейін? деп шыр ете түсті. — Не жазып отырғанын көріп тұрсың ғой?—Баланы тастау керек дегенге өз басым бара алмаймын да, істемеймін де оны.

— Құдай ризалығы білсін, қайсысын жақсы дейсің? Баланы тастап кеткен жақсы ма, осы қорлық тұрмысқа көнген жақсы ма, әлде?

— Кімге қорлық екен?

— Бәрімізге де қорлық, әсіресе, өзіңе қорлық сенің.

— Қорлық тұрмыс дейсің бе... Айтпай-ақ қой оны. Ол сөздің маған мәні жоқ сөз, — деді Анна, даусы қалтырай шығып. Анна енді,өтірік соқпаса екен осы дегенге шықты. Өзіне соның, құр махаббаты ғана қалған соң, жақсы көре берейін өзін дегенге келді. — Біле білсең, сені сол сүйген күннен бастап-ақ, дүние біткен маған түгел өзгеріп кеткен болатын. Менің қаранар-қарбанарым — сенің сол жалғыз махаббатың тек. Сол махаббат менікі болған болса өзімді өзім соғұрлы биік, соғұрлы бекем сезіп, мен қорланар түк те жоқ деп білем. Өз жайымды мақтан етем, мақтан етер мәнісім... мақтан етем... сол... — деп мақтанышы не екенін айтып шыға алмай да қалды. Қапа боп, ұяла жылаған жастан дауысы булығып та кетті. Тоқтай қалып, еңіреп қоя берді.

Вронский де алқымына әлдене тығылып, мұрны жыбыр қағып бара жатқанын сезіп, жылайын деп тұрғанын өмірінде алғашқы рет осы арада келіп білді. Көңілін бүйтіп бұзған не екенін өзі де айта алмағандай еді; Аннаға жаны ашып, соған болыса алмайтынын сезумен бірге, соның бақытсыздығына айыпты адам өзі боп, бір жаман қылық істегенін де біліп тұр.

— Бас ашуға болмай ма екен? — деді қалжырап. Анна жауап бермей, болсын шайқады құр. — Дегенмен де, баланы алып тұрып, өзін тастап кетуге болмас па еді?

— Болады; бірақ бәрі соған байланысты оның. Енді мен соған баруым тиіс, — деді Анна сұлық сөйлеп. Бәрі баяғысынша қала береді деген сезігі алдаған жоқ өзін.

— Сейсембі күні Петербургте болам, бәрі де шешіледі.

— Я, — деді Анна. — Енді оны айтпай-ақ қоялық бірақ.

Анна, Вреде бағының шарбағына кел деп қайтарып жіберген күйме де келіп жетті. Анна Вронскиймен қоштасып, үйіне қарай тартты.

Дүйсембі күні 2-июнь комиссиясының ресми мәжілісі болды. Алексей Александрович залға кірген соң, қашанғы әдетінше, мүшелермен де, председательмен де амандасып, өз орнына барып, қолын, алдына дайындап қойылған қағаздарына таяна келіп отырды. Ол қағаздар ішінде өзіне керекті ақпарлар да, айтамын деген мәлімдемесінің түртіп алған желісі де жатқан болатын. Әйтсе де, ол ақпарлардың керегі де жоқ еді өзіне. Бәрі жадында болған соң, айтатын сөздерін ішінен қайталап жатуды да керек еткен жоқ. Уақыты келгенде, қарсы алдында жаймашуақ сөйлеймін деп әуре боп тұрған жауының дидарын көрген соң, қазір дайындалмаса да, айтар сөзі ағыл-тегіл құйылатынын өзі де біліп отыр. Айтар сөзінің мазмұны сонша терең жатқандықтан, әр сөзінде мән боларын да сезе түседі. Сөйтсе де, ресми баяндаманы тыңдағанда мүләйім, момақан түрінен ауған жоқ өзі. Алдында жатқан бір парақ ақ қағаздың екі шетін сонша мәуірттей сыйпап, тамырлары білеуленіп тұрған аппақ қолына, басын шаршай қыйыс салған әлпетіне қараған адамның ешқайсысы да қазір соның аузынан алай-түлей дауыл көтеретін сөз шығып, мүшелерді бірін-біріне кимелете айқай салдырады, тәртіп сақтаңыздар дегізіп председательді де безектетеді деп ойлаған жоқ еді. Баяндама біткен соң, Алексей Александрович дауысы шәңкілдей шығып, бұратана елдерді орналастыру жөнінде кейбір ойларымды мәлімдейін деп едім дегенді айтты. Жұрт назары соған қарай ауды. Алексей Александрович тамағын кенеп алып, жауына қарамаған күйі, қашанда сөз сөйлеудегі әдетінше, алдында бірінші боп отырған — комиссияда ешуақытта ешбір пікірі жоқ, кішкене, жуас қартқа шаншыла тұрып, ойын ағытып айта бастады. Әңгіме негізгі, жүйелі заңға жеткен кезде, жауы қарғып тұрып, қарсыласа кетті. Әрі комиссия мүшесі, әрі жанды жеріне тиген Стремов та басын арашалай бастады, — мәжілістің өзі жалпы бір қызу мәжіліс болды; бірақ Алексей Александрович үстем шығып, ұсынысы да қабылданып кетті; жаңа үш комиссия тағайындалып, Петербургтің белгілі тобындағы келесі күнгі әңгіме тек сол мәжіліс жайы ғана болды. Алексей Александровичтің десі ойлаған жерінен тіпті асып түсті.

Алексей Александрович келесі, сейсембі күні таңертең, ұйқысынан оянған соң кешегі жеңгенін есіне ықласпен түсіре отырып, кеңсе басқарушысы комиссияда болған әңгіме жайында құлағы шалған лақаптарын жарамсақсый айтқанда, жаймашуақ көрінейін десе де, езу тартпай қоя алған жоқ.

Алексей Александрович кеңсе басқарушысымен жұмыс істей отырып, бүгінгі күн Анна Аркадьевнаға кел деген сейсембі күн екенін тарс ұмытып кетіп, Анна келгенін біреу айта кіргенде, жайсыз тие таңырқап, таң-тамаша болды.

Анна Петербургке ертең ерте келіпті; телеграммасы бойынша күйме жібергендіктен, Алексей Александровичтің оның келетінін білмейтін жөні де жоқ еді. Бірақ Анна келгенде алдынан шықпай қалды. Аннаға: ол кісі әлі сыртқа шыққан жоқ, кеңсе басқарушысымен жұмыс істеп отыр дегенді айтты. Анна келгенімді күйеуіме айтыңдар деді де, өзі келер деген оймен, бұйымдарын реттеуге кірісті. Алайда бір сағат еткен соң да күйеуі келмеді. Анна жөн сілтейін деген сылтаумен, ас үйге шығып, сол жерге келер деп, әдейі жарқын-жарқын сөйлеп те көрді; бірақ кеңсе басқарушысын жөнелте кабинет есігіне келгенін Анна естіп тұрса да, шыққан жоқ ол. Әдетте оның кешікпей қызметіне кететінін білгендіктен, Анна өзін соған дейін керіп, арамызды анықтап алайын деген ойға да келді.

Залды аралай келіп, Анна тіке тартты соған. Ол келіп кабинетке кіргенде, күйеуі вице-мундирін киген күйі, жүруге де сай тәрізденіп, кішкене стол қасында, соны шынтақтай бет алдына мұңая қарап отыр екен. Анна оны өзін көруден бұрын көріп, ойлап отырғаны да өзі екенін түсіне кетті.

Аннаны көрген соң, түрегелейін деп тоқтады да, содан кейін өңі, Анна бұрын ешуақытта көрмеген бір әлпетпен, түтей бұзылып, тез тұрған күйі, оның көзіне де қарамай, жоғары, маңдайы мен шашына қарап, алдынан қарсы жүрді. Аннаға келген соң, қолынан ұстай, отырыңыз деп ишара етті.

— Келгеніңізге әбден қуанып қалдым, — деді, Аннаның қасына отыра бере, бірдеңе айтайын дегенмен, мүдіріп қалып. Сөйлейін деп, неше дүркін оқталғанмен, тоқтала да берді. Осы кездесуге Анна да әзірленіп, күйеуінен безіне, айыптайын деп өзін өзі пысықтап келсе де, соған не дерін білмей, аяп та кетті өзін. Содан үндеспей, ұзақ отырып та қалды. — Сережа сәлемет пе? — деді де күйеуі, жауап күтпей-ақ: — бүгін түскі тамақта үйде болмаймын. Қазір жүруім керек әрі, — дегенді қосып қойды.

— Москваға кетсем деп едім мен, — деді Анна.

— Жоқ, келгеніңіз жақсы болды, жақсы істедіңіз, — деп күйеуі тағы да тоқтап қалды.

Күйеуінің сөз бастар дәрмені жоғын көрген соң, сөзді Аннаның өзі бастады.

— Алексей Александрович, — деді ол, соған қараған күйі, шашына тесіле қадалған көзінен көз аудармай, — сізге мен, өз басым күнәлі, оңбаған әйел болған соң, сол қалпымнан аумай, өзіңізге сонда не десем, сол айтқанымнан қайтар жайым жоқ екенін айтайын деп келдім.

— Оны сұрағам жоқ сізден, — деді ол, Аннаның көзіне қапелімде тайынбай, өшіге тіке қарап, — өзім де солай ойлағам. — Өзіне біткен қабілетін ашу әсерімен тағы да түгел игеріп алғандай болды. — Бірақ, өзіңізге сонда айтып, сонда жазғаным сықылды, қазірде айтарым сол, — деді дауысы шәңкілдей, қатты шығып, — о жайды білуге міндетті емеспін мен. Ішіме кірмейді ол. Жар біткеннің бәрі соғұрлы жағымды хабарды күйеулеріне жеткізгенше асығатын сіз сықылды мейірбан бола бермейді. — «Жағымды» деген сөзді тым баса айтты өзі. — Соны қауым біліп, атым масқара болғанша, ішіме кірмейді ол. Олай болса, арамыз қашанғы күйінше қала беруге тиіс те, абройымды арашалайтын шараны өзіңіз тек, өз беделіңізді түсірген күнде ғана қолдануға тиіспін, ескертерім тек сол сізге.

— Арамыз қашанғы күйіндей бола алмайды ғой бірақ, — деді Анна, дауысы жүрексіне шыққан күйі, күйеуіне үрейі ұша қарап.

Анна сол сабырлы сесін тағы да көріп, бала даусындай сол ащы, мысқыл даусын қайта естігенде, сонысынан жаны түршігіп, аянышы жоқ боп кетті де, құр қорқуын қорыққанмен, жай-күйімді қалай да анықтап алайын дегенге шықты.

— Жарыңыз болар жайым жоқ, мен өзім... — дей беріп еді.

Күйеуі зілді күлкіге сала, кекете күлді.

— Сайлап алған өмір болмысыңыз ұғымыңызға да жұғайын деген болуға тиіс. Мен өзім қай жағын болса да қатты сыйлап, қатты безінетін кісімін... өткендегіңізді сыйласам, қазіргіңізден безіп те отырмын сөзіме берген ол бағаңыздан аулақ жатқан кісімін мен.

Анна күрсініп салып, төмен қарап кетті.

— Әйтсе де, өз опасыздығын күйеуіне баттыйта айта отырып, ол жөнде сірә ешбір мінім бар дегенді де білмейтін сіз сықылды соғұрлы дербес адамның, — деп өрепки сөйледі, — күйеуіне келгенде жар міндетін атқаруды қалай мін көретінін түсінбеймін.

— Алексей Александрович! Мекен не қалап отырсыз өзіңіз?

— Қалағаным-ақ, сол адамға осында кездеспейтін болайын да, өзіңізге қауым да, жалшылар да кінә таға алмайтын болсын, өзіңізді солай ұстаңыз... оны өзіңіз де көрмеңіз дегелі отырмын. Бұл өзі көп те емес сықылды. Ол үшін, адал жардың міндетін атқармай-ақ, еріктерін пайдалана беретін боласыз. Сізге айтайын дегендерімнің бас-аяғы сол. Жүрер уақытым да болды енді. Түскі тамаққа үйге келмеймін.

Түрегеліп, есікке қарай беттеді ол. Анна қоса тұрегелді. Күйеуі үнсіз иіліп, жол бере берді.

XXIV

Левиннің шөмеледе өткізген түні өз басы үшін текке кеткен жоқ: өз шаруашылығынан өзі шайлығып, қызығу дегенді мүлде қойып кетті. Егіні ересен шыға тұрса да, быйылғы жылғыдай осынша сәтсіздікке ұшырап, мұжықтар мен арасы осынша жауығу деген ешуақытта болған емес, болған күнде де, өзіне ешуақытта олай көрінбейтін, қазір өзі сол сәтсіздік пен жауығудың себебін де әбден түсініп алды. Жұмыс үстінде сезген рақаты да, сол арқылы мұжықтармен жақындасып, соларға, солардың тұрмысына қызығуы да, сол тұрмысқа көшсем деп, сол түні арманынан дітіне айналып, орындау жайын жете ойластырған тілегі де — түгелдей қосыла келіп, өзі құраған шаруашылығына деген көзқарасын сонша өзгертіп жібергендіктен, оның бұрынғы қызығынан түгі де қалмай, қызметкерлерге деген ілтипатының жайсыз ілтипат екенін де кермесіне болмады, күллі әңгіме түйіні де сол ілтипат болатын. Пава сықылды тұқымы түзелген қоралы сыйыр, түгел тыңайтылып, плугпен жыртылған жер, жағалай шыбық егілген, тоғыз сала тең егіндік, көң қосып терең айдаған тоқсан десе аңыз, қатарлап себетін сеялка, тағы-тағы сондайлардың бәрі де — тек өзі, яки тілектес жолдас адамдарымен бірге жүріп істеген еңбегі болса, тамаша да болғандай еді. Бірақ өз шаруашылығы (ауыл шаруашылығы жайында, шаруашылықтың басты тетігі жұмыскер болуға тиіс деп, кітап жазу еңбегі өзіне кеп көмек берген) жұмыскерлерімен арасында құр әшейін қыян-кескі, қатты тартыс тудырғанын да қазір өзі айқын аңғарды, ол тартыстың Левин жүрген жағында жақсы үлгімен түгел қайта құрамыз деген талмас талап жатса, екінші жағында — дүниенің табиғи өз тәртібі жатты. Өз тарапынан күш-жігерін аямай жұмсап жүргенде, екінші жағы тіпті желп етіп күш салайып демеген соң, шаруашылығы құр беталды кетіп, тамаша сайман, таңдаулы малы мен жері мүлде босқа бүлініп бара жатқанын да сол тартыста айқын көрді. Ен, бастысы — сол іске жұмсалған күш-жігердің мүлде босқа кетуі үстіне, өзіне тіпті шаруашылығының тәркі де танылып қалған соң, жұмсаған жігерінің түк Мақсат сыйқы жоқ екенін де сезбесіне болмай қалды енді. Шынында, сол тартысы не тартыс еді? Левин өзінің әрбір шақасын қорыса (қорымас жайы да жоқ еді, өйткені күш-жігерін салуды сәл саябырлатса-ақ, жұмысшыларға төлейтін ақшасы жетпей қалатын), олар тек жайбарақат, жайлы жүріп, яғни үйренген әдетімізше ғана істейміз дегенді қостады. Левинге әрбір жұмыскер неғұрлым көбірек істеп, оның үстіне қаперсіз болмай, веялканы, ат тырмаларын, молотилкаларды сындырмау жағын көздеп, істейтін жұмысын ойлап істеуі тиімді келді; жұмыскерлер болса, тыныға жүріп, неғұрлым жайлы істеп, әсіресе — түк сыйламай, алаңсыз, қаперсіз жүргенді қос көрді. Левин оны быйылғы жазда қадам басқан сайын-ақ байқап жүрген. Левин: пішенге жоңырышқаның шөп, жусан басқан, тұқымға жарамайтын, нашар деселерін шабыңдар деп жіберсе, — салмай, тұқымдық, таңдаулы деселерді шауып, приказші солай деген соң шаптық, пішеніңіз өте жақсы пішен болды деп жұбатысты оны; Левин бірақ ол деселер шабуға оңай болған соң шабылғанын біліп отырған. Левин шөпті аударыстырыңдар деп, пішен аударатын машина жіберсе, — арбаңдаған қанаттар қасындағы текшеде отыру мұжықты жалықтырып жіберген соң, алғашқы айналуда-ақ сындырып тастаған оны. Содан, Левинге: «абыржымай-ақ қойыңыз, қатындар аударып береді» дескен болатын. Көтеріп қойылған пышағын түсіру жұмыскер ойына келмей, плугтар істен шығып, күшпен бұрам деп атты болдыртып, жерді бүлдірген. Бұл жөнде де Левинге абыржымаңыз деп өтініскен. Жұмыскерлердің түнгі күзетте бірде-бірі болғылары келмей, жылқыны бидайға жауып алып, бұлай істемеңдер деп бұйырған соң, түнгі күзетке кезек шыға жүріп, күні бойы жұмыс істеген Ванька ұйқтап қап: «еркіңіз білсін» деп айыбын мойындай зар қаққан болатын. Шиен жоңырышқаға тайыншаларды суғармай жіберіп, таңдаулы үш тайыншаның іші кеуіп өлген соң, жоңырышқадан кепті дегенге тіпті сенгілері келмей, үш күн ішінде көршінің жүз он екі сыйыры өліпті деп жұбатысқан. Соның бәрі не Левинге, не соның шаруашылығына біреулер қастық ойлағандықтан істелген жоқ-ты; қайта өзін жақсы көріп, бариніміз қарапайым кісі дейтіндерін де (жеткізе мақтайтындарын да) Левин біліп жүретін; бұл бірақ жұмысты тек көңілді, алаңсыз жүріп істейік дегендіктен еді де, Левин мүдделері өздеріне әрі жат, әрі түсініксіз болу үстіне, өздерінің де ең әділ мүдделеріне тағдыр да қарама-қарсы жатқандығынан еді соның. Левин өз шаруашылығына өзі наразы екенін көптен бері-ақ сезіп жүретін. Бірақ қайығына су кіріп жүргенін көргенімен, өзін өзі, бәлкім, біле тұра алдап, сол саңлауды іздемейтін де, таппайтын да. Қазір бірақ өзін өзі алдар жайы қалмады. Өз шаруашылығына өзі қызықпақ түгіл, тіпті жексұрын да көрініп, ендігәрі айналыспас жаққа да шығып кетті.

Оның үстіне, көрейін десе де, көңілі дауаламайтын Кити Щербацкаяның бұған отыз шақырым жерде тұруы және келіп жамалды. Өзі үйінде болғанда, Дарья Александровна Облонская да: сіңліме ұсыныс жасауға қайтып келіңіз, ұсынысыңызды енді қабылдайды дегенді сездіріп, шақырып қалған. Кити Щербацкаяны көргенде, соны сүюден суынбағанын Левиннің өзі де аңғарған болатын; бірақ Китидің сонда екенін білген соң, Облонскийлердікіне де барар жайы болған жоқ. Өзі оған ұсыныс жасап, оның көнбей кетуі екеуінің арасына бүлк етпес бөгет қалап тастаған. «Қалаған адамының жары бола алмай отырған соң да, оған менің жарым бола ғой деп жалынар жайым жоқ», — деді ішінен. Осы пікір өзін Китиге суық тартқызып, жауықтырып та жіберді. «Онымен өкпесіз сөйлесіп, зілсіз қарауға дәрменім келмейді менің, соған қарай бұрынғыдан бетер о да жек керіп кетеді мені. Оның үстіне, Дарья Александровна өзіме әлгіні айтып отырған соң да, қазір қалай бармақпын оларға? Сол айтқан жайды біліп отырғанымды танытып қоймайым ба мен? Соған кешірім жасап, кеңшілік ете мархабат білдіріп бармақ екем ғой мен. Соның алдында кешірімшіл кісі боп, махаббатыма татыйды деушінің міндетін атқарып тұрмақ екем ғой!.. Дарья Александровна соны несін айтты екен десеңші маған? Айтпаса, өзін әлдеқалай көрер едім де, өзінше істеле кетер еді түгел, не керек, ораны келмей қалды енді, келмей қалды оның!»

Дарья Александровна Левинге хат жазып, әйел ертоқымын беріп жіберіңіз деп сұрапты. «Сізде ертоқым бар дегенді айтып еді,— деп жазыпты Левинге ол. — Соны өзіңіз әкеп берерсіз деп сеніп отырмын».

Онысына Левин шала бүлінді тіпті. Ақылды, тартымды әйел бола тұрып, сіңлісін осынша кемсітпегі не өзінің! Он хат жазып, бәрін жыртып, ертоқымды ақыры түк жазбай беріп жіберді. Бара алмайтын болған соң, барамын деп жазуға және болмады; бірдеңе бөгегендіктен, яки бір жаққа жүретін болған соң, бара алмадым деп жазу — одан да ерсі көрінді. Жауап жазбай, ертоқымның өзін беріп жіберді де, бір ұят нәрсе істедім-ау деген оймен, тауы шағылған шаруашылығын приказшіге түгел тапсырып, келесі күні, шеткері уездегі Свияжский дейтін көңілдесіне жүріп те кетті, соның маңында қоқый қаз мекендейтін тамаша саз бар еді де, бізге көптен бері келем деп жүрген ойыңды орындағайсың деп, көңілдесі де жуырда хат жазған еді. Суровский уезіндегі қоқый қазды саз Левин ойын көптен ұялағанмен, шаруашылығына айналысамын деп, бару жағын ылғый кейінге қалдырып келген. Қазір болса, көрші отырған Щербацкийлерден де, әсіресе, шаруашылығынан да құтылып, жасыған шақтарының бәрінде де жақсы жұбанышы болған сол саятқа кететініне қуанды өзі.

XXV

Суровский уезіне темір жол да, почта жолы да жоқ болғандықтан, Левин өз арбасымен тартты.

Орта жолға келген соң, ат шалдырғалы бір бай мұжықтыкіне тоқтады. Қауметі ағарған, жіп-жирен қаба сақалды, шырайы жап-жас, қасқа бас қарт үш ат жеккен арбаны қораға кіргізгелі, қадаға жабыса тұрып, қақпаны өзі ашты. Күп күйгізген соқалар жатқан, тап-таза, таптұйнақтай жыйналған, үлкен жаңа қорадағы лапас астынан көшірге орын көрсетіп берген соң, Левинге үйге кіріңіз деді қарт. Жалаңаяғына калош ілген, таза киімді жас келіншек жаңа сенектің еденін еңкейіп сүртіп жатыр екен. Левинге ілесе жүгіріп кірген иттен шошып, баж ете түсті де, иттің қаппайтынын білген соң, босқа шошынғанына күліп те жіберді. Сыбанған қолын нұсқай, Левинге түпкі үйдің есігін көрсетті де, еңкейген күйі, әдемі жүзін тағы да жасырып, еденді жуа берді;

— Самаурын қоямыз ба? — деп сұрады ол.

— Я, қойса да болар еді.

Түпкі үйі Голландия пеші мен қалтқысы бар, үлкен үй екен. Образдар 62 астында оймыштап сырлаған стол, отырғыш, екі орындық тұр. Кіре берісте ыдыс қойған шкаф бар екен. Терезе қақпақтары жабық болған соң, шыбын аз, сонша таза екен де, жолда келе жатқанда шалшыққа аунаған Ласка еденді былғап кетпесін деп, Левин есік жақтағы бұрыштан орын көрсетіп берді. Левин түпкі үйді аңлап болған соң, артқы есіктен қора жаққа шықты. Калош ілген әдемі келіншек иінағашқа салған бос шелектерін бұлғақтата, Левин алдында су алғалы құдыққа кетіп барады екен.

— Тез қыймылда! — деп кәрия, сол келіншекке насаттана дыбыстап қойды да, Левин қасына келді. — Немене, судар, Николай Иванович Свияжскийге бара жатырсыз ба? О да соғып тұрады бізге, — деді сөзуарси, есік алдындағы жақтауға шынтақтай беріп.

Кәрия Свияжскиймен таныстығын айтып тұрғанда, қақпа тағы да сықырлап, қораға қырдан қайтқан соқалы, тырмалы жұмыскерлері келіп кірді. Соқа, тырмаларға жеккен аттары әрі тоқ, әрі ірі аттар екен. Жұмыскерлері семьялы адамдар тәрізді; екеуі шыт көйлек, картуз киген жас жігіт екен; кенеп көйлек киген, бірі қарт, бірі жігіт — өзге екеуі жалданған адамдар екен. Кәрия есік алдынан жылыстай, аттарының қасына барып, доғаруға кірісті.

— Не айдап едіңіздер? — деп сұрады Левин.

— Картошка айдадық. Жеріміз бар, әйтеуір. Федот, азбанды жібермей, құдық қасына қой, өзгені жегеміз...

— Немене, әке, құсмұрынды ал деп едім, әкеліп пе ең? — деді, қарттың баласы тәрізді бір, денелі, бойшаң жігіт.

— Анау... шанада жатыр, — деді кәрия, босаған делбені шумақтап, жерге тастай беріп. — Тамақ ішкенше жөндеп қой.

Әдемі келіншек, шелектерін иығы майыса көтеріп, сенекке алып кірді. Әлдеқайдан бір әдемі жас әйелдер, балалы, баласыз, іреңі жоқ егде әйелдер мен кемпірлер де пайда бола кетті.

Кернейлі самаурын божылдап қоя берді; жұмысшылардың бойдақтары да, семьялылары да аттарды жайластырған соң, тамақ ішуге тартты. Левин коляскасынан жол азығын әкеліп, кәрияны да бірге отырып, шай ішуге шақырды.

— Апыр-ай, бірге отырып ішеміз демесек, — деді кәрия Левин сөзін ықласпен қабылдағандай болып. — Әлгіде ішіп едік.

Левин шай үстінде қарт шаруашылығының жай-жапсарын түгел біліп алды. Қарт өзі бұдан он жыл бұрын помещик әйелден жүз жыйырма десе жер көтеріп алған екен, өткен жылы соны сатып алып, көрші помещиктен және үш жүз десе көтеріп алыпты. Аздаған, ең нашар жерін қарызға үлестіріп беріп, егіндіктегі қырық десені семьясы мен жалдаған жұмыскерлерін ала жүріп, өзі айдап алыпты. Кәрия шаруашылығымыздың жайы жаман деп қынжылып та қойды. Бірақ Левин оның тек сыпайыгершілікпен қынжылғаны болмаса, шаруашылығы гүлдеп тұрғанын да аңғарып отыр. Жаман болатын болса, жүз бес сомнан жер алып, үш ұл, бір немересін үйлендіріп, екі дүркін өртенгенде де бірінен бірін асыра үй-жай салмаған болар еді. Кәрия қынжылуын қынжылса да, дәулетін, балаларын, немересін, келіндерін, жылқыларын, сыйырларың әсіресе сол шаруашылықтың тұрақтап тұру жайын мақтан етуі де орынды мақтан екені көрініп тұр. Қартпен әңгімелесе отырып, Левин,оның жаңалықтар енгізуге де қарсы емес екенін біліп алды. Картофты өзі көп егіпті де, сол картоф гүлін төгіп боп, түйін салып қалғанын Левин жаңа таяна бергенде көрген, Левин картофі болса, гүлін жаңа ғана ашқан болатын. Картоф жерін, өзі айтқандай, помещиктен алған плугпен айдапты. Бидай да егіпті өзі. Кәрияның қара бидайды шөптегенде, сол шөптелген қара бидайды жылқыға бердік деген кішкене хабары да Левинді қатты таңырқатты. Левин сол босқа қалатын құнарлы азықты көп көріп, жыйнап алуға да талай рет оқталған болатын; бірақ қашан да орайы келмей қойған соның. Мұжық соны істеп отырғанда Левиннің ол азықты айтып, мақтанар жайы болмай да қалды.

— Қатындар немді тындырмақ? Жолға шығарып үйеді де, арба кеп алып тұрады.

— Жұмыскер жөнінде мына біз сықылды помещиктер жайы жаман ғой ылғый, — деді Левин, стақандағы шайды кәрияға әпере беріп.

— Рақмет, — деді қарт, стақанды алған соң, жемтіктелген қантын көрсетіп, өзге қант алмай. — Жұмыскерлермен шаруа істеу қайда дейсіз? — деді кәрия. — Жанжал ылғый. Тіпті мына Свияжсковті-ақ алайық. Жері қандай шұрайлы жер екенін де білеміз, бірақ түсім жөнінде сол да мақтана алмайды. Бәрі сол қарамаудың қырсығы!

— Жұмыскерлерді басқарып-ақ отырсың ғой өзің?

— Біздікі мұжық ісі ғой ол. Бәріне өзіміз жүре береміз. Жаман екен — аулақ дейміз де, өзіміз-ақ тындыра саламыз.

— Ата, Финоген қарамай тапсын деп жатыр, — деді үйге кірген калошты қатын.

— Солай, сударь! — деп кәрия, түрегеле, ұзақ шоқынып, Левинге алғыс айтып, шығып кетті.

Левин кешірін шақырғалы жер үйге кіргенде, стол басында отырған дүйім еркекті көрді. Қатындар отырмай, шаруа істеп жүр екен. Денелі, жастау ұлы аузына ботқаны толтыра, бір күлдіргі әңгіме айтып отыр да, өзгелері түгел қарқылдай күлісіп, аяққа щи үстеп құйып жатқан калошты қатын тіпті мәз-майрам болып тұр.

Сол шаруа үйі Левинге жайлы көрініп әсер еткенде, калошты қатынның әдемі пішіні де көп түрткі болуы өте ықтимал еді, бірақ сол әсердің, өзі сонша күшті әсер болғандықтан, Левин содан айыға алмай да қонды. Қарттыкінен Свияжскийдікіне жеткенше сол шаруашылықтың жайы есіне дамыл-дамыл түсіп, сол әсерінің бірдеңелері ерекше зер салуын тілегендей болды да тұрды.

ХХVІ

Свияжский өз уезінде бастаушы болатын. Левиннен өзі бес жас үлкен, әлдеқашан үйленген адам еді. Үйінде талдырмаш балдызы тұратын да, Левин қолайына ол қыз өте жағып та жүретін. Свияжский мен әйелі сол қызды өзіне беруге ынтығып жүргенін Левин де білетін. Сондайды қашан да қанық білетін күйеу атаулы жас жігіттер сықылды, соны Левин де күмәнсіз білгенімен, ешкімге айтуға дәті бармайтын әсте, оның үстіне өзі үйленейін дегенмен де, осы бір өте ұнамды қыз, қай жағынан алсаң да, аяулы жар болуға жарарлық адам бола тұрса да, Кити Щербацкаяға тіпті ғашық болмаған күнде де, осы қызға үйленуі көкке ұшуы қандай орайсыз болса, сондай орайсыз нәрсе екенін қанық білетін. Свияжскийдікіне барып рақаттанам деген ойын осы білуі ойпаң-тойпаң, ғып жіберді.

Левин осы жайды Свияжскийдің саятқа шақырған хатын алысымен-ақ ойлаған болатын, бірақ солай болғанымен де, Свияжскийдің маған ондай ыңғайы бар деу өзімнің құр тек дәйегі жоқ долбарым болар деген оймен, қалайда барайын деп бекіген. Оның үстіне өзімді өзім сынап, сол қызбен тағы да шамаласып байқайып деп ойлаған ішінен. Свияжскийлердің үй тұрмысы да өте бір сүйкімді тұрмыс болатын да, земствода Левин білген адамдар ішінде ең таңдаулы кейіп боп жүрген Свияжскийдің өзі де Левинге қашан болсын өте бір қызық адам көрінетін.

Свияжский Левиннің қашан да таң көретін адамдарының бірі еді, ондай адам пікірі әсте дербес пікір болмағанмен, өте жүйелі келгендіктен, өз алдына бір тебе боп жатады да, тұрмыс бағыты да өте айқын, орнықты болған соң, пікіріне мүлде бағынбай, қашан болсын қайшы түсіп, өз алдына бір төбе боп жатады. Свияжский асқан либерал адам болатын. Дворяндарды өзі жек керетін де, соның көпшілігін құр жасқанғандықтан жақ ашпай жүрген крепостниктер деп білетін. Россияны өзі Түркия сықылды тұралаған ел деп біліп, Россия үкіметін соғұрлы бір оңбаған үкімет санағандықтан, үкімет жұмысын да мықтап сынау дегенге әсте бармайтын, соған қоса өзі де қызмет істеп, дворяндардың қалаулы бастаушысы бола, жолға шықса-ақ, қашан да шытыра қадаған, қызыл жиекті фуражка киіп жүретін. Адам тұрмысы тек шетелдерде ғана тұрмыс жосақты болады деп білгендіктен, орайы келісімен өзі де шетелде тұруға жөнелген болатын, сонымен бірге Россиядағы өте күрделі, кемеліне келген шаруашылығын да қоса басқарып, Россияда істеліп жатқан жұмыстарды да өте ден қоя, түгел қадағалап, тегіс біліп отырған. Орыс мұжығын даму жағынан маймылдан адам тұрғысына кешу сатысында тұр деп есептейтін де, соған қоса земство сайлауларында мұжық қолдарын елден ерекше ентелей қысып, пікірлерін де тыңдай кететін. Өз басы дінге, елімге сенбегенімен, діншілер тұрмысын оңдап, алымды азайту мәселесінің қамын қатты ойлап, оның үстіне шаркеуді де өз селосында қалу жағын ерекше құнттайтын.

Әйел мәселесінде әйелдерді толық азат етуді, әсіресе, еңбек етулеріне ерік беруді қатты қолдайтындар жағында болатын да, әйелімен өзі сүттей ұйып тұра білгендіктен, екеуінің баласыз тату-тәтті семьялы тұрмысына жұрт біткен қызығатын, содан келіп, әйелін де уақытты қайтсек жақсы, қайтсек көңілді еткіземіз деп өзімен бірге ойлайтын ортақ ойдан өзге ештеңе істемейтін, істер ыңғайы жоқ тұрмыста ұстайтын.

Левинде адамды егер ең жақсы жағынан бажайылайтын қасиет болмаған болса, Свияжский мінезінің де ешбір қыйындығы, түйткілі болмаған болар еді; ішінен ол: не ақмақ, не нас дер еді де, әңгіме біткен аян бола кетер еді. Свияжский бірақ күмәнсіз өте ақылды адам болуы үстіне, өте білімді де, өз білімін әрі төтенше қарапайым ұстайтын адам болған соң да, ақмақ деген сөзді Левин айта алған жоқ. Ол білмейтін ешнәрсе жоқ екен; бірақ өз білімін тек күш түскенде ғана барып көрсетеді екен. Свияжский, күмән жоқ адал, мейрімді, ақылды адам болған соң да, оны нас еді деуге Левин аузы бара қоймайтын еді, істейтін ісін өзі үнемі жарқын жүріп, төңірегіндегілер түгел жоғары бағалағандай ширақ істейтін еді де, біле тұра, өмірі ешбір жаманшылық істеген, істейін деген түрі де жоқ еді.

Левин оның өзі мен тұрмысына түсінейін десе де, түсіне алмай, қашан да бір нағыз жұмбақша қарайтын.

Левин екеуі дос-жар адам болатын да, сондықтан Левин Свияжскийді сынай түсейін дегенге шығып, өмір жайындағы көзқарасының ең негізіне дейін жетейінші дегенді көздейтін; онысы бірақ қашан да босқа кететін. Левин өзі Свияжский ақылының жұрт біткенге ашық қабылдау бөлмелері есігінен ары барайын десе-ақ, Свияжскийдің сәл қымсына қалатынын да әрдайым байқап жүретін; Левин өзімді аңлап қоя ма деп қорыққандай, болар-болмас шошыған әлпеті көзқарасынан шалына кететін де, ақкөңіл, жарқындығына жеңдіріп шыға келетін ол.

Левин қазір өз шаруашылығынан түңілген кезде, Свияжскийдікінде болуы өте-мөте жайлы да тиді. Өз көңілін жадырата әсер етіп, өздеріне де, өзгелерге де түгел риза боп отырған сол бақытты көгершіндер мен солардың жайлы ұясын айтпағанның өзінде, Левин өз тұрмысына өзі соғұрлы наразы болған соң, Свияжскийдің, өз басына өмірдегі осындай айқындық, анықтық, шаттықты беріп отырған сырын да біліп алайын деген ойға келді қазір. Оның үстіне, Левин Свияжскийдікінде көрші помещиктерін де көретінін біліп, шаруашылық жайында сол астық түсімі, жұмысшы жалдау тағы-тағы сондай әңгімелер жөкінде сөйлесіп, сөздерін тыңдауды да қазір өте-мөте қызық көрді, ол әңгімелерді біртүрлі пасықтық санап кеткендерін де Левин білетін, бірақ қазір Левинге солар да үртіс маңызды әңгіме боп көрінді. «Бәлкім, ол маңызды болмаса, крепостнойлық право тұсында маңызды болмаған шығар да, немесе Англияда маңызсыз шығар. Соның екеуінің де жағдайлары анықталып отырған жағдай; бірақ қазір бізде соның бәрі де астан-кестен боп, жаңа ғана қалыптасып жатқан кезде, Россиядағы жалғыз ғана маңызды мәселе — сол жағдайлар қалай қалыптасады деген мәселе боп отыр», — деп ойлады.

Саят жағы Левин ойлағаннан пәс болып шықты. Саз суалып қалыпты да, қоқый қаз деген мүлде жоқ екен. Күні бойы жүріп үшеуін-ақ әкелді, бірақ оның есесіне, қашан болсын саяттан қайтқандағы әдетінше, араны әбден ашылып, мәз-майрам боп, қатты қыймылдағандағы қашанғы дағдысынша, ойы да өрепки оралды. Саят үстінде өзі дәнеңе ойлағам жоқ қой деп жүргенде де, семьясымен сонау қарт есіне дамыл-дамыл түсіп, сол әсері зер салуды талап ету үстіне, соған байланысты бірдеңелерді шешуді тілегендей болды да жүрді.

Кешкі шай үстінде, қайдағы бір қамқорлық жайында келген екі помещик отырғанда, Левин күткен сол қызықты әңгіме де басталып кетті.

Левин шай столы басында қожайын әйел жанында отырғандықтан, қарсы отырған сіңлісі екеуімен сөйлесетін болды. Қожайын әйел дөңгелек жүзді, аққұба, орта бойлы әйел екен де, бет шұқыры жараса, жарқылдай күліп отырды. Күйеуінің жұмбақ көрінген маңызды жайын Левин сол арқылы білейін дегенге де шықты; бірақ ыңғайсыз тиіп, қысылып отырғандықтан, еркінше сөйлесе алмайтын да болды өзі. Ыңғайсыз тиіп қысылғанда, қарсы алдында аппақ көкірегі көріне, өңірін трапеция сықылды ерекше ойған, Левинге де ерекше көрінетін көйлек киген балдыз отырғандықтан қысылды; көкірегі өте аппақ бола тұрса да, тіпті сол өте-мөте аппақ болған соң да, төрт бұрышты сол ою Левин пікірін шарт байлап тастады. Левин сірә қате ойлағанымен де, сол оюды өзіне бола жасағандай көріп, қарауға қақым жоқ деп білгендіктен, қарамауға да тырысты соған; бірақ соған қоса, сол оюдың жасалуына да жазықтымын деп сезінді өзі. Левин өзі біреуді алдап отырғандай көріп, әлденені түсіндіруім керек дегенімен, соны түсіндірудің түк жөні болмаған соң, дамылсыз қызарып, мазасы кетіп, ебі де қаша берді. Левин ебі қашуы әдемі балдызға да әсер етіп тұр. Бірақ қожайын әйел соны байқамаған адамсып, әңгімеге сіңілісін де тарта берді әдейі.

— Күйеуіңізді орыс өмірінің ештеңесі де қызықтырмайды екен дейсіз ғой сіз, — деді қожайын әйел, бастаған әңгімесін сабақтап. — Олай емес, қайта өзі шетелде көңілді болғанда, мұндағыдай көңілді болмайды да әсте. Мұнда өзін өз ауқымындамын деп сезеді. Жұмыс толып жатса да, түгел ден қоюға дарыны жете береді өзінің. Айтпақшы, біздің мектепте болған жоқсыз-ау?

— Көрдім... Әлгі шырмауық басқан үй ғой?

— Я, Настяның шаруасы ол, — деді сіңлісін нұсқап.

— Өзіңіз оқытасыз ба? — деп сұрады Левин, оюдан қыйыстай қарайын десе де, сол жаққа қараған соң-ақ, оюды көрмей қоймайтынын сезіп.

— Я, өзім оқытам, қазір де оқытып жүрмін, бірақ тамаша мұғалимамыз бар. Гимнастика сабағын да ендірдік.

— Жоқ, рақмет, шай ішпеймін енді, — деді Левин, сынықтық етпедім-ау дегенді сезсе де, ол әңгімені одан ары сөйлесер жайы болмаған соң, қызара түрегеліп. — Өте бір қызық әңгіме естіп тұрмын, — дегенді қоса айтты да, столдың қожайын мен екі помещик сөйлесіп отырған екінші, басына барды. Свияжский столға қырындай отырған күйі шыны аяғын шынтақтаған қолымен бұрып отыр да, екінші қолымен сақалын тұтамдай ұстап, иіскегендей мұрнына апарып, қайта жіберіп отыр. Жалтылдаған қара көзі, түтей сөйлеген буырыл мұртты помещикке қадала қарап, соның сөзінен бір ермек тауып отырған сықылды. Помещик жұртты даттап отыр екен. Свияжский помещик датына, сөзінің мәнін түгел жоққа шығара жауап беруді біліп отырса да, өз дәрежесіне қарап, ол жауапты айта алмай, помещиктің күлкі сөзін түшіркене тыңдап отырғанын Левин де айқын аңғарды.

Буырыл мұртты помещик нағыз қыйракезік крепостник, деревняда көптен тұрып келе жатқан селолық жердің тұғыжым қожайыны сықылды екен. Левин ол белгілерін — помещик тәрізі дағдала қаймаған ескі үлгілі, көнетоз сюртук киген киімінен де, түксие қараған ақылды көзінен де, орысша жатық сөзінен де, сірә көп жылдар бойындағы тәжрибе арқылы қамбыл боп алған әміршіл тәркінен де, аты жоқ саусағына ескірген, жалғыз неке сақыйнасын салған добалдай, тотыққан, мүсінді қолының мелжемді қыймылынан да көріп тұр.

ХХVІІ

— Көп еңбек Жұмсап... құрап алған дүниені... тек ішің, ашымаса, қолды түгел бір-ақ сілтеп, сатар едім де, Николай Иванович сықылды... Еленаны тыңдауға кетер едім, — деді помещик, ақылды көне жүзін сүйкімді күлкісі жалт еткізіп.

— Тастамай-ақ отырсыз ғой, әне, — деді Николай Иванович Свияжский, — демек, есебіңіз бар ғой бір.

— Не сатып, не жалдап алмаған үйде тұрған соң, есебім де бір-ақ есеп сол. Оның үстіне жұрт ақылы кірер деп те сене бересің. Әйтпесе, сенер болсаңыз, — сол маскүнемдік, салдыр-салақтық түге! Тегіс бөлініп те болды, не жылқы, не сыйыр жоқ, аштан өліп жатыр, жұмыскер етіп жалдап алсаң-ақ, бүлдіруге қол қояды да, соған қоса келістіру судьясына сүйрейді.

— Оның есесіне, келістіру судьясына сіз де шағым беріп жүрсіз, — деді Свияжский.

— Мен шағым берем бе? Дүниеде көрмегенім сол болсын! Өсек ду ете түссе, шағым бергеніңе де өкінерсің! Мына заводта — задатка алысып, кетті де қалды. Келістіру судьясы не істеді соған? Ақтады да жіберді. Бәрі болыстық сот пен старшиндарға ғана сүйеніп тұр тек. Ол оны баяғысынша сілейте де салады. Ол болмаса-ақ, тастай бер түгел! Көз көрмеске кете бер!

Помещик өзі Свияжскийді тәжке еткен де түрі бар екен, Свияжский бірақ ашу шақырмақ түгіл, соны әуес қып отырғандай да болды.

— Шаруашылығымызды, ол шараларсыз-ақ жүргізіп отырмыз ғой, міне, — деді күлімсіреп, — мен, Левин, мына кісілер.

Свияжский екінші помещикті нұсқады.

— Я, Михаил Петрович шаруасы жүріп жатыр ғой, сұрай қойыңыз, қалай екен? Сол да пайдалы шаруашылық болып па? — деді помещик, «пайдалы» деген сөзді бұлдаған кісідей.

— Менің шаруашылығым жай шаруашылық, әшейін, — деді Михаил Петрович. — Құдайға тәуба. Күзгі салыққа ақша әзір болса, шаруашылығымның бас-аяғы сол менің. Мұжықтар: кәрия, жарықтығым, болыса гөр! — деседі келіп. Мұжық біткен көршің болған соң, аяйсың да. Содан үштің біріне беріп: жігіттер, мен де болыстым, ділгер кезінде сендер де болысқайсыңдар — сұлы егісі болар, пішен шабу келер, егін орағы бар, ұмытпағайсыңдар дегенді ғана айтасың да, көлік басы қаншадан екенін де күңк етіп қоясың. Солардың да арсыздары бары — рас ол.

Левин патриархальдық ол тәсілдерді көптен бері білетіндіктен, Свияжскийге қарап алды да, Михаил Петровичтің сөзін бөле, буырыл мұртты помещикке тіл қатты.

— Сонымен ойыңыз не боп отыр? — деді сұрай сөйлеп, — шаруашылықты қазір қалай жүргізген жөн деп білесіз?

— Мына Михаил Петровичше жүргізіп: не ортаққа, не мұжықтарға берсе деп отырмын; оны істеуге де болады, бірақ сол арқылы мемлекеттің жалпы дәулеті де құрыйды ғой деймін. Крепостнойлық еңбек пен жақсы шаруашылық тұсында тоғыз есе түсім беретін жер, ортақ кезінде үш-ақ есе береді. Теңдік деген-ақ тотыйтты Россияны!

Свияжский Левинге күлімсірей қарап, болар-болмас мысқыл ишара да білдіріп қойды; Левин бірақ помещик сөзін күлкіге балай қоймай, Свияжскийді түсінуінен гөрі, соларды көбірек түсінді. Помещиктің одан ары, Россияны теңдік тотыйтқан мәнісін дәлелдей айтқан сөздерінің көбі Левинге өте дұрыс, кәдігі жоқ, жаңа нәрсе боп көрінді. Помещик бір сирек әдетше, өз пікірін ғана айтқандай болды, өз пікірі болғанда, бекер жүрген ойын бірдеңемен аулайын дегеннен туған пікір емес, деревняда оңаша жайлаған өмірінің жағдайларынан сабақталып, жан-жағынан түгел ойластырған пікірі тәрізді.

— Байқап қарасаңыз, әңгіме прогресс атаулының өкім арқылы істелетінінде болып отыр,— деді помещик, білімге де шет емес екенін көрсеткісі келгендей. — Петрдің, Екатеринаның, Александрдың реформаларын-ақ алып қараңыз. Европа тарихын-ақ алыңыз. Әсіресе егін тіршілігіндегі прогресті-ақ айталық, тіпті картофты-ақ алайық — соның өзі де бізде күшпен өндірілген. Соқа да әмісе қолданыла бермеген. Оны да удел тұсында өндірген болуы кәдік, өндіргенде де күшпен ендірген болуы керек. Қазір, біздің тұста, крепостнойлық право кезінде біз сықылды помещик болған жеріміз, шаруашылығымызды жетілдіре де бергеміз; кептіргішті де, ұшырғышты да, көң тасуды да, бүкіл құрал-саймандарды да түгелдей өз билігімізбен өндіргеміз де, мұжықтар басында қарсы тұрғанымен, соңынан өзімізге еліктеп те кеткен болатын. Қазір, крепостнойлық право жойылған шақта, билігімізді сыпырып алды да, қарыштаған шаруашылығымыз бағы замандағы ең тағы қалпына қайта түсетін жаққа шықты. Солай түсінем мен.

— Неге өйтеді? Шаруашылығыңыз пайдалы шаруашылық болған соң, жалдап істетесіз ғой оны, — деді Свияжский.

— Билік жоқ қой. Рұқсат етсеңіз: кімге істетейін? — соны айтыңызшы.

«Шаруашылықтың басты тетігі — жұмысшы күші деген осы ғой, міне», — деді Левин ойланып.

— Жұмысшыларға істетесіз.

— Жұмысшылар жақсы құрал-сайманмен жақсы істеу дегенге баспайды. Біздің жұмысшы дегеніміз: шошқаша сылқыя ішіп, мас болып, қолына берген дүниеңді түгел бүлдіруді ғана біледі. Атты артық суғарып, әбзел-сайманды үзіп, құрсаулы дөңгелекті ауыстырып, ішіп қояды да, молотилканы қыйратқалы арба тегершігін тастап жібереді. Өзіне жақпаған нәрседен жүрегі айныйды түгел. Шаруашылық дәрежесінің де тұтас төмендеуі содан болып отыр. Жер күтілмей, не жусан басып, не мұжықтарға үлестіріліп жатыр, миллиондап өндірілген жерден, жүз мыңды төртке бөлсең бір бөлегі ғана өндіріліп отыр; жалпы дәулет те кеміді. Алда-жалда есебін тауып, орнымен істеген болса...

— Содан ол бостандық беру жұмысын, осы қолайсыздықтар тумайтындай етіп істеуге болар еді деген өз жоспарын да ағыта бастады.

Левин онысына ден қоя қоймады да, ол бітірген кезде, соның бастапқы айтқандарына қайта ойысып, келелі пікірін айтқызайын деген оймен, Свияжскийге қарап сөйледі.

— Шаруашылық дәрежесі төмендеп барады, жұмысшыға деген осы пыйғылымыз тұрғанда, шаруашылықты пайдалы шаруашылық ету мүмкін емес деген сөз әбден әділ айтылып отыр, — деді ол.

— Өз басым олай демеймін, — деді Свияжский шындай сөйлеп, — мен тек шаруашылықты өзіміз ұқсата білмейтінімізді ғана байқап отырмын да, крепостнойлық право тұсындағы шаруашылығымыз өте жоғары тұрған шаруашылық еді деудің орнына, қайта өте төмен еді дегім келіп отыр. Не машина, не жақсы көлік, не ұқсатып басқару жағы деген жоқ бізде, есепті де білмейміз тіпті. Несі пайдалы, несі пайдасыз екенін осы отырған қожайынның өзінен сұрасаңыз да, білмейді.

— Италия бухгалтериясы ғой, — деді помещик кекетіп. — Онда қалай есептесең де, түгел бүлдіріп, пайдадан жұрдай боп шыға келесің.

— Неге бүлдіреді? Сіздің россиялық алқа-салқа, салдырлақ молотилкаңызды қыйратқанмен, бумен жүретін молотилкамды қыйрата алмайды менің. Бүлдірсе әлгі, сіздің, қалай еді өзі? — құйрығынан қаумалап жүретін көтерем тұқымды россиялық жылқыңызды бүлдіреді де, першерон, не тіпті битюк тұқымын өсірсеңіз-ақ, бүлдіре алмайды оларды. Бәрі де сол сықылды. Шаруашылығыңызды көтеруіңіз керек әлі.

— Көтерер жайы болса, көтереді ғой, Николай Иваныч! Сіздің жайыңыз жақсы жатыр да, мен болсам, үлкен ұлды университетте ұста, кішілерін гимназияда тәрбиеле, — олай боп отырғанда, першерон алу қайдан келсін маған.

— Банк бар ғой оған.

— Калған-құтқанымды көтерме саудаға салсын дейсіз бе? Жоқ, рахмет!

— Шаруашылық дәрежесін бұдан да көтеру керек, көтеруге болады дегенге өз басым қосылмаймын, — деді Левин. — Мен өзім сонымен айналысып та келем, қаражатым да бар, түк шығара алмадым бірақ. Банктің кімге пайдалы екенін де білмеймін. Осы менің өзімді алсаңыз да, шаруашылықта ақшаны неге жұмсасам да, түгел зыянға соғып жатыр: мал алсаң да — зыян, машина алсаң да — зыян түге.

— Дұрысы сол, әне, — деп, бурыл мұртты помещик те, тіпті сүйсіне күліп, қостай кетті.

— Бір мен ғана емес, — деді Левин жалғай сөйлеп, — шаруашылықты пайдалы етеміз деп жүрген қожайындарды да түгел дәлел етуіме болады; бірен-сараны ғана болмаса, тегіс зыян тартып жүр. Шаруашылығыңыз пайдалы ма екен — өзіңіз айтыңызшы ал? — деді де Левин, Свияжский ақылының қабылдау бөлмесінен ары барайын десе-ақ, байқай қоятын өткінші қорқыныш әлпетін де көзқарасынан іле-шала аңғара кетті.

Оның үстіне, Левин тарапынан мұндай сұрау берілуі де онша адалдық емес еді. Қожайын әйел: быйыл жазда Москвадан бухгалтерия жайын жетік білетін неміс шақырып әкеп, шаруашылығымызды бес жүз сом ақы беріп есептеткенде, үш мың пәлен сом зыян тартқызады екен деді дегенді, жаңа осы шай үстінде ғана айтқан болатын оған. Қожайын әйел дәл қанша екенін білмегенмен, неміс шет тыйынға дейін есептеді-ау деймін деген болатын.

Свияжский шаруашылығының пайдасы айтылғанда, бастаушы, көршісінің табысы қандай боларын біліп отырғандай, помещик те жымыя күліп қойды.

— Пайдалы болмауы да кәдік, — деді Свияжский. — Ол өзі менің не жаман қожайын екенімді көрсетеді де, не болмаса, капиталды рентаны молайтуға жұмсап жатқанымды көрсетеді тек.

— Ә, рента деңіз! — деді Левин шошый сөйлеп. — Рента болса, сіңірген еңбектен жері жақсарып келе жатқан Европада болуы кәдік те, біздің жер сол сіңірген еңбектен түгел қожырап, яғни шіріп те бара жатыр, — демек, рента да жоқ деген сөз.

— Рента неге жоқ болады? Заң ғой ол.

— Сол заңнан сыртқары жатырмыз біз: рента деген бізге түк те түсіндірмей, қайта шатастырып болады. Одан да, сіз, рента жайындағы ғылымның қалай...

— Айранға қалайсыздар? Маша, бізге бір не айран, не малина алғызшы бері, — деді ол әйеліне. — Быйыл малина тамаша ұзақ шыдап тұр.

Содан, Левин әңгіме енді ғана басталды-ау деген жерге келгенде, Свияжский оны бітті ғой деген кісідей, жаны жай таба масайрай түрегеліп, жүріп те кетті.

Кеңескен кісісі кетіп қалған соң, Левин помещикпен әңгімелесіп, қыйыншылықтың бәрі жұмысшымыздың қасиет, дағдысын білгіміз келмегендіктен боп отыр деп дәлелдеуге кірісті; бірақ өз тұсынша, оқшау ойлап үйренген өзге жұрт сықылды, помещик те өзгенің ойын түсінуге сараң, өз ойына ерекше мығым болып шықты. Ол өзі орыс мұжығы деген бір шошқа, шошқалықты жақсы көреді, оны сол шошқалықтан шығару үшін билік керек болса, ол билік жоқ, таяқ керек жерде, соғұрлы либерал боп алдық та, мың жылдан бері қолданған таяқты қапелімде қайдағы бір адвокат, абақты дегендерге ауыстырдық, солар тұрғанда, күлімсі нас мұжықтарға жақсы сорпа беріліп, тыныс алар ауасын текше футпен өлшеу деген қалмайды деп қарысып отырып алды.

— Жұмысшыға жұмысты өнімді істетерлік амал табуға болмайды дейтін мәнісіңіз не? — деді Левин, мәселеге кайта оралғысы келіп.

— Орыс жұртымен жүріп, ешуақытта да істеуге болмайды оны! Билік жоқ, — деді помещик.

— Жаңа жағдайлар қалай табылмақшы екен? — деді Свияжский, айранын ішіп, шылымын тартқан соң, таласып отырғандарға қайта келіп. — Жұмысшы күшіне деген аужай атаулы түгел анықталып, зерттелген, — деді ол. — Тағылық тамтығы — қарға тамырлы алғашқы қауым да өзінен өзі құрып барады, крепостнойлық право болса, жойылды, еңбек бостандығы ғана қалып отыр тек, оның түрі де анықталып, әзір тұр, соларды алу керек, әне. Жұмысты күндеп істейтіндер мен батрақ фермер дегендерден құтылмайсыз енді.

— Ол түрлерге Европа да риза болып отырған жоқ бірақ.

— Риза болмаса, жаңаларын іздеп жүр. Табатын да түрі бар.

— Менің айтып отырғаным да сол, — деді Левин. — Соны біз өз тұсымыздан неге іздемейміз, ал?

— Неге екені, о да темір жол салу әдісін тосыннан ойлап шығарумен тең нәрсе. Ойланып, табылған нәрсе олар.

— Бізге олар лайық келмесе, келеңсіз соқса қайттік ал? — деді Левин.

Содан ол, Свияжский көзіндегі қорқу әлпетін тағы да аңғара кетті.

— Солай, біз оны: бөркімізбен-ақ ұрып аламыз. Европаның іздеп жүргендерін тауып та қойғамыз! Соларды мен түгел білгенмен, ғапу еткейсіз, жұмысшыларды орналастыру мәселесі жөнінде Европада не істелгенін өзіңіз білер ме екенсіз түгел?

— Жоқ, біліңкіремеймін.

— Европада қазір ең ақылды адамдар ойын орап жүрген де сол мәселе боп отыр. Шульце-Деличе бағыты... Одан соң, ең либералшыл Лассаль бағытының жұмысшы мәселесі жөніндегі бүкіл сол ұшан-теңіз әдебиеті... Мильгаузен құрылысы дегендер, өзіңіз де білетін шығарсыз, — факт ол.

— Түсінігім болғанмен, тым күңгірт білем.

— Жоқ, құр жеңер ақыға айтып отырсыз сіз; соның бәрін де менен кем білмейсіз, анық ол. Әрине, мен де әлеумет өмірінің профессоры емеспін, бірақ ол ден қойған нәрсем менің, шынында, ден қоям десеңіз сіз де айналысуыңыз керек.

Солар бірақ неменеге тыянақтаған?

— Ғафу етіңіз...

Помещиктер түрегелген соң, Свияжский де Левинді ақылының қабылдау бөлмелерінің ар жағына үңілетін жайсыз әдетіне тағы да тоқтатқан күйі, қонақтарын аттандыруға шығып кетті.

ХХVІІІ

Сол кеште әйелдер қасында отырғаны Левинді де қатты жалықтырып жіберді: қазір өзі шаруашылығы жайында сезіп жүрген наразылығы жалғыз өз басының ғана жайы емес, Россиядағы тіршіліктің жалпы жағдайы екен, орта жолдағы мұжықтағыдай, жұмысшылар қайда істесе де, әйтеуір бір қарым-қатнас жасау деген арман емес, шешуді қажет қып отырған міндет екен деген ой Левинді қай уақыттағыдан болса да, қатты тықыршытты. Содан, өзіне сол міндетті орындау орайы келіп тұрған сықылды көрінген соң, соны істеп көрейін дегенге де шықты.

Левин әйелдермен қоштасарда, ертең тағы да күні бойы болып, қазына орманындағы қызық әңгекті салт атпен бірге барып көруге уәде етті де, жұмысшы мәселесі жайында Свияжский ұсынған кітаптарды алғалы, жатар алдында қожайын кабинетіне кірді. Свияжскийдің кабинеті кітап жыйналған шкафтар мен екі стол қойылған өте бір үлкен бөлме екен — столдың бөлме ортасында тұрған біреуі жазу жазатын шомбал стол екен де, екіншісі шамдар айналасына түрлі тілдердегі газет, журналдардың соңғы нөмерлерін жұлдызша жыйнаған дөңгелек стол екен. Жазу столының қасына түрлі істерге арнап, алтын жарнамалы жәшіктері бар, текше істеліп қойыпты.

Свияжский кітаптарды алып, тербелгіш орындығына келіп отырды.

— Немене қарап жатырсыз? — деді ол, дөңгелек стол қасына тоқтап, журналдарды қарап тұрған Левинге.

— Айтпақшы, сонда бір қызық мақала бар еді-ау, — деді Свияжский, Левин ұстап тұрған журнал жайын айтып. — Польшаны бөлшектеу жөніндегі, — дегенді қосып қойды жадырай сөйлеп, — басты айыпкер Фридрих болмай шықты мүлде. Оны істеген...

Содан, жаңа ашылған сол өте маңызды, қызықты жайды өзіне біткен әдетінше қысқаша айқын етіп айтып берді. Қазір Левин ойын көбінесе шаруашылық жайы иектеп кеткенімен, қожайын сөзін тыңдай тұрып: «Осының ойында не отыр екен өзі? Польшаны бөлшектеудің не қызығы бар екен бұған?» — дегенді ішінен сұрай да тұрды. Свияжский айтып болған соң, Левин: «Неменесі бар екен ал?» — деп еріксіз сұрады. Ештеңесі де жоқ екен, бірақ. Қызығы сол «болмай шықты» деген сөз ғана екен. Свияжский бірақ, өзіне соның неге қызық көрінген мәнісін түсіндірмеді де, түсіндруді керек те деген жоқ.

— Дегенмен де, әлгі шәмкес помещик қатты қызықтырды өзімді, — деді Левин күрсініп қойып. — Ақылды да кісі екен, көп шындық та айтты өзі.

— Түу, қойыңызшы! Нағыз қыйракезік құпыя крепостник бір, бәрі сол олардың! — деді Свияжский.

— Солардың-ақ бастаушысысыз ғой өзіңіз...

— Я, оларды тек өзге жаққа бастап жүрмін, — деді Свияжский күліп.

— Менің ойымды қатты бөлген мынау болып отыр, — деді Левин. — Соның айтқаны рас, біздің шаруамыз, яғни пайдалы шаруашылық деген өрге баспай жатыр да, тек анау жыбыртқы помещик сықылдылардың өсімқор шаруашылығы, яки нағыз жай шаруашылық ғана өрбіп келе жатыр. Соған кіналі кім?

— Әрине, өзіміз. Оның үстіне, шаруашылығымыз өрге баспай жатыр деу де бекер сөз әшейін. Васильчиковтың шаруашылығы қарыштап-ақ келеді.

— Завод қой...

— Дегенмен де, неменеге таңырқайтыныңызды білмей отырмын сіздің. Халықтың өзі материалдық, рухани дамудың сонша төмен сатысында тұрған соң, өзіне жат нәрсеге түгел қарсыласа беретін де сықылды. Европада пайдалы шаруашылық халық білімді болған соң да, ілгерілеп отыр; демек, халықты біз де жетілдіруіміз керек деген сөз,— әңгіме сонда жатыр.

— Халықты қалай жетілдіру керек екен?

— Халықты жетілдіру үшін: мектеп, мектеп, мектеп деген үш нәрсе керек.

— Халықты матеоналдық дамудың төмен сатысында тұр дегенді өзіңіз айттыңыз ғой, бірақ. Мектеп не көмек бермек бұ жерде?

— Сіз бар ғой, менің есіме ауыруға айтылған ақыл жайындағы бір: «Іш жүргізетін тұз ішуіңіз ғой», — «Ішкізген екен: нашарлай түсіпті». — «Сүлікті байқап көріңіз». — «Байқаған екен: нашарлай түсіпті». — «Ендеше, құдайынызға сыйыныңыз тек». «Сыйынған екен: нашарлай түсіпті», — деген анекдотты салып отырсыз. Екеуміз де сол сықылдымыз. Мен тұрып саяси экономияны айтсам, сіз тұрып — жаман дегенді айтасыз. Социализмді айтсам — жаман дейсіз. Білімді айтсам — жаман дейсіз.

— Айтты-айтпады, мектеп не көмек бермек сол?

— Халыққа өзге талғау тауып береді.

— Дәл осыны түсінбей келем өмірі, — деді Левин өршелене қарсыласа кетіп. — Халықтың материалдық жайын жақсартуға мектеп қалай болыспақшы? Мектеп пен білім халыққа жаңа талғау тауып береді дейсіз. Тауып бергені жаман сол, өйткені соны қанағаттандыруға халықтың дәрмені жетпейін деп отыр. Ал, қосу, алу амалы мен катехизисті63 білу халықтың материалдық жайын жақсартуға қалай болысатынын өмірі түсінген емеспін өзім. Осыдан үш күн бұрын кешке жақын бір бала көтерген қатынға жолығып, қайда барасыз деп сұрағаным бар. «Балаға жылауық ауру жабысқан соң, емдетейін деп құшнаш кемпірге апарып едім» дегенді айтты ол. Жылауықты қалай емдейді екен кемпір, деп сұрадым мен. «Баланы тауық қонағына отырғызып, бірдеңелер айтады екен».

— Өзіңіз-ақ айтып отырсыз, әне! Сол қатын жылауық баланы емдетуге тауық қонағына апармасын десек, сол үшін керек ол... — деді Свияжский масайрай күліп.

— Жо-жоқ! — деді Левин ренжіп, — сол емнің өзі де маған халықты құр мектеппен емдеу сықылды көрініп отыр. Халық кедей де, білімнен де шола жатыр, баланың жылауық екенін шырқырауына қарап білген кемпірше, біз де айнытпай біліп отырмыз оны. Бірақ жылауық балаға қонақтағы тауықтар себі тиетін мәнісі өзімізге қандай түсініксіз болса, сол кедейлік пен білімсіздік сорынан құтылуға мектеп себі тиетін мәнісі де сондай түсініксіз нәрсе бір. Халықтың кедей болмау жағына болысуымыз керек.

— Я, бұ жөнде сіз, кем дегенде, өзіңіз соғұрлы жек көретін Спенсерге астасады екенсіз; білім деген мол дәулеттің, жайлы тұрмыстың, сол айтқандай, таза жүрудің нәтижесі болуы кәдік дегенді о да айтады, бірақ оқый білмеу, санай білмеу деген...

— Ә, бәрекелде, Спенсерге астасқаныма өте қуанып та, не болмаса, қатты қайғырып та қалдым, қайта; менің тек көптен білетін нәрсем ол. Мектеп себі тимейді, қайта, халық неғұрлым бай, сейілі мол болатын экономикалық құрылыс жасалса, соның себі тиеді, — мектеп деген де сол кезде болады.

— Алайда мектеп деген бүкіл Европада міндетті нәрсе қазір.

— О жөнде Спенсерге өзіңіз қалай қосылып отырсыз ал? — деді Левин.

Бірақ Свияжский көзінде қорқыныш ізі қылт ете түсті де:

— Жоқ, әлгі жылауық дегеніңіз тамаша нәрсе екен бір! Шын-ақ өзіңіз естідіңіз бе, соны? — деді күлімсіреп.

Левин осы адамның өмірі мен пікірі арасындағы байланысты сол күйі таба алмайтынын да аңғарайын деді. Бажайылаған ойы неге әкеп соқса да, тіпті бүлк ететін түрі жоқ екен өзінің; бажайылау шалымы ғана керек екен өзіне. Сөйтіп, бажайылау шалымы тұйыққа әкеп тіреген кезде ғана жайсыз тиеді екен оған. Өзі тек соны ғана жек көріп, тайқай соғады екен де, әңгімені бір, жайлы-көңілді нәрсеге бұрып әкетеді екен.

Бүгінгі бүкіл әсер, бүкіл ойдың негізгі сүйеніші болған, орта жолдағы мұжық үйінде алған әсерден бастап, сол күнгі әсердің бәрі де Левинді қатты толғандырды. Тек жұртшылық алдында айтатын пікірлерін ғана әзір ұстағанмен, сірә, Левиннен жасырын өзге бір өмір негіздері бар, оның үстіне, легион атанған тобырға қосыла, қоғам ойына өзінде жоқ бөгде пікір арқылы басшылық етіп отырған осынау сүйкімді Свияжский; өз ойларын орынды айтқанмен, өмір азабын көре келіп, бүкіл бір тапқа, тап болғанда, Россиядағы ең таңдаулы тапқа зіл шақырып, теріс бағып отырған әлгі шатынауық помещик; өз кәсібіне өзі наразы боп, соның бәрін түзейтін жол табармын деген көмескі үміт — түгел қосылып, іштегі абыржу сезімі мен тез арада шешермін деген дәмеге келіп тоғысты.

Левин өзіне сайланған оңаша бөлмеде, қозғалған сайын қол-аяғын кенет көтеріп тастайтын серіппелі бостекте жатқан күйі, көпке дейін ұйқтамады. Свияжский ақылды-ақылды көп нәрселер айтқанымен, араларындағы әңгіменің ешқайсысы да Левинді қызықтырған жоқ; бірақ помещик дәлелдері талқылауды тілей берді. Левин соның сөзін есіне лажсыз түгел түсіріп, соған берген өз жауабын да, ойынша, түзетіп жатты.

«Рас, мен оған: шаруашылығымыз ілгерілемегенде, жетілдіру атаулыны мұжық жек көргендіктен ілгерілемей отыр, оларды күшпен ендіруіміз керек дегенді айтып отырсыз, сол айтқан жетілдіру шараларынсыз шаруашылық түгел ілгерілемеген болса, айтқаныңыз орынды да болған болар еді; шаруашылық бірақ ілгерілеп келеді, ілгерілегенде, орта жолдағы қарттағыдай, жұмысшылар өз әдеттеріне сай істеген жерде ілгерілеп отыр, деуім керек еді. Сіз бен біздің шаруашылық жөніндегі ортақ наразылығымыз, не өзіміз, не жұмысшылар айыпты екенін ғана дәлелдейді. Біз болсақ, жұмысшы күшінің қасиеті қандай дегенді сұрамай, көптен-ақ өзімізше, европаша кесіп-пішіп келеміз. Жұмысшы күшін өрен күш деп санамай, орыстың соқыр сезімді мұжығы дейік те, шаруашылықты да соған сай құрып көрейік. Шаруашылығыңыз қарттың шаруашылығынша жүргізіліп, жұмыстарының жемісті болатынына жұмысшыларды да қызықтыратын амал тауып, жетілдіру шараларының да солар таныйтын орта деңгейін ұстаған болсаңыз, — онда топырақты да шірітпей, бұрынғыңыздан екі есе, үш есе артық алар едіңіз деуім керек еді оған. Соны қақ бөліңіз де, жартысын жұмысшы күшіне беріңіз; өзіңізде қалған қалдығының өзі де артып түсіп, жұмысшы күшіне де артық тиеді. Ал, оны істеу үшін шаруашылық дәрежесін төмендету керек те, жұмысшыларды шаруашылық табысына қызықтыру керек. Оны қалай Істеу жағы талдай түсетін мәселе болғанмен, орайы келіп тұрған, күмәнсіз мәселе».

Осы пікір Левинді тіпті шыйыршық атқызды. Сол пікірін орындаудың жай-жапсарын ойластырып, тұн жарымына дейін ұйқтаған жоқ. Өзінің келесі күні жүрер ойы жоқ еді, қазір бірақ үйге ертең ерте қайтайын деп байлады. Оның үстіне, көйлегінің өңірін ойған әлгі балдыз қыз да ұялтып, бір жаман қылық істеп өкінген адамның сезіміндей сезімге де келтіре берді. Ен, бастысы — кешеуілдетпей аттануы да керек бола берді: күздік астық себілмей тұрып, соны жаңа жүйемен себу үшін, мұжықтарға жаңа жобаны да ұсынуы керек еді. Бұрынғы шаруашылықты түгел төңкерістірейін дегенге де шықты ол.

XXIX

Левин жоспарын орындаудың қыруар қыйыншылықтары да болды; бірақ өзі бар күшін сала кірісті де, ойындағысы болмағанмен, өзін өзі алдамай-ақ, істей берсең бітеді екен дегенге сенетін де дәрежеге жетті. Ең бір басты қыйыншылық: шаруашылық жүріп жатқандықтан, соны тұтас тоқтатып, басынан түгел қайта бастап, машинаны да жүріс үстінде қайта оңдау керек болғандығы еді.

Левин үйіне келісімен, жоспарын сол кештің өзінде-ақ приказшіге айтқан кезде, приказші де әңгіменің бұрынғы істегендеріміздің бәрі пайдасыз, құр әуре екен деген жағын сүйсіне қостай кетті. Мен соны әлдеқашан-ақ айтып едім, тыңдағыңыз келмеді ғой деді приказші. Левиннің бүкіл шаруашылық кәсібіне жұмыскерлер мен бірге жарнашы боп атсалысыңыз деген ұсынысына келгенде, приказші ешбір анық пікір айтпай, құр әшейін сары уайымға сала келіп, іле-шала: қара бидайдың қалған бауларын тартқызып, қайта жыртқызуға ертең кісі жіберу керек еді дегенді айтқан соң, қазір бұған уақыт жоқ екенін Левин де сезейін деді.

Левин осы жөнде мұжықтармен де сөйлесіп, жерді жаңа шартпен тапсыру туралы өздеріне ұсыныс жасағанда, сол басты қыйыншылыққа о жерде де жолыға берді, мұжықтар күнделікті жұмысқа сонша батып жатқандықтан, сол кәсіптің пайда, залалын ойлауға да мұрсалары келмеді.

Сыйыршы Иван дейтін көңілшек мұжық Левиннің семьяңызбен сыйыр қорасының пайдасына қатнасыңыз деген ұсынысын әбден түсінген кісідей, сол кәсіпті мүлде қостай да кетті. Левин бірақ пайданың "болашақтағы пайда екенін түсіндіре бастаған кезде, Иван жүзі құп-қу болып, түгел тыңдай алмадым-ау деген өкініш білдіре, қайдағы бір шұғыл жұмыстарды да таба қойды: бөліктегі пішенді шығарып тастағалы біресе ашаға жабысып, біресе су құйып, біресе көңді аршып тұқыраңдады.

Енді бір қыйыншылық: помещикте шаруаларды барынша тонай беруден өзге мақсат бар дегенде солардың тіпті мүлде сенбейтіндігі еді. Помещиктің нағыз мақсаты (өздеріне ол не сөз айтса да) өмірі бізге шынын айтпауында жатыр деген сенімнен айнымады олар. Пікір айтамыз деп көп нәрселерді көйткендерімен, нағыз мақсаттары не екенін өздері де өмірі айтпайтын. Оның үстіне, шаруалар (шәмкес помещик сөзін Левин де орынды көріп жүрген) қай келісім болса да, шаруашылықтағы жаңа әдіс пен жаңа құралдарды қолданудың қай-қайсысына болсын кіріптар етілмейтін болайық дегенді аумайтын, бірінші шарт етіп қойған-ды. Олар өзі плуг жақсы айдайды, топырақ майдалағыш жұмысты тез істейді дегенге көнгендерімен, солардың бірде-бірін қолдануға болмайтын мәнісі не дегенге мыңдаған себептер табатын да, Левин шаруашылық дәрежесін төмендету керек екеніне көзі жете тұрса да, шаруашылықты жетілдіру жұмысының пайдасы айқын көрініп тұрған соң, бас тартуға да қыймайтын.

Левин әуелгі кезде жұмыскер мұжықтар мен приказшіге шаруашылықты серіктестік жаңа шарт бойынша, сол қалпымен тұтас өткізіп жіберейін дегенге де келді, бірақ оның жөні келмейтініне көзі тез жетті де, шаруашылықты бөлім-бөлімге бөлейін деп ұйғарды. Бірнеше бөлімдерге бөлінген: сыйыр қорасы, бақ, огород, пішендік, егіндік дегендер жеке-жеке статья болды. Левин ойынша, әңгіме жайын жұрт біткеннен жақсы түсінген сыйыршы көңілшек Иван, артельді көбінесе өз семьясынан құрап алып, сыйыр қорасына қатнасуға шықты. Сегіз жылдан бері қарапая күйі тыңайып жатқан арғы егін жайды, Федор Резунов дейтін ақылды, ағаш ұстасының жәрдемімен, қоғамдық жаңа шарт бойынша алты мұжықтың семьясы алды, Шураев дейтін мұжық та сол шарт бойынша бүкіл огородты көтеріп алды. Қалған шаруашылығы әлі сол бұрынғы қалпында болғанымен, осы үш статьяның өзі де шаруашылықты жаңаша құрудың бастамасы болғандықтан, Левин көңілін көншітіп те тастады.

Рас, сыйыр қорадағы жұмыс бұрынғысынан әлі де болса мандый қоймады да, сыйыр қорасын жылы ұстау, сарымай алу дегенге Иван қатты қарсы тұрып, сыйыр малы суық жерде азықты аз жейді, кілегей майы деген бұйым емес деп қарысқан күйі, ежелгі әдетінше жалақы тілеп, алған ақшаларың жалақы емес, алатын пайдаңнан алдын ала тиген үлесің деген сөзді тіпті қаперіне алмай қойды.

Рас, Федор Резунов дүрмегі де уақыт аз дегенді сылтауратып, егіс жерін плугпен қайта аударамыз деген уәделерін орындамады. Рас, ол дүрмектегі мұжықтар да сол жұмыстарды жаңа шарт бойынша істейміз деп келіскендерімен, оны жұртшылық жері деп санамай, ортаққа берілген жер десіп, сол артельдегі мұжықтар мен Резуновтың өзі де: «жерге ақша алсаңыз, сіз де тыныш, біз де емін-еркін болар едік» дегенді Левинге талай рет айтты. Оның үстіне, сол мұжықтар о жерге саламыз деп уәделескен сыйыр қорасы мен сарайды да түрлі сылтаулармен ылғый кешеуілдете жүріп, ақыры қысқа әкеп соқты.

Рас, Шураев та көтеріп алған огородтарын мұжықтарға тілкемдеп үлестіріп жіберейін деген ой қылды. Өзіне жер бергендегі шартты мүлде теріс түсінген кісіге ұқсағанда, қасақана теріс түсінген де түрі бар екен өзінің.

Рас, мұжықтармен Левин де әлсін-әлі сөйлесін, осы кәсіптің пайдасын түгел түсіндіре жүре, сол әңгімеде мұжықтар да оның құр сыңғыраған даусын ғана естігендері болмаса, өзге не айтса да, ол алдауына түспейтіндерін өздері де кәміл біліп отырғандырын сезе жүрді. Левин оны, әсіресе, ең ақылды деген Резунов мұжықпен сөйлескен кезде келіп сезді, ол өзі Левинді әрі сылтың етіп, әрі өзге алданса алданар, бірақ бұл отырған Резунов алдана қоймас деген мықты сенімін, көзіндегі ойнақшыған күлкісі айқын көрсетіп тұрғанын Левин де шалып қалды.

Левин бірақ, соның ешқайсысына да қарамай, ісіміз болса ілгерілеп келеді, әрі айтқанымнан да қайтпай, есепті мықты жүргізе отырып, шаруашылықты осылай құрудың пайдалы екенін болашақта өздеріне дәлелдеп беремін де, одан ары өзі де түзеліп кетеді деп ойлады.

Қолында қалған өзге шаруашылығы мен осы жұмыстары, кабинетте кітап соңына түскен еңбегі түгел қосыла келіп, Левин қолын бүкіл жаз бойы босатпай қойғандықтан, тіпті саятқа да жөнді шыққан жоқ өзі. Облонскийлердің Москваға қайтып кеткенін солардағы ер тоқымды әкелген кісіден август айында келіп білді. Дарья Александровнаның хатына жауап бермей, дойырлық істегені есіне түскенде, бетінен оты шыға ұялып, кемемді өртеген екем де, оларға енді өмірі бармайтын болған екем деген сезімге келді. Қош айтыспай аттанып, Свияжскийлерге де сол қылықты істеді өзі. Оларға да өмірі бармайтын болды енді. Қазір өзіне бәрібір боп кетті соның. Шаруашылығын жаңаша құру жұмысы да көңілін тым қатты бөліп кетті, бөлгенде де өмірінде ешнәрсе ешуақытта әлі күнге дейін бүйтіп бөлген жоқ еді. Свияжский берген кітаптарды қайта оқып шыққан соң, өзінде жоқ нәрселерін көшіріп алып, соған қоса осы нәрсе жөніндегі саяси-экономикалық, социалистік кітаптарды да қайта оқыды, бірақ істеген ісіне жанасарлық ештеңе табылмай, ойлаған ойы да дәл шықты. Мәселен, ойын билеген мәселелердің шешу жөнін қалаған сәтте табармын деп, еңалдымен өте ден қоя зерттеген Милле кітабы сықылды саяси-экономикалық кітаптардан Европа шаруашылығының жай-күйіне сабақталған заңдарды ғана тапты; бірақ Россияға қолдануға жарамайтын сол заңдардың неге ортақ заң болатын мәнісін тіпті таба алмай да қойды ол. Социалистік кітаптардан көргені де осылар боп шықты: олары не сонау студент кезінде қызыға оқыған, қолдануға жарамайтын ғажайып қыялдар боп шықты да, не болмаса, Россиядағы егін кәсібіне түк қатнасы жоқ, Европа басындағы жай-күйдің жамау-жасқау, түзетулері боп шықты. Саяси экономия: Европа дәулеті бұрын-соңды дамып келе жатқан заңдар — ең маңызды, жалпыға бірдей, шүбәсіз заңдар дегенді айтты. Социалистік ғылым бұл заңдар бойынша даму деген — құртуға апарып соғады деп дәлелдеді. Сол екеуінің бірде-біреуі де Левин мен бүкіл орыс мұжықтары, орыс диқандары, жалпы дәулетті молайтуда миллиондаған қолдары мен миллион десе жерлері неғұрлым өнімді болу үшін не істеу керек дегенге жауап бермек түгіл, тіпті титтей емеурін де білдірген жоқ.

Сол істі ақыр қолға аларын алған соң, өз пәніне байланысты нәрселерді қалдырмай, түгел оқып та шықты өзі, бұл істі жергілікті жерде тағы да зерттей түсу үшін күзге қарай шетелге баруға да ой қылды, ой қылғанда, әр түрлі мәселелерде өзіне сонша жиі кездесе беретін жағдайлар, бұл мәселеде ендігәрі алдымнан шықпайтын болсын деп ойлады. Мәселен өзі, сөйлесіп отырған адамның ойын ұғынып, өз ойын айта бастаса-ақ, капелімде: «Кауфманшы, Джонсшы, Дюбуашы, Мичелиші? Соларды оқыған жоқсыз ғой. Оқыңыз; ол мәселені олар шешіп те қойған», — деп қарсы шыға келетін өзіне.

Қазір өзі Кауфман мен Мичели өзіне түк те айтпайтынын айқын аңлап та қалды. Қалағанын біліп те шықты. Ол өзі Россиядағы жер де тамаша, жұмысшылар да тамаша екенін, кей жағдайда сол жұмысшы мен сол жер, орта жолдағы мұжықша, өнімді мол беретінін де түсініп алды; капитал европаша жұмсалған көп жағдайларда, өнімді ол аз беретінін, оның өзі жұмысшылар тек ырқынша істеуге бой ұрып, солай істегенде ғана жақсы істейтіндігінен боп отырғанын, ал осы қарсы әрекет әлдеқалай әрекет емес, халық рухына астасып жатқан түпкілікті әрекет екенін де аңлап алды. Бос жатқан ұлан-байтақ жерлерге әдейі орын теуіп, өңдеп шығаруға жаралған орыс халқы, сол жерлер түгел бос жатқан кезде, соған керекті амалдарды ғана қолданып отырды да, ол амалдары жұрт ойлағандай, жаман амал да бола қойған жоқ деп ойлады Левин. Соны өзі кітабымда теория жағынан дәлелдеп, шаруашылығымда тәжрибе жағынан дәлелдейін дегенге шықты.

XXX

Сентябрь аяғында, артельге берілген жерге салынатын қора ағашы жеткізіліп, сыйырдан жыйналған сарымай сатылған соң, пайданы бөліске салды. Іс жүзінде шаруашылық жайы өте жақсы жүріп жатыр еді де, жүрмеген күнде де, Левинге солай көрініп еді. Істің жайын теория жағынан түгел түсіндіре, шығармасын бітіру үшін, шетелге барып, бұ жөнде сонда істелген жұмыстарды сол жердің өзінде түгел зерттеп, онда істелген жұмыстардың бәрі де — қадеге жарамайтын жұмыс екенін көрсететін нанымды дәлелдер табуы керек болды, бітірем деген кітабы, Левин ойынша, саяси экономияда төңкеріс жасауы былай тұрсын, тіпті сол ғылымды мүлде жойып, халықтың жерге деген ықласы жөніндегі жаңа ғылымның басы болуға тиіс еді. Левин ақша алып шетелге аттану үшін бидайдың тапсырылуын ғана күтіп отырған. Бірақ жаңбыр басталып кетті де, қырда қалған астық пен картофты да жыйнатпай, жұмыс біткенді, тіпті бидай тапсыру ісін де тоқтатып тастады. Жол біткен ғой болып кетті; екі тиірменді сел басып, ауа райы барған сайын ұласа берді.

Сентябрьдің 30-ы күні ертемен күн көзі көрініп, Левин де жол жүруге мықтап дайындала бастады. Бидайды құя беріңдер дегенді айтып, ақша алуға приказшіні көпеске жіберді де, жүрер алдындағы соңғы сілтеулерін айтқалы шаруашылығын аралауға өзі де аттанды.

Левин алайда шаруасын түгел тындырып, жарғағынан сорғалаған су біресе мойнына, біресе қонышына құйыла, көңілі мәз-майрам болып, үйіне кешке қарай оралды. Кешкі тұрым күн райы одан бетер бұзылды: тұла бойы су боп, құлағын, басын сілкіп келе жатқан аты, қыйыршық қар қатты шықпырта берген соң, қырындай да жүрді; бірақ күләпара киген Левин түгі құрамай, төңірегін жадырай шолып, біресе жол қуалай аққан лай суға, біресе жалаңаш бұтақтарда мөлдіреген тамшыларға, біресе көпір тақтайында ерімей бозарып жатқан қыйыршыққа, біресе шегіршіннің жалаңаш ағаштар төңірегіне қалың түсіп, әлі де сола қоймаған шырын жапырақтарына қарай түсіп келеді. Төңіректегі табиғат тұнжырап тұрғанмен, Левин өзін ерекше жарқын сезіп келеді. Шеткері деревня мұжықтарымен арадағы әңгіме, солардың өз жұмыстарына жаттыға бастағанын да байқатып тастады. Левин киімін құрғатайын деп түскен қора күтуші қарт, Левин жоспарын ұнатқан да болуы керек, сыйыр сатып алатын серіктікке кірейін деп едім дегенді өзі айтып салды.

«Өз мақсатыңа тек тайынбай тарта беруің керек, ойдағыма жетпей қоймаймын да, — деп ойлады Левин, — талмай істеп, еңбек етуге татырлық нәрсе табылып жатыр. Бұл менің қара басымның қамы емес, ортақ игіліктің мәселесі жатыр бұ жерде. Бүкіл шаруашылық, әсіресе бүкіл халық ахуалы мүлде өзгеруі керек. Кедейлік орнын жаппай дәулет, молшылық алуы керек; жауығу орнын — ынтымағы жарасқан мүдделер алуға тиіс; қысқасы қан төгілмесе де, асқан ұлы революция жасалуға тиіс, әуелі біздің уездің шағын аумағында басталып, бара-бара губерния, Россия көлеміне, бүкіл жер жүзіне жайылуға тиіс. Әділ пікір жемісті болмай қоймайды өйткені. Я, істесең ісіңе татыйтын мақсат жосақты мақсат ол. Балға қара галстукпен барып, Щербацкая көнбей қойып, осы, мен боп келе жатқан сол Костя Левиннің о кезде өзінше жан есіркегендей сонша байғұс болуы — ештеңені де дәлелдеп тұрған жоқ. Өз басын тұтас ойлағанда, Франклин де өзін байғұс сезіп, өзіне өзі о да сенбеген деп білем. Онда тұрған дәнеңе де жоқ. Өз жоспарын сеніп айтатын оның да Агафья Михайловнасы болған болуы керек».

Левин осындай ойлармен үйіне ымырт жабыла жетті.

Көпеске кеткен приказші бидай ақшасының біразын ала келіпті. Қора күтушісімен келісім болған соң, приказші астықтың қай жерде болсын далада тұрғанын жол-жөнекей біліп, өзгелерге қарағанда өзінің жыйнаусыз 160 шөмелесі түк емес екен деген ойға келіпті.

Левин тамақ ішкен соң, қашанғы әдетінше, орындығына кітабын ала отырып, соны оқыған күйі, сол кітапқа байланысты жолаушы жүретін жайын тағы да ойлап кетті. Бүгін өзінше, шаруасының жайы тым айқын көрінгендіктен, өз пікірінің мағнасын баяндайтын талай-талай дәуірлері де ойында өзінен өзі екшеліп қалды. «Мұны жазып қою керек, — деді ойланып. — Бұрын керек болмас деп жүрген қысқаша кіріспем осы болуға тиіс». Левин жазу столына барғалы түрегелген соң, аяғына жанаса жатқан Ласка да керіле түрегеліп, бір жаққа барамыз ба дегендей Левинге жалтаңдай қарады. Бірақ наряд алғалы бастықтар келіп қалғандықтан, ойдағысын жазуға уақыты болмай, Левин ауыз үйдегі соларға шығып кетті.

Нарядын беріп, яғни ертеңгі жұмыстың жөн-жосығын сілтеп, өзінде бұйымы боп келген мұжықтарды түгел қабылдаған соң ғана кабинетіне барып, жұмысына отырды Левин. Ласка стол астына кеп жатты; Агафья Михайловна да шұлығын ала, өз орнына келіп отырды.

Левин біраз уақыт жазған соң, Кити мен соның көнбегені, соны соңғы рет көргені есіне қапелімде ерекше айқын-айқын түсе кетті. Левин түрегеліп, бөлмеде жүре бастады.

— Қойыңызшы, жабырқайтын дәнеңе де жоқ, — деді оған Агафья Михайловна. — Үйде неменесіне отыра бересіз? Ақыр баратын болған соң, жылы суға барсаңыз да болар еді.

— Арғы күні өзім де жүргелі тұрмын, Агафья Михайловна. Шаруаны тындыру керек тек.

— Әй, сізге қалған қайдағы шаруа дейсіз! Мұжықтарды былайша да аз сыйлаған жоқсыз ғой! Бариніңіз патшадан алғыс алады дегенді өздері де айтып жүр. Қызық та әрі: мұжықтардың қамын несіне ойлайды екенсіз деймін сол?

— Оларды ойлап жүргем жоқ, өзіме бола істеп жүрмін мен.

Агафья Михайловна Левиннің шаруашылық жоспарының жай-жапсарын түгел білетін. Левин оған өз ойын қымс етсе-ақ түгін қалдырмай түгел ағытып, екеуі талай рет таласып та қалып, Агафья Михайловнаның айтқандарына көнбей де жүретін. Қазір бірақ Левин айтқандарын мүлде басқаша түсінді ол.

— Өз басыңды бәрінен гөрі көбірек ойлау керек екені белгілі шаруа, — деді ол күрсініп қойып. — Әлгі Парфен Денисыч әшейін-ақ сауатсыз адам боп жүр екен, қалай өлді солай, таза арулап, қастерлесті де кетті, — деді жуырда өлген қора бағушының жайын айтып. — Құдай тек әркімге соның жолын берсін де.

— Оны айтып тұрғам жоқ мен, — деді Левин. — Өзіме пайдалы жағын істеймін дегенді айтып тұрмын. Мұжықтар жақсы істесе, маған да пайдалы тиеді.

— Я, не істесеңіз де, еріншек болған соң, ауырдың үсті, жеңілдің астымен жорытқаны жорытқан сол. Ұяты болса істейді де, болмаса — түк те тындыра алмайсыз.

— Апыр-ау, Иван сыйыр қорасына жақсы қарай бастады дегенді өзіңіз айттыңыз ғой.

— Менің айтарым бір-ақ нәрсе тек, — деді Агафья Михайловна, әлдеқалай келмей, әбден жұпталып жүрген ойын айтқандай боп, — үйленуіңіз керек, сол әне айтарым!

Өзі әлгіде ғана ойлаған жайын Агафья Михайловнаны да ауызға алуы Левинді кейітіп, жәбірлеп те тастады. Левин шытынып қойды да, Агафья Михайловнаға да жауап бермей, жұмысына қайта отырған күйі, сол жұмыстың маңызы жайында ойлағандарын тағы да түгел саралай бастады. Жым-жырт үйде ол Агафья Михайловна бізінің дыбысын ғана тыңдай отырып, есіме түспесе екен деген нәрсе ойына келгенде, қабағын тағы да шытынды.

Сағат тоғызда қоңырау даусы шалынып, батпақта шайқалған арба сықыры естілді.

— Әнеки, қонақ та келіп қалды сізге, жабықпайтын болдыңыз, — деді Агафья Михайловна, түрегелген бойы есікке қарай беттеп, Левин бірақ одан да озып кетті. Қазір жұмысы мандымаған соң, кім келсе де, қонақ келгеніне қуанды ол.

XXXI

Левин баспалдақтың орта шеніне жеткен кезде, ауыз үйде жөтелген таныс дауыс естілді; ол жөтелді бірақ аяғының дыбысынан шала естігендіктен, қателескен болғай едім деп те дәмеленді; содан соң барып, құр сүйегі қалған, еңгезердей таныс кескінді түгел көріп, алданар жайы жоқ сықылды бола тұрса да, қателескен шығармын, тонын жөтеле шешіп тұрған мына еңгезердей адам Николай ағаң болмас деп сонда да дәмелене берді.

Левин ағасын жақсы көргенімен, бірге болуы қашан да қыйнай беретін өзін. Қазір Левин, көңіліне келген ойы мен Агафья Михайловна ескерткен сөздің әсерінен ештеңеге жіп таға алмай, шатасып тұрған кезде, ағасына жолықпақ болғаны тым ауыр сықылды да көрінді. Дені сау, жарқын бөгде қонақ келіп, көңілімдегі күңгірт нәрселерімді ашып, ермек болады деп дәметкен кезде, өзін әбден білетін, ойында жатқан ең аяулы сырын түгел ақтартып, ашық айтқызатын ағасымен де көрісетін жаққа шықты. Левин де қалаған жоқ еді оны.

Левин сол сөлекет сезіміне бола өзіне өзі кейіп, ауыз үйге жүгіре шықты. Ағасын жақын келіп көрген соң-ақ, түңілдіріп тұрған сол сезімі жоқ болып, жаны да ашып кетті. Ауру-сырқау жүдеткен Николай ағаң бұрын қанша қорқынышты болғанмен, қазір одан да жүдеп, одан да қалжырап қалыпты. Теріге ілінген құр сүйегі ғана тұр.

Ауыз үйде өзі, сорайған арық мойны кегжеңдей, шарфысын шешіп тұр екен де, оғаш бір аянышты әлпетпен күлімсіреп қоя берді. Левин сол жуасый, басыла күлген күлкісін көрген соң, тамағын діріл қысып тұрғанын да сезе кетті.

— Саған келіп қалдым, міне, — деді Николай көмескі дауспен, інісінің жүзінен көзін титтей аулармай. — Көптен-ақ ойлап ем, ылғый сырқаттәна бердім. Қазір әбден айығып та қалдым, — деді ол, арбиған арық алақанымен сақалын салалай сыйпап.

— Я, я! — деді Левин. Содан соң ағасымен сүйісіп, денесі кебірсіп тұрғанын ерні де сезіп, бір түрлі жалтылдай қараған бадана көзін жақыннан көргенде, бұрынғысынан да қорқынышты соқты өзіне.

Левин бұдан бірнеше апта бұрын ағасына үйде бөлінбей қалған азын-аулақ сыбағаны сатқан соң, саған ендігі тиетін үлес екі мың сомдай болады деп жазған.

Николай қазір келгенде, сол ақшаны да алайын, әсіресе туған ұямда болып, алдағы тіршілігіме батырларша күш жыйнау үшін жерге де жұғысайын деп келдім дегенді айтты. Өте еңкіш тартып, бойына қарағанда, болжалсыз арықтай тұрса да, қашанғы әдетінше жүріс-тұрысы шапшаң да, шалымды да жатыр екен. Левин кабинетке әкеп кіргізді оны.

Ағасы бұрын болмаған бір әдетпен ерекше құнттай киініп, сирек, ұяң шашын тараған соң, күлімсіреген күйі үстінгі үйге тартты.

Левин бала күнінде бір жиі көретін ең жайдары, жарқын қалпында екен өзі. Тіпті өзі Сергей Ивяновичті ауызға алғанда да ашу шақырған жоқ Агафья Михайловнаны көрген соң, қалжыңдай сөйлесіп, байырғы жалшылар жайын да сұрап шықты. Парфен Денисычтің қаза болған хабары жайсыз да тиді өзіне. Өңінде қорқу іреңі де біліне кетті: бірақ іле-шала дәтін бекітіп те алды.

— Карт кісі еді ғой өзі, — деді де әңгіме бетін бұрып әкетті. — Я, үйінде бірер ай тұрып, Москваға кетем сонсын. Әлгі Мягков дейтін орын берем деп уәде еткен, қызметке де кірем ғой деп тұрмын. Тұрмысымды енді мүлде өзгеше құрармын деп отырмын, — деді ойын сабақтап. — Әлгі әйел бар ғой, шығарып жібергем оны.

— Марья Николаевнаны ма? Қалай, неге шығардың?

— Әй, бір оңбаған әйел екен! Жаманатты қып болды өзімді тіпті. — Бірақ олары қандай жаманат екенін айтқан жоқ ол. Марья Николаевнаны қуғанда, шайың сұйық болды, әсіресе, өзімді ауру адамша күтесің деп қудым деуге ауызы барған жоқ. — Онсын, қазір тұрмысымды да мүлде өзгертейін деген ойым бар жалпы. Әрине, жұрт біткен сықылды менің істеген ақмақтығым да аз емес, бірақ дәулет деген — ақырғы нәрсе ол, аяр жайым жоқ оны. Денсаулық болсын тек, құдай оңдап, денсаулығым да түзелді, әйтеуір.

Левин тыңдай отырып ойланғанымен, айтар сөзін таба алмай да қойды. Николай да солай сезіп отырған тәрізді; інісінің шаруа жайын сұрастыра бастады ол; мәймөңкесіз сөйлейтін болған соң, өз жайын айтуға Левин де қуанып кетті. Ағасына жоспарлары мен істеген ісін айтып шықты.

Ағасы тыңдауын тыңдағанмен, қызықпаған да тәрізденді.

Осы екі адам бірі біріне сонша жуық, сонша жақын болғандықтан, титтей қыймыл, дауыс тәркінің өзі-ақ екеуіне сөзбен айтатындарынан әлдеқайда артық айтып жатты.

Қазір екеуінің көңіліндегі жалғыз ғана ой — Николайдың ауруы мен өлер шағы жақындағаны боп, өзгенің бәрін сол жеңіп жатыр. Бірақ оны айтуға дәті бармай, сондықтан екеуінің де ойын ораған жалғыз дықты жаба сөйлеген сөзі, нені айтса да, — түгел жалған сөз болып шықты. Кешкі әңгіме бітіп, жатуға бейімделу дегенге өмірі бүйтіп қуанған емес еді Левин. Бөгде, ресми дидарласу дегендердің ешқайсысында да бүйтіп, бүгінгісіндей өтірікші, мекер кісі боп әсте көрген жоқ еді өзі. Сол мекерлігін ұғып, соған өкінуі де одан бетер мекер етіп жіберді өзін. Өлім аузында отырған ағасын аяп жылағысы келгенмен, соның қалай тіршілік етпек болған әңгімесін тыңдап, демей беруі де керек болды.

Бір-ақ бөлмеге от жағылып, өзге үй ылғал болған соң, Левин ағасын қалтқы қойып, өз бөлмесіне жатқызды.

Ағасы ауыру адам болғандықтан — ұйқтасын, ұйқтамасын — жатқан соң да жөтеле аунақшып, қақырығы түспеген кезде, әлдене деп күңкілдеп те жатты. Кей-кейде қатты алқынған кезде: «Әй, құдайым-ай!» дегенді де айтып жатты. Кейде қақырық булықтырған кезде: «Әй! Ақсайтан!» деп кейіп те қойды. Левин де соны тыңдап, көпке дейін ұйқтаған жоқ. Левин ойы неше саққа жүгіргенмен, сол ойларының ақыры: өлім деген бір-ақ сөзге құйды да тұрды түгел.

Өлдің-өштің дейтін құтқармайтын өлім Левинге тұңғыш рет бар қаһарын төге келіп елестеді. Ұйқылы-ояу ыңыранып, әдеті бойынша құдай мен сайтанға талғамай сыйынып жатқан сүйікті ағасына аранын аша төнген сол өлім, Левинге бұрын алыс көрінгенімен, тіпті жап-жақын екен. Левин сол өлім өз басында да барын сезінейін деді. Бүгін болмаса ертең, ертең болмаса отыз жылдан кейін өлсең — бәрібір емес пе оның? Бірақ сол құтқармайтын өлімнің не екенін білмек түгіл, соны өмірі ойламақ түгіл, соны ойлау деген қолынан тіпті келмейтін де, батпайтын өзі.

«Жұмыс істейін, бірдеңе тындырайын деп жүріп, соның бәрі бітіп — өлетінімізді де ұмытып кетіппін өзім».

Левин төсегіне қараңғыда тізесін құшақтай, бүрісе отырып, тас түйіле, демін ішіне тартып, ойланып та кетті. Бірақ неғұрлым түйіле ойлаған сайын, оның да сөзсіз солай боп, өмірінде өлім бар-ау, бәрі де бітеді-ау, ендеше ештеңені де бастаудың керегі жоқ еді-ау деген кішкентай бір жағдайды аңламай, шын ұмытып кетіп, соған істер амалы да қалмағаны соғұрлым айқындала берді. Я, сұмдық болғанымен де, солайы солай оның.

«Айтпақшы, әлі тірі кісімін ғой. Не істеу керек екен енді?» — деді күйзеліп. Шам жағып, ептеп түрегелді де, айнаға барып, беті мен шашын көре бастады. Солай, самайына ақ кіріп қалыпты. Аузын ашып қарады. Азу тістері бұзыла бастапты. Бұлшық етті білектерін де ашып қарады. Рас, күші көп екен әлі. Бірақ сонау өкпесінің тамтығымен ғана тыныстап жатқан Николиньканың да дені сау еді ғой. Сөйтіп тұрып, бала күнінде екеуінің бірге жатып, бірін бірі жастықпен атқылап, сілелері қата сақылдай күлгені, Федор Богданычтың тек есіктен шығуын ғана аңдыйтындары да есіне қалт түсе кетті, ондайда өмірдің сол ұлан-асыр, мәз-майрам қызығына түсіп кеткен соң, тіпті Федор Богданычтан қорқудың өзі де тоқтата алмайтын. «Қазір сол, сыйқы кеткен құр қуыс кеуде болыпты да... өзім болсам, неге жүргенімді де, не боларымды да білмейтін жан болыппын...»

— Хқа! Хқа! Әй, ақсайтан! Немене, сен, күйбеңдеп жатпай жүрсің? — деді ағасы әңгірлей дабыс беріп.

— Білмеймін, бір түрлі ұйқым қашып кетіпті.

— Мен жақсы ұйқтаппын ендеше, қазір тіпті терім де басылып қалыпты. Көйлегімді сыйпап көрші. Тер жоқ па екен?

Левин сыйпап көріп, қалтқыдан шыққан соң, шамды өшіргенімен, көпке дейін тағы да ұйқтай алмады. Қалай тіршілік ету мәселесі мен шешуі жоқ — өлім деген жаңа мәселенің қалай кезіккен жайы енді-енді ғана айқындалайын деді.

«Я, өледі ғой бұл, жазға салым өледі, қалай болысу керек екен десеңші өзіне? Не айта алам бұған? Не білем бұл жөнде мен? Соның барын өзім де ұмытып кетіппін».

XXXII

Жұрттың орынсыз кешірімшілдік, бәйпегі өз басына ыңғайсыз тигенмен, солардың орынсыз тақақтап, кінәмшіл болуы да кешікпей мазаны кетіретінін Левин әлдеқашан аңғарған болатын. Ағасының жайы да солай боларын сезіп жүрген өзі. Шынында, Николай ағаңның жуастығы да көпке жараған жоқ. Келесі күні таңертеңнен бастап-ақ, ашу шақырып, інісінің ең жанды жеріне тие, шұқшыйып ілік таға бастады ол.

Левин өзін өзі жазықты сезгендіктен, ол жайды түзей алмады. Екеуі мәймөңкені қойып, шүйіркелесе сөйлесейік демекші, ашық келіп, ойлағандары мен сезгендерін дәл айтқан болса, бір-біріне екеуі тура қараған болар еді де, Константин: «өлесің ғой, өлесің, өлесің сен!» дегенді ғана айтып, — Николай: «өлетінімді біліп отырмын; қорқамын бірақ, қорқамын!» — деп жауап берер еді дегенді Левин сезді де жүрді. Шешіле сөйлескен болса, екеуі де одан өзге ештеңе айтпаған болар еді. Бірақ олай тіршілік етудің реті келмейтін болған соң да, Константин, өмір бойы қанша оқталса да қолынан келмеген нәрсені, өз байқауынша, көп адамдар-ақ жөнін тауып жақсы істеп жүрген, онсыз тіршілік етіп болмайтын нәрсені істейін дегенге тырысты: ойындағысынан өзге нәрсені айтуға тырысып, онысы жалған шығып, ағасы да соны аңлап, соған шамданатынын үзбей сезіп жүрді өзі.

Николай үшінші күні жоспарыңды қайта айтшы деп інісін шақырып алып, жоспарын мінегені былай тұрсын, тіпті қасақана коммунизмге апарып шатыстыра бастады.

— Сен өзің құр бөгде пікірді алып тұрып, әбден бүлдіріп барып, қыйсынсыз жерге жапсырғалы жүр екенсің.

— Ойпыр-ау, оның түк қатнасы жоқ деп отырмын ғой саған. Олар болса, меншік, капитал, мұра әділдігін жоққа шығарып отыр да, мен болсам, сол басты стимулды 64 (Левин осындай сөздерді қолдануды жек көрсе де, жұмыс қызығына түскеннен бері, орыста жоқ сөздерді лажсыз жиі қолдана бастаған) жоққа шығармай, еңбек жағын ғана реттесем деп жүрмін.

— Айттым ғой, әне, бөгде пікірді алғансың да, соның, күш-қуатын түгел сыпырып тастап, мынауым бір жаңа, нәрсе деп сендіре қойғың келіп жүр сенің, — деді Николай ашулана, галстукты мойны кегжең етіп.

— Қой, менің пікірім оған түк жанаспайтын пікір...

— Онда, — деді Николай Левин, көзі кәр төге жалт еткен күйі, кекете күліп, — онда кем дегенде бір әсемдік, былайша айтқанда, геометриялық — айқындық, шүбәсыздық жатыр. Ол өзі утопия болуы да кәдік. Бірақ өткендегіден: меншік, семья түгел тұлдыр етіліп, tabularasa 65жасалып, еңбек те реттеледі делік. Сонда өзіңде түк те жоқ емес пе...

— Неменеге таңып отырсың өзің? Ешуақытта да коммунист болған жерім жоқ менің.

— Мен болғам ендеше, оны ертерек деп те білем, бірақ бірінші ғасырлардағы христиан діні сықылды орынды да, болашағы да бар оның.

— Мен болсам, жұмысшы күшін табиғи-тәжрибе тұрғысынан алып қарау керек, яғни соны зерттеп, қасиетін тану керек дегенді ғана ойлап отырмын, әрі...

— Оның бос әурешілік әшейін. Ол күш, даму дәрежесіне қарай, белгілі қарекет тұрғысын өзі-ақ тауып алады. Құл, одан соң metayers 66 дегендер барлық жерде де болған; жұмысты ортаққа істеу, жалға беру, батрақ жұмысы дегендер, іздейтін болсаң — өзімізде де бар.

Осы сөздер айтылғанда, Левин қапелімде қызарақтап та қалды, өйткені ол сөздер шын сөз болған соң, ішінен қорқа да жүретін өзі, — шын болғанда, коммунизм мен белгілі түрлер арасын үйлестірсем дейтін де, онысының орайы келер-келмесі де екі ұрық болатын.

— Мен өзім жұмыс дегенді өзім үшін де, жұмысшы үшін де өнімді істеудің әдісін іздеп жүрген кісімін. Жаңаша құрғым да... келіп жүр, — деді қызарақтап.

— Ештеңе де құрғың кеп жүрген жоқ сенің; әшейін бүкіл өміріңдегі ойын, сол болған соң, ерекше болайын дегенсіп, мұжықтарды жай қанап жүргем жоқ, идеямен қанап жүрмін дегің келіп отыр.

— Жарайды, олай дейтін болсаң, қоя-ақ қой ары! — деді Левин, сол жақ бетінің еті жыбыр қағып бара жатқанын сезіп.

— Сенің басыңда наным деген болған да емес, жоқ та ол, саған керегі құр намысқа тырысу ғана болып отыр.

— Жарайды, соның жақсы, жайыма қойшы ары!

— Қойсам қойдым! Қарамды көрсетпей-ақ әлдеқашан кетуім керек еді! Келгеніме қатты өкініп те отырмын!

Левин ағасын жұбатайын деп соңынан қанша талпынса да, Николай түкке де құлақ асқысы келмей, айрылғанымыз әлдеқайда абзал деп отырып алған соң, ағасының құр өмірден зықысы кеткенін де Константин аңғарайын деді.

Константин әлдене деп кейіткен болсам, кешірім еткейсің дегелі қайта оралғанда, Николай тіпті жүруге бейімделіп те қалған еді.

— Ә, кешірімділік де! — деді де Николай күліп жіберді. — Оң болғың кеп тұрса, ол қолқаңды бере-ақ қойдым. Сенікі оң, бірақ жүруін жүрем енді!

Николай інісімен дәл жүрер алдында ғана сүйісіп, соған қапелімде бір түрлі шындай қараған күйі:

— Дегенмен де, сөге-жамандамағайсың, Костя! — деп даусы да дірілдеп қоя берді.

Шын ниетімен айтқан сөзі — жалғыз осы сөз еді. Ол сөздің аржағында: «жайымның жаман екенін көріп, біліп тұрсың ғой, бұдан соң көріспеспіз де, бәлкім» — деген ишара жатқанын Левин де аңғара кетті. Соны аңғарғанда көз жасы да парлап қоя берді. Левин ағасын қайта сүйгенімен, ештеңе айта алмады да, айтар мұрсасы да болған жоқ.

Ағасы кеткен соң үшінші күні, Левиннің өзі де шетелге аттанды. Темір жол бойында Китидің немере ағасы — Щербацкийге жолығып, тұнжыраған сыйқы қайран қалдырды оны.

— Не болған саған? — деп сұрады Щербацкий.

— Жай, әшейін, жарық дүниенің қызығы аз боп жүр.

— Азы қалай? Келіңіз, қайдағы бір мюлузаға барғанша, Парижға барайық бірге. Қызыққа көзіңіз сүрінсін!

— Жоқ, қызықтап біткемін. Өлер шағым да жетті.

— Бәрекелде, қызық мынау болды-ау! — деді Щербацкий күліп. — Мен жаңа бастайын деп жүрмін ендеше.

— Жуырда мен де солай ойлағам, бірақ кешікпей өлерімді де біліп жүрмін қазір.

Левин сол соңғы күндерде ойлаған нағыз шынын айтты. Дүние біткеннен өлім елесін ғана көріп, не соған жақындадым дейтін де жүретін өзі. Қолға алған ісі сол үшін де билеп әкетті өзін. Келер ажал келгенше, бірдеңе етіп өмір сүре тұру да керек еді. Оған деген дүниені қараңғылық түгел қоршап алды; бірақ сол қараңғылық салдарынан, осы қараңғыда қармайтын жалғыз ғана арқауы өз ісі боп көрінген соң, бар күшін сала соған ғана жармасып, соған қол артты.

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ

I

Ер-әйелді Карениндер бір үйде тұрған күйі, күн сайын көрісіп жүргендерімен, бір-біріне мүлде жат кісі боп кетті. Алексей Александрович жалшы әйелдің түйсінер хақы болмасын деп, әйелін күн сайын көріп тұруды ереже етіп ұстағанмен, үйден тамақ ішпейтін боп алды. Вронский Алексей Александрович үйінде өмірі болмағанымен, Аннаны үйден сырт жерде көріп, онысын күйеуі де біліп жүрді.

Үшеуінің жайы да өте қыйынға соққандықтан, соның өзі құр өте шығатын, уақытша қыйнаған, өзгеретін қыйыншылық деп күтпесе, ол халде бір күн тұруға ешқайсысының да дәрмені жетпегендей еді. Алексей Александрович өзге құштарлық біткен тәрізді, бұл құштарлық та тынады, жұрт біткен түгел ұмытады, атым масқара болмайды деген ойда болды. Осы жай өзінен сабақталып, жұрт біткеннен гөрі сол жай өзіне қатты батқан Анна да соның бәрі тез арада түгел шешіліп, беті ашылады дегенге мықты сеніп, соны күткендіктен ғана төзіп жүрді. Ол жайды не шешерін білмесе де, соның шешілер шағы кешікпей келмей қоймайды дегенге бір түрлі кәміл сене де берді өзі. Аннаның ырқына лажсыз көнгендіктен, сол қыйыншылықты шешетін, өзіне байланысы жоқ бір жағдай болады дегенді Вронский де күтті.

Қыс ортасында Вронский бір өте көңілсіз апта өткізді. Петербургке келген шетелдік король баласына қосылып қойылған соң, соған Петербургтің игілік орындарын көрсететін болды. Вронскийдің өзі де көрікті адам болатын; оның үстіне, ондай адамдармен жүргенде, өзін өзі ізетпен келісімді ұстайтын өнері мен жұғыса білетін дағдысы да бар еді; король баласына өзі сонысына жарай қосылған болатын. Бірақ өз міндеті өзіне өте ауыр да көрінді. Король баласы үйіне барғанда, Россияда осыны көрдің бе деп сұрайды-ау деген нәрсенің бірде-бірін қақас жібермеуге тырысты; орыс сауықтарын осындайда мейлінше көріп қалуға да зауқы соға берді оның. Вронский соның қай жағында болсын, король баласына жетекші болуға міндетті еді. Ертеңгісін екеуі игілік орындарын көруге шықса, кешкісін ұлт сауықтарына қатнасып тұрды. Король баласының денсаулығы, тіпті сол король балалары арасында да төтенше денсаулық екен; денесін әрі гимнастика ойнап, әрі жақсы күту арқылы, әбден күшейтіп алғандықтан, сауық үстінде артық қыймылдағанмен, Голландияның жып-жылтыр үлкен көк қыярындай жасаңғырайды да тұрады екен өзі. Король баласы көп саяхаттаған адам екен де, қатнас жолдарының қазіргі жеңілдігінің басты бір пайдасы ұлт сауықтарына араласуға себі тиетінінде деп біледі екен. Өзі Испанияда да болып, онда музыка шығармаларын атқарып, мандолина тартатын бір испан қызбен де жақындасып кетіпті. Швейцарияда гемза соғып алыпты. Англияда қызыл фрак киіп, дуалдан ат қарғытып, бәстескенде екі жүз қырғауыл атып түсіріпті. Туркияда гаремде болып, Үндіде пілге мініп жүріпті де, қазір Россияда орыстың арнаулы сауықтарының қызығын түгел көрейін деген ойға келіпті.

Король баласының қасында ойын-сауықтың бас мистріне ұқсап жүрген Вронскийге король баласына әрқыйлы адамдар ұсынған орыс сауықтарын түгел реттеп көрсету деген де өте көп еңбекке түсті. Ат желісі, аңыздар, аю аулау, үш атты серуен, цығандар, орыстың ыдыс ұрып сындыратын ойындары түгел көрсетілді. Король баласы да орыс салтына өте оңай төселіп алып, ыдыс тізген подносты ұрып, тізесіне цыған қызын мінгізіп: тағы нелерің бар, орыс салты дегеннің бас-аяғы осылар ғана ма? — деп сұрағандай да болып жүрді.

Шынында орыстың күллі сауықтарынан король баласына неғұрлым көбірек ұнағандары француз актрисалары, балет бишісі, ақ қағазды шампан шарабы ғана болып шықты. Вронский өзі король балаларына үйір болғанмен, әлде соңғы кезде өзі өзгеріп кеткендіктен бе, әлде осы король баласына әбден жақын боп алғандықтан ба, — әйтеуір, осы апта деген өзіне жаман ауыр тиді. Осы аптада өзі, асқан жынды адам қасына қойылып, сол жындыдан қорқумен бірге, соған жақын жүруден өз ақылым не болды екен деп шошыған адамның сезіміндей сезімге де келе берді. Вронский датқа қалмай, мейлінше ресми ізетшілік қалпын бір секунд бәсеңдетпеу керек екенін де сезіп жүрді ылғый. Король баласына орыс сауықтарын көрсетеміз деп әлекке түсіп, Вронскийді таңырқата берген сол адамдарға король баласының жұғысу тәркі де астам соғып жатты. Өзі зерттеп білсем деп жүрген орыс әйелдері жайындағы пікірі де Вронскийді құса қылып, талай рет қызартты. Вронскийге король баласының ауыр тиген ең басты себебі, Вронский сол король баласынан өзін де лажсыз көре берді. Сол айнадан көргені Вронскийдің менмендігіне де жаға қойған жоқ. Ол өзі өте ақмақ, өте қайсар, денсаулығы да өте күшті, өте таза жүретін адам екен де, өзге түгі жоқ екен. Өзінің жентельмендігі де рас екен, онысын Вронский де бекер дей алған жоқ. Өзі жоғары адамдарға салмақпен қарап, ештеңе іздей қоймайды екен де, тең адамдарға жұғысқанда еркін, қарапайым келіп, төмен адамдарға астамсып, мейірбанси қарайды екен. Вронскийдің өзі де солай болған соң, соны бір үлкен мәртебе көріп жүретін; бірақ король баласына қарағанда өзі төмен болғандықтан, өзіне сол король баласының астамсып, мейірбанси қарауы да зығырданын қайнатып жүрді.

«Былшыйған ақмақ немене! Шын-ақ осындай болдым ба екен?» — деп ойлады ол.

Не болса, о болсын, әйтеуір, жетінші күні, Москваға жүрер алдында, қош айтысып, алғысын алған соң, сол ыңғайсыз ахуал мен жағымсыз айнадан құтылғанына Вронский де бір жасап қалды. Король баласына түні бойы орыстың батырлық-ерлігі көрсетілген аю аулаудан қайтқан соң, станцияда келіп қош айтты.

ІІ

Вронский үйіне оралған соң, бөлмесінен Аннаның хатын тауып алды. Анна: «Ауру, әрі бақытсызбын. Жүре алатын да, бұдан ары сізді көрмеуге шыдай алатын да жайым жоқ. Кешкісін келіңіз. Алексей Александрович сағат жетіде кеңеске кетеді де, онға дейін сонда болады», — деп жазыпты. Аннаның тіке үйіне шақырған оғаш жайын сәл ойланып тұрды да, күйеуі үйге келтірме деп қойса да, Вронский барайын деген ойға келді.

Вронский осы қыста полковник дәрежесіне шығарылған соң, полктан сыртқары, жалғыз тұратын. Ертеңгі асын іше салысымен, диванға қыйсайды да, соңғы күндерде көрген сорақы нәрселерін бес минуттай ойлап жатып, ол ойлары Анна мен аю аулауда үлкен орын алған айдаушы-мұжық жайындағы елестерге барып шатысып, ұласып кетті; сөйтіп жатып ұйқтап та қалды. Қараңғыда қалтырай оянып, апыл-ғұпыл шам жақты. «Немене бүл? Не нәрсе? Түсімде не сұмдық көрдім өзім? Я, я. Сақалы қаужыйған, кішкентай, кірқожалақ, айдаушы-мұжық еңкейе бірдеңе істеп, қапелімде французша бір оғаш сөздер айтқан сықылды болды. Я, одан өзге ештеңе де көргем жоқ түсімде, — деді ішінен. — Соның бірақ сонша сұмдық көрінгені несі?» Мұжық пен сол сөйлеген французша түсініксіз сөздерді есіне қайта алысымен, жұлын тұтасы шымырлап, қорқып кетті.

«Немене бұл өзі?» — деп ойлады да, Вронский сағатына қарады.

Сегіз жарым екен. Кісі шақырып алып, апыл-ғұпыл киінді де, түсін мүлде ұмытып кетіп, кешіккеніне ғана қыйналған күйі, есік алдына шықты. Карениндер есігінің алдына келе бере сағатына қарап еді, он минуты кем тоғыз екен. Кірер есік алдында қос көк ат жеккен, ені тар, биік күйме тұр екен. Аннаның күймесі екенін таный кетті. «Маран бармақ екен ғой, — деді ойланып Вронский, — сонысы жақсы да болатын еді. Осы үйге кіруді жек көрем өзі. Бәрібір бірақ; жасырынып жүрер жайым жоқ», — дегенді ішінен айтты да, Вронский бала жасынан ұялар ештеңем жоқ деп үйренген адамның әдетіне сала, шанадан шығып, есік алдына келді. Есік ашылып, шәлі ұстаған швейцар күймені шақырды. Жай-жапсарды байқауға жаттықпаған Вронский, дегенмен де, қазір өзіне швейцардың таңырқай қараған әлпетін шалып қалды. Вронский есікке кіре бере Алексей Александровичпен де қақтығып қала жаздады. Газ шамдалының жарығы қара қалпағы астында қаны қаша омсырайған жүзі мен пальтосының құндыз жағасынан жылтырай көрінген ақ галстугіне дәл түсе кетті. Карениннің бедірейген нұрсыз көзі Вронскийге қадала қарады. Вронский иіле берді де, Алексей Александрович тамсанып қойып, қолын қалпағына таман көтерді де, өтіп кетті. Вронский оның күймеге сол қарамаған күйі мініп, шәлі мен дүрбісін терезеден алған соң, жүріп кеткенін түгел көріп тұрды. Вронский ауыз үйге кеп кірді. Қабағы түнере, көзі зіл шақыра, астамсый жалтылдап тұр.

«Қызық мынау болды-ау! — деді ойланып. — Егер сол қарсы тұрып, абройын арашалайтын болса, мен де қарап қалмай, сезімдерімді айтпақ едім ғой; осалдығы ма екен, арамдығы ма екен мұнысы... Алдампаз болмайын, болғым келмейді деп жүргенде, соның керіне түсіріп кетті-ау, мені».

Аннамен Вереде бағында сөйлескеннен бері Вронскийдің пікірі көп өзгерген болатын. Өзіне түгелімен құлай беріліп, тағдырымды осы ғана шешеді деп жүрген Аннаның осалдығына амалсыз көніп, өзгелеріне де алдын ала түгел көнген күйі, бұл байланыс, ол кездегі ойындай, тына қалады дегенді де әлдеқашан қойып кеткен ол. Баққұмарлық жоспары тағы да артқа сырғып, бәрі белгіленіп отырған қызмет ауқымынан кеткенін сезген соң, өз сезіміне түгелдей беріліп, сол сезімі Аннаға күннен күнге күштірек тели түскен өзін.

Аннаның ары кетіп бара жатқан дыбысын ауыз үйде тұрып-ақ естіді. Өзін күте, тың тыңдап, енді қонақ үйге қайтқанын да аңғара кетті ол.

— Жоқ! — деді Анна, соны көре шаңқ етіп, сол алғашқы даусымен бірге, көзіне жасы да келіп қалды, — жоқ, осы күйі осыдан танбайтын болса, тынатын шағы да әлдеқайда ерте оның, ерте!

— Не болды, достым?

— Не болды? Бір сағат, екі сағат деп күте-күте, зарығып біттім ғой... Жоқ, қойдым, ал!.. Сенімен керісер жайым жоқ менің. Орайың келмеген де шығар. Жоқ, қойдым!

Анна екі қолын Вронскийдің иығына артқан күйі, ұзақ қарады оған. Өзі көрмегелі бері жүзінде не болғанын тоқып тұр. Ол жайында қыялдаған (өмірде орайы жоқ, өлшеусіз озық) елесің әр жолыққандағы әдетінше, соның сол өз бойына таңып тұр.

III

— Әлгіге жолықтың ба? — деп сұрады Анна, екеуі шәмдал астындағы стол қасына кеп отырған соң, — кешіккеніңнің жазасы сол, әне.

— Жолықтым, онысы не өзі? Кеңесте болуға тиіс еді ғой ол?

— Болып, қайта оралып еді, тағы да бір жаққа кетті. Уақасы жоқ бірақ. Өзің қайда болдың? Король баласының қасында болдың ба, ылғый?

Анна Вронский тіршілігінің, жай-жапсарын түгел біледі екен. Вронский түні бойы ұйқтамаған соң, көзім ілініп кетіпті дейін деді де, Аннаның бақытқа бата, лепіріп отырған дидарын көргенде ұялып кетті. Содан ол, король баласының аттанғаны жайында, барып есеп беруім керек болды дегенді айтты.

— Тынды ма енді? Аттанды ғой ол?

— Құдай оңдап, тынды, әйтеуір. Соның өзіме қандай қыйын тигеніне сенбейсің ғой сен.

— Неге өйтеді? Жігіт болған жерлеріңнің қашанғы тіршілігі сол емес пе, — деп Анна, қабағын түйген күйі, стол үстінде жатқан тоқымасын алып, Вронскийге де қарамай, тоқымадағы ілгектерін шығара бастады.

— Ол тіршілікті мен әлдеқашан тастағам, — деді Вронский, Анна әлпетінің өзгерісіне таңырқаған күйі, соның мәнісін білейін деген оймен. — Шынымды айтсам, — деді аппақ жиі тісін көрсете күлімсіреп, — сол тіршілікті көре жүріп, осы аптада өзім айнаға қарағандай болып, жайсыз да тиді өзіме.

Анна тоқымасын ұстағанымен, тоқый қоймай, Вронскийге бір жалтылдаған, оғаш, суық көзбен қарады.

— Бүгін таңертең Лиза келген болатын маған — Лидия Ивановна графиня бола тұрса да, маған келуден әлі қорықпайды өздері, — деп кірістіріп қойды Анна, — Афиналық сауық-кештеріңнің жайын сол айтты. Не деген оңбағандық десеңші!

— Менің айтайын дегенім де...

Анна кес-кестей кетті.

— Өзің бұрын білетін Therese ғой ол әлгі?

— Айтайын дегенім...

— Не деген оңбағансыңдар десеңіні, еркектер! Әйел есінен соның кетпейтінін неге түсінбейді екенсіңдер, сендер, — деді Анна, өршелене қыза сөйлеген күйі, шамданған себебін де оған сол арқылы ашып. — Әсіресе, сенің тіршілігіңді біле алмайтын әйелді айтып отырмын. Сенің сол өзіме айтқаныңнан өзге, не білем? He білдім мен? — деді Анна. — Сен соны өзіме шын айтып жүрген-жүрмегеніңді қайдан білем мен...

— Анна! Ренжітесің мені. Маған сенбейсің бе, өзің? Саған ашпайтын ойым жоқ дегенді өзіңе айтпап па едім мен?

— Я, я, — деді Анна, қызғаныш ойын айықтырғысы келгендей. — Бірақ маған қандай ауыр екенін білер ме едің десеңші, сен! Сенемін саған... Ал, не дейін деп едің өзің?

Вронскийдің айтайын деп отырғаны ә дегенде есіне түспей де қалды. Соңғы кездерде Аннада жиі-жиі ұшырап жүрген қызғаныш құсасы Вронскийді де шошытты, сол жайын жасыруға жан салып, қызғаныш себебі өзіне деген махаббаты екенін біліп жүрсе де, Аннаға өзін суындырып та жіберді онысы. Соның махаббаты бақытым дегенді де өзіне өзі сан рет айтқан болатын ол; сөйтіп, күллі өмір игілігінен махаббатты артық көретін әйелдерше, Анна келіп өзін сүйген кезде, — сол махаббаттан, Анна соңына ілесе Москвадан келе жатқандағысынан әлдеқайда алыстап та кетті өзі. Ол кезде өзін бақытсызбын дегенмен, бақыты алдында болатын; қазір болса, жақсы бақыт дегендер артта қалды деп сезінді ол. Анна да алғаш көргендегісінен мүлде өзге боп кеткен. Құлығы да, көркі де өзгеріп, құлдыйлай түскен. Анна өзі далыя жайылып, актриса жайын айтқан кезде, бет пішіні де әрін бұзып жіберген бір долы әлпет көрсетіп кетті. Вронский Аннаға қарағанда, жұлған гүлі солған соң, көркіне бола жұлам деп қор еткен гүлінің, сол шырайын әрең барып аңлаған адамша қарады. Өз сезімінше, махаббаты күшті жатқан кезінде, алда-жалда өз басым қатты қалаған болсам, сол махаббатты жүрегімнен жұлып тастаған да болар едім-ау дегенмен, қазір өзі Аннаны сүймейтін тәрізді боп отырған кезде, Аннамен арадағы байланысы ажырамайтынын да қоса біліп отыр.

— Ал, кәне, король баласы жайында не айтқың келіп еді маған? Ақсайтанды айдап жібердім, —дегенді қосып қойды Анна. Ақсайтан деп араларындағы қызғанышты айтатын. — Я, король баласының жайын айта бастадық ғой дейім? Олай неге ауыр болды өзіңе?

— Ойпыр-ай, сұмдық екен! — деді Вронский, жоғалтқан ойының желісін тауып алғысы келіп. — Жақын таныс болудан ұта қояр түрі жоқ екен өзінің. Анықтап айтатын болсақ, көрмелерде алдыңғы медаль алатын, асырауы келіскен айуаннан асар түгі жоқ екен, — деді Аннаны қызықтыра қынжылып.

— Қойшы, онысы несі? — деді Анна қарысып. — Дегенмен де көпті көрген, білімді адам болар өзі?

— Онысы мүлде өзге білім — өздерінің білімі. Айуандық ләззәттен өзгені түгел жек көретін солар сықылды, мұның білімі де сол білімді жек керуге хұқықты болудың ғана білімі көрінеді.

— Сол айуандық ләззәтті бәрің де түгел жақсы көресіңдер ғой, — деді Анна, өзінен тайқай қараған түнеріңкі көз қарасын Вронский тағы да аңғара кетті.

— Немене өзің, соны соғұрлы арашалай бересің? — деді ол күлімсіреп.

— Арашалап отырғам жоқ, бәрібір маған; бірақ сол ләззәттерді өзің сүймеген болсаң, көнбеген де болар едің деп ойлаймын. Хауаның костюмін киген Терезаны көріп отыру ләззәт қой саған...

— Тағы да килікті ғой сайтан! — деді Вронский, Аннаның столға қойған қолын ұстай бере, сүйіп алып.

— Я, шыдар жайым қалған жоқ бірақ! Сені күтем деп, қалай зарыққанымды білмейсің ғой сен! Қызғаншақ емеспін ғой деп ойлаймын. Қызғаншақтығым жоқ менің; сен қасымда отырғанда, сене де берем саған; бірақ жаныма жақпас өміріңді әлдеқайда бір жерде жалғыз сүріп жүргенде...

Анна одан сырыла отырып, тоқымасындағы ілгегін өйте-бөйте босатып алған күйі, шамдал жарығына шағылысқан аппақ жүн жіптің ілмектерін сұқ саусағы арқылы бірінен соң бірін шала бастағанда, кестелі жеңнен шыққан сүйрік қолы да дірілдей жыпылдап орағыта бастады.

— Қалай болды өзі? Алексей Александровичке қайда кездесіп жүрсің? — деді қапелімде, даусы шашырай шығып.

— Есікте түйісіп қалдық.

— Сол күйі о да бас иді ме, саған?

Анна иегін ілгері соза, көзін шала жұмып, бет әлпетін тез өзгерте, қолын жыйып алған кезде, Вронский де соның әдемі жүзінен, Алексей Александрович өзіне амандасқан кездегі әлпетті айнытпай көре кетті. Вронский жымың ете түсті де, Айна болса, әсем көркінің бірі боп көрінетін, кеудеден шыққан сүйкімді күлкісіне сала, масайрай күлді.

— Өзін тіпті түк түсінбей қойдым, — деді Вронский. — Сенің дачадағы сөзіңнен соң, сенен айрылып кетіп, мені де дуэльге шақырған болса... осыны өзім түсінбей-ақ қойдым, әйтеуір: осындай күйге қалай шыдап жүр екен десеңші өзі? Қасірет шеккені көрініп тұр өзінің.

— Ол ма? — деді Анна сықақпен. — Әбден риза ол.

— Олай түгел жақсы болатын болса, неменеге қыйналып жүрміз бәріміз?

— Ол қыйналмайды тек. Оны да, оның сол бойына түгел жайылып алған өтірігін де білмейді дейсің, бе, мен?.. Бірдеңені сезген соң, менімен тұрған сол сықылды тұра беруге болар ма еді десеңші? Ештеңе түсінбейді де, сезбейді де ол. Бірдеңе сезген адам, күналы әйелмен бір үйде тұра беруге болар ма еді? Сол әйелмен сөйлесуге бола ма? Сол әйелге сен дегенді айтуға болар ма еді?

Анна соның сыйқына амалсыз тағы да салды. «Сен, Анна, ma сһёrе, сен!»

— Еркек те, адам да емес, қуыршақ ол бір! Өзге ешкім білмесе де, мен білем оны. Әттең, өз басым соның орнында болған болсам, мен сықылды, сол әйелді әлдеқашан өлтіріп, парша-паршасын шығарар едім де: Анна, сен та сһёrе дегенді ауызға да алмас едім. Адам емес, министрліктің машинасы ол бір. Ол менің сенің жарың екенімді де, өзі жат, артық адам екенін де түсінбейді... Жә, айтпай-ақ қоялық!..

— Дұрыс емес оның, дұрыс емес, достым, — деді Вронский, Аннаны баяуқыратқысы келіп. — Бірақ дегенмен де, ол туралы айтпай-ақ қоялық. Өзің не істедің, соны айтып бер маған? Өзін, неғып ауырдың? Не науқас екен ол, доктор не деді?

Анна оған сылтың ете, қуана қарады. Күйеуінен өзі тағы да бір күлкі, оспадар нәрселер тауып, соны айтудың орайын аңдып отырған түрі бар екен.

Вронский бірақ сөзін сабақтап әкетті.

— Менің түсінуімше, ол өзі науқас емес, екі қабат жайын, ғой деймін сенің. Қашан болар екен ол?

Аннаның көзіндегі сылтың оты сөніп кетті де, бұрынғы әлпетін бір өзге күлкі — Вронский білмейтін әлденені түйіктен, баяу бір мұң күлкісі — шала қойды.

— Кешікпейді, жақын. Жайымыз бір азап жай, шешуіміз керек деп едің ғой өзің. Осы күйдің өзіме қандай ауыр екенін білер ме едің десеңші сен, өзіңді емін-еркін, батыл сүю үшін не берген болар едім десеңші! Қызғанам деп сені де, өзімді де қыйнамаған болар едім-ау... О да ұзамай болады, бірақ екеуміз ойлағандай болмайды ол.

Сол болады дегені қалай болар екен деген ой келгенде, Анна өзіне өзі сонша аяныш көрініп кетті де, көзінен жасы мөлдіреп, айтар сөзін айта алмай да қалды. Шамдал жарығына шағылысқан сақыйналы, аппақ қолын Вронскийдің жеңіне қоя берді.

— Екеуміз ойлағандай болмайды ол. Оны айта қояйын деген де жоқ едім саған, өзің айтқыздың бірақ. Кешікпей түгел шешіледі, бәріміз де түгел тыншығамыз, азап тартуды да қоямыз енді.

— Түк түсінсем неқыл дейсің, — деді Вронский, Анна сөзін түсіне тұрып.

— Қашан дегенді сұрадың ғой, сен? Кешікпейді. Оған мен де жетпеймін бірақ. Сөзді бөлме! — деді де, асыға сөйледі. — Оны білгенде де, анық білем өзім. Өлемін де, өте қуаныштымын соған, өлемін де өзімді де, өздеріңді де құтқарамын.

Көзінен жасы моншақтай ақты; Вронский соның қолына еңкейген күйі, ой толқынын білдіргісі келмей, сүйе бастады, ол толқуының түк тірегі жоғын өзі де білгенмен, басуға да шарқы жеткен жоқ оны.

— Міне, осылай, осы жақсы мінеки, — деді Анна Вронскийдің қолын пәрменінше құшырлана қысып. — Бізге қалғаны жалғыз осы, мінеки.

Вронский бойын жыйнай, басын көтеріп алды.

— Не сөз бұл! Немене жоқтан өзгені айтасың өзің!

— Жоқ, шын ол.

— Немене, немене шын?

— Шыны — өлемін. Түс көргем.

— Түс дейді? — деді Вронский қайырып, түсінде көрген өз мұжығы да есіне қалт түсе кетіп.

— Түс, я, — деді Анна. — Ол түсті әлдеқашан көргемін. Түсімде жатын бөлмеме бірдеңе алғалы, бірдеңе білгелі жүгіре кіріппін; өзің білесің, түсте көретін әдетімізше, — деді Анна, көзі шарасынан шыға шошый сөйлеп, — бөлменің бұрышында бір нәрсе тұр екен.— Әй, жоқты айтпашы ары! Қалай сеніп жүрсің...

Сөзін бөлдірмеді Анна бірақ. Айтқан нәрсесі өзіне бір маңызды нәрсе болатын.

— Сол бірдеңе жалт бұрылып еді, көрген нәрсем, сақалы қаужыйған, кіп-кішкентай, қорқынышты бір мұжық болып шықты. Зыта жөнелейін деп едім, бірақ мешогіне еңкейіп, содан қолын сұғып бірдеңені ақтарып іздей бастады...

Анна мұжықтың мешок ақтарып жатқан сыйқына салып көрсетті. Жүзінде шошыған әлпеті сайрап тұр. Вронский де өз түсін есіне осылай шошый түсіріп, жүрегі тас төбесіне шықты.

— Ақтарып жатып бар ғой, кешікпейді, кешікпейді дегенді французша айта жүріп: «ll faut le battre le fer, le broyer, le petrir...»67 деп шөлдірлейді өзі. Қорыққанымнан, оянсам екен деп жатып, оянып та кеттім... Түсімде ояныппын бірақ. Содан бұл не болды екен деп сұраймын өзімнен өзім. Корней тұрып: «Босанарда, босанарда өлесіз, босанарда, бәйбіше...» дейді маған. Сонсоң оянып та кеттім...

Не деген алжасу десеңші! — деді Вронский, даусында түк дәрмен жоғын өзі де сезіп.

»Жарайды, айтпай-ақ қоялық. Қоңырау соқ, шай әкел дейін. Жә, қоя тұр, боп қалдым енді...

Бірақ өзі кілт кідіре қалды. Бет әлпеті лезде өзгеріп те кетті. Қорқуы мен толқуы орнын қапелімде бір салмақпен, балбырай, баяу аңлаған әлпет алды. Ол өзгеріс мәнін Вронский түсіне алмай да қалды. Анна өз бойындағы жаңа өмірдің қыймылын аңлады.

IV

Алексей Александрович есік алдында Вронскикге ұшырасқан соң, дітіне алған Италия операсына қарай тартты. Онда екі акт біткенше отырып, керекті кісілерін түгел көрді. Үйіне оралған соң, киім ілгішті зер сала қарастырып, әскери пальто жоғын байқады да, әдетінше, кабинетіне қарай тартты. Бірақ, әдеті бойынша, жататын уақытында жата қоймай, кабинетінде түнгі сағат үшке дейін ары, бері қыдырды да жүрді. Сыпайыгершілікті сақтап, ашынаңды үйіңде қабылдама деп алдына қойған жалғыз шартты орындағысы келмеген әйеліне деген ашуы тыныштық бермеді өзіне. Әйелі талабын орындамағандықтан, соның сазайын тартқызып, басыңды ашып, балаңды алам деген зілін орындауы керек боп тұр. Сол іске байланысты қыйыншылықты өзі түгел білгенмен, соны істеймін деп айтарын айтқан соң, сол зілін енді орындауы керек оның. Бұл күйіңізден құтылудың абзал жолы осы деп өзіне Лидия Ивановна графиня да құлақ-қағыс етіп, соңғы кездегі бас ашу тәжрибесі де бұл істі кемеліне әбден келтіріп болғандықтан, Алексей Александрович те ресми қыйыншылықты жеңу орайы бар екен деген ойға келді. Оған қоса, жығылған үстіне жұдырық демекші, Алексей Александровичке қызмет жағынан да бұратана елдерді орналастыру, Зарайская губерниясының жерлерін суландыру жөніндегі істер қыруар жайсыздықты әкеп үйе салғандықтан, осы соңғы кездің бәрін де өзі өте налып жүрген болатын.

Түні бойы өзі ұйқтамады да, ашу-ызасы қайдағы бір даму жолымен орасан ұлғайып келіп, ертеңгісін нағыз шегіне жетіп болды. Апыл-ғұпыл киініп жіберді де, шарасы толы ашуым шайқап алам ба деп қорқа көтеріп, әйелімен түсінісуге керекті қайратын ашуыммен бірге ада етіп алмайын деген оймен, әйелі түрегелгенін білісімен-ақ, іркілмей кіріп барды.

Күйеуімнің жайын сонша жете білем дейтін Анна, сол кіріп барғандағы түрін керіп, таң-тамаша болды. Қабағы қарс жабылып, көзі де Аннадан айный, қарсы алдына қараған күйі, тұнжырап тұр екен; ернін сілтідей тына, тістеніп алыпты; жүріс-тұрыс, қыймылында, үн лебізінде, әйелі өмірі бір көрмеген батылдық пен қатаңдық бар екен. Бөлмеге кірген күйі, әйелімен де амандаспай, соның жазу столына тура барды да, кілтті алып, тартпаны ашты.

— Не керек еді?! — деді Анна шаңқ етіп.

— Ашынаңыздың хаты керек, — деді ол.

— Бұ жерде жоқ ол, — деді Анна, тартпаны жаба беpiп; бірақ оның сол қыймылынан-ақ, күйеуі дәл түскенін аңғара қойды да, Аннаны итеріп тастап, соның ең керекті қағаздарды салып жүретін, өзіне аян портфеліне шап ете түсті. Анна жұлып алайын деп еді, қағып жіберді ол.

— Отырыңыз! Сөйлесуім керек сізбен, — деді ол, портфельді қолтығына қысқан күйі, шынтағымен қатты қымтығандықтан, иығы да қомдалып шығып кетті.

Анна оған таңырқай, жүрексіне қараған күйі, жақ ашқан жоқ.

— Ашынаңызды үйде қабылдауға жол бермеймін дегемін сізге.

— Бір жәйттен, көруім керек болып еді...

Ешбір сылтау таба алмай кідіріп те қалды Анна.

— Әйелдің ашынасын көруі неге керек болғанын қазымырлар жайым жоқ менің.

— Менің ойым, тек әшейін... — деді Анна қызарақтап, күйеуінің дойырлығы шамдандырғанға, ерленіп те кетті өзі. — Мені жәбірлеуді оп-оңай көріп тұрғаныңызды қалай сезбей тұр екенсіз өзіңіз? — деді ол.

— Адал адам, адал әйел жабірленеді деуге болар, бірақ ұрыға — ұрысын, деу la constatation d'un fait 68 тек ол.

— Қаталдықтың осынау жаңа тұрпатын сізден әлі көрген жоқ едім мен.

— Күйеуі құр сыпайыгершілікті ғана сақтау шартымен әйелін адал атының аясына алып, ерік беріп қойғанын қаталдық дейді екенсіз ғой сіз. Қаталдық па екен сол?

— Білгіңіз келіп тұр екен ақыр, қаталдықтан да жаман, арамдық оныңыз! — деді Анна, шарт кетіп, шаңқылдаған күйі, тұра сала, кетуге бет алып.

— Жо-жоқ! — деді күйеуі шәңкілдей айқайлап, даусы енді әдеттегісінен бір нота ащы шыққан күйі, Аннаның қолын қарымды саусағымен шап етіп қатты сыққандықтан, қысқан жеріне білезігінің қып-қызыл табы түскен бойы, орнына күшпен қайта отырғыза салды. — Арамдық дейсіз бе? Ол сөзді қолданғыңыз келсе, ашынасына бола байын, баласын тастап тұрып, байының нанын жеп отыру — арамдық деген сол әне!

Анна тұқырып кетті. Кеше ашынасына күйеуім сен, өз күйеуім артық адам деп айтқандарын айтпақ түгіл, оны ойлаған да жоқ өзі. Күйеуінің сөзі әділ сөз екенін барынша сезінген күйі, құр:

— Менің жай-күйімді өз білгенімнен жаман етіп суреттей алмайсыз, оның бәрін несіне айтып тұрсыз? — деді ақырын.

— Несіне айтып тұрмын ба оны? Несіне дейсіз бе? — деді күйеуі сол түтеген күйі. — Сыпайыгершілікті сақтау жайындағы ырқымды орындамағандығыңыздан, осы ахуалды тындыру жөнінде шара қолданғалы отырғанымды сіз біліп қойсын деп тұрмын.

— Онсыз да кешікпей, жуырда тынады ол, — деді Анна, сөйтіп, қалаған өлімі қазір жақын қалғанын ойлағанда, көз жасы тағы да мөлдіреп қоя берді.

— Ашынаңыз бен екеуіңіз ойлап тапқандарыңыздан гөрі, ертерек тынады ол! Сіздерге айуандық құштарды қандыру керек боп жүр...

— Алексей Александрович! Мархабаттылық емес деп отырғам жоқ оны, бірақ жатқанды төмпештеу деген адамшылық емес ол!

— Әлбетте, сіздің білеріңіз-ақ өзіңіз де, өз күйеуіңіз болған адамның қасіреті қаперіңізге келмейді ғой сіздің. Оның тұрмысы түгел шайқалып, қа... қасі... қасірет тартуы жеткені бәрібір ғой сізге.

Алексей Александрович сонша тез сөйлегендіктен, жаңылып кетіп, осы сөзді тіпті айта алмай да қойды. Ақыры оны қасірет деп те жіберді. Аннаға күлкі көрініп кетті де, осындай сәтте күлкі араластырғанына ұялып та қалды. Соның жайың қалт тұңғыш рет сезіп, соның жайына көшіп, соны аяп та кетті өзі. Бірақ Анна не айтып, не істей алсын десеңші? Үндемей, төмен тұқырып кетті ол. Күйеуі де біраз үндемей тұрып, содан соң барып шәңкілдеуін азайта, салқын үнге салып, ерекше ешбір маңызы жоқ, әлдеқалай тапқан сөздерін тәптештеп сөйлей жөнелді.

— Сізге айтқалы келгенім... — деді ол...

Анна жалт қарады оған. «Жоқ, әшейін солай көрінген екен өзіме, — деді ойланып, күйеуінің қасірет деген сөзде жаңылып қалғандағы бет әлпетін есіне түсіріп, — жоқ, көзі осылай бозарып, жайбарақат тоқмейілсіп тұрған адам анау-мынауды қайдан сезсін десеңші?»

— Ештеңені өзгертер жайым жоқ, — деді Анна күбірлеп.

— Сізге айтқалы келгенім, Москваға кетем де, қайтып бұл үйге оралмаймын, байлауым жайындағы хабарды адвокат арқылы білесіз, бас ашу жағын соған тапсырамын. Балам қарындасыма кетеді, — деді Алексей Александрович, баласы жайында айтайын дегенін есіне әрең түсіріп.

— Сережаны керек етіп тұрғаныңыз, маған батсын дейсіз ғой, — деді Анна, күйеуіне қабағының астынан сүзе қарап. — Сүймейсіз оны сіз... Қозғамаңыз Сережаны!

— Әлбетте, сізден түршіккен соң, тіпті балама деген махаббатымнан да айрылғамын. Дегенмен де ала кетем өзін. Қош болыңыз!

Содан ол кетуге бейімделіп еді, енді Анна жібермеді оны.

— Алексей Александрович, қозғамаңыз Сережаны! — деді тағы да күбірлеп. — Одан өзге айтар ештеңем де жоқ. Менің... дейін қозғамаңыз Сережаны. Жуырда босанам, қозғамаңыз оны!

Алексей Александрович тұлан тұтып, Аннадан қолын босатып ала, бөлмеден үндемей шыға жөнелді.

V

Алексей Александрович келіп кіргенде, Петербургтің әйгілі адвокатының қабылдау бөлмесі жұртқа лық толы екен. Бірі кемпір, бірі жас, бірі көпес: үш әйел, бірі саусағына жүзік салған банкир — неміс, бірі — сақалды көпес, бірі — мойнына креш таққан, вице-мундирлі, шадыр чиновник: үш мырза көптен күтіп отырған түрі бар екен.

Қауырсын қаламдары сусылдап, екі жәрдемшісі столда жазу жазып отыр. Алексей Александрович құныға беретін, жазу жабдықтары да ересен жақсы екен. Алексей Александровичтің аңғармас жайы болған жоқ оны. Жәрдемшілердің бірі көзін сүзе қараған күйі, орнынан тұра қоймай, Алексей Александровичке зіл тастай сөйледі.

— Не керек еді сізге?

— Адвокатта шаруам бар еді.

— Адвокат бос емес, — деп жәрдемші тік жауап берген күйі, күтіп отырғандарды қаламмен нұсқады да, жазуына кірісіп кетті.

— Уақыт таба алмас па екен ол кісі? — деді Алексей Александрович.

— Бос уақыты жоқ, жұмыс басты ылғый. Шыдап тоса тұрыңыз.

— Карточкамды бере салмас па екенсіз онда, — деді Алексей Александрович маңызданып, аты-жөнін әйгілеуі қажет екенін көрген соң.

Жәрдемші карточканы алып, мазмұнын да қостай қоймаған әлпетпен, есікке қарай тартты.

Алексей Александрович жария сот дегенге негізінде қосылғанмен, өзіне аян жоғарғы қызмет бабы жағынан, соның бізде кейбір қолданылу жайларына онша қосылмайтын да, мықтап бекіген ондай нәрселерді, өз шарқына қарай мінеп те жүретін. Күллі өмірі әкімшілік қызметінде еткендіктен, бірдеңеге өзі қосылмаған кездерде, ол қосылмауын: әрбір істе қате болмай тұрмайды, түзетесің де оны деумен барып жұқартатын. Сот ісінің жаңа мекемелеріндегі адвокатура жағдайларын қостамайтын өзі. Бірақ адвокатураға осы күнге дейін ісі түсіп көрмегендіктен, ол қостамауы құр теория жүзінде ғана қостамағандық болатын; қазір адвокаттың қабылдау бөлмесінде алған жайсыз әсерден соң, ол қостамауы одан әрі күшейіп кетті.

— Қазір шығады, — деді жәрдемші, содан екі минут өткен соң, шынында да, адвокатпен кеңесіп, есіктен шығып келе жатқан қарт заңқойдың дерендей кескіні мен адвокаттың өзі қоса көрінді.

Адвокат өзі қоңырқай-жирен сақалды, қасы ақшұлан ұзын біткен, тәпелтек, кең иықты, шот маңдай, қасқалау адам екен. Галстугы мен қос шынжырынан тартып, жылтыр ботинкасына дейін, күйеу жігітше, ыздыя киініпті өзі. Бет әлпеті ақылды, қажырлы келген адам екен де, киім киісі тырқылау, жарасымсыз екен.

— Келіңіз, — деді адвокат, Алексей Александровичке қарап. Сөйтті де, Алексей Александровичке қасынан тұнжырай тұрып өткізген күйі, есікті жауып алды.

— Отырмас па екенсіз? — деп, қағаздар қаптап жатқан жазу столының жанындағы орындықты нұсқады да, ақшұлан түк басқан молтақ саусақты титтей қолын сүрткен күйі, председатель орнына, басын бір жағына қырын сала келіп отырды. Бірақ, сол отырысында өзінін, орныққаны да сол еді, стол үстінен бір күйе ұшып өте берді. Адвокат, өзінде бола қояр деп ойламайтын бір шапшаңдыққа салып, қолын жая күйені қағып алды да, бұрынғы отырысынша қайта жайласты.

— Ісім жайында әңгіме бастаудан бұрын, — деді Алексей Александрович, адвокат қыймылын көзбен таңырқай қадағалап, — менің сол айтайын деген ісім құпыя болуға тиіс дегенді ескертейін деп отырмын.

Адвокаттың салбырай біткен жирендеу мұрты болар-болмас жымыңнан қозғалып ашыла берді.

— Өзіме сеніп айтқан құпыяны сақтай алмасам, адвокат болмаған да болар едім мен. Алда-жалда растау керек десеңіз...

Алексей Александрович адвокаттың жүзіне қарай сала-ақ, ақылды көкшіл көзі, бәрін біліп болғандай, күлім қағып отырғанын көре қойды.

— Фамилиямды білесіз бе, менің? — деді Алексей Александрович, сөз тартып.

— Өзіңізді де, пайдалы — дей беріп тағы да бір күйе қағып алды, — қызметіңізді де, бір орыстай-ақ білемін, — деді адвокат иіліп.

Алексей Александрович, көңлін демдей күрсініп салды. Алайда, оқталуын оқталып қалған соң, именгенді де, мүдіргенді де қойып, кейбір сөзді дауысы шәңкілдей тәптештеп, сөйлеп ала жөнелді.

— Алдау керіп, бағым тайған жар едім, — деді Алексей Александрович, — әйеліммен арамызды заң жүзінде үзсем, яғни айрылыссам деп едім де, айрылысқанда, балам шешесінде қалмаса деп едім.

Адвокаттың көкшіл көзі, күлмейін дегенімен де, қуаныш кернегендіктен ойнақшып кетті. Ол ойнақшуда пайдалы тапсырма алған адамның жалпы қуанышы ғана емес, — масайрау, сүйсіну қуанышы, әйелінің көзінен көрген сонау сойқанды жалтылға ұқсас жалтыл тұрғанын да Алексей Александрович көре қойды.

— Бас ашу жайында менің көмегім тисе дейсіз бе?

— Дәл түстіңіз, я, сіздің сол елегеніңізді пайдаланып қалсам деп отырғанымды да ескерте кетуім керек өзіңізге. Сізге құр алдын ала ақылдасуға ғана келіп отырмын. Бас ашуды қалағанда, маған соның орайын келтіретін түр жағы маңызды соғып отыр. Талаптарыма түр жағы сай келмесе, заңды дауымнан бас тартуым да әбден мүмкін нәрсе.

— Е, ол қашан да солай ғой, — деді адвокат, — өз ырқыңызда ол қашан да.

Адвокат, қуаныш кернеген түріммен отырып, алдымдағы адамды жәбірлеп алармын дегенді сезіп, көзін Алексей Александровичтің аяғына қарай аударды. Соның қарсы алдында ұшып жүрген күйеге қарап, қолын қамдай берді де, Алексей Александровичтің дәрежесін сыйлап, ұстамады оны.

— Бұл нәрсе жайында заңымыздың ережелері өз басыма жалпы мәлім болғанмен де, — деді Алексей Александрович сөзін жалғап, — тегі тәжрибеде осындай істің істелу түрін білсем деген ойым бар еді.

— Сіз маған, — деді адвокат, жоғары қарамаған күйі, алдындағы адамның сөз ыңғайына ықлас қоя төңкеріліп, — тілегіңізді орындау орайы келетін жолдарды ыспаттаса деп отырсыз ғой.

Содан, Алексей Александрович басын қостай изеген соң, адвокат та Алексей Александровичтің таңлақ-таңлақ, қызарған жүзін тек оқта-текте ғана шола түсіп, сөзін сабақтап әкетті.

— Өзіңізге белгілі, біздің заңдарымыз бойынша, — деді, заңдарымызды қостаңқырамаған лебіз білдіре сөйлеп, — бас ашу орайы тек мына жағдайларда келеді... Тұра тұр! — деді есіктен бас сұққан жәрдемшісіне, сонда да болса түрегеліп, бірер сөз айтты да қайта отырды. — Ер-әйелді адамдардың біреуі кем болған жағдайда, одан соң белгісіз себеппен бес жыл бөлек жүрген жағдайда, — деді түк басқан молтақ саусағын бүгіп қойып, — одан соң опасыздық істеген жағдайда (осы сөзді тіпті түшіркене айтты өзі) келеді орайы. Тармақтары мынау (жағдайлар мен тармақтарды бір ыспаттаудың жөні келмейтін тәрізді болғанмен, жуан саусақтарын бүгуін қойған жоқ): не күйеуі, не әйелі кем болуы керек, одан соң не күйеуі, не әйелі опасыздық істеген болуы керек. — Саусақтары түгел бүгіліп болғандықтан, қайта жазып, тағы да айтты: — Мұнымыз теория жағындағы көзқарас, сіз бірақ маған зауімен келгенде, осының тәжрибеде қолданылу жағын білсем деп келдіңіз ғой деймін. Сондықтан, бастапқы жораларға сүйене отырып, бас ашу жағдайларының бәрі де: бітім кемшілігі жоқ екен, қалай дейін мен? Белгісіз шет кету де жоқ екен, не деп түсінейін?.. дегенге құятынын мәлімдеуге тиіспін сізге.

Алексей Александрович басын мақұлдай шұлғыды.

— Ер-әйелді адамның біреуі опасыздық істесе, күналі жағын өзара келісу арқылы ашу керек те, ондай келісім үстіне, лажсыз ашылуға да тиіс дегенге келіп құяды. Соңғы жағдай тәжрибеде сирек кездесетінін де айта кетуім керек, — деді де адвокат, Алексей Александровичке жалт қарап алған күйі, пистолетінің онысын да, мұнысын да қолайлы жағынан суреттей келе, алушым қайсысын қалар екен деп күтіп тұрған сатушыша, жым басыла қалды. Бірақ Алексей Александрович үндемеген соң, адвокат тағы да сөйледі: —Ең үйреншікті, ең жай, ең орындысы — өзара келісіп істеген опасыздық деп білем өзім. Ой өрісі кенде адаммен сөйлессем, бұлай айтпаған да болар едім, — деді ол, — бізге ол түсінікті ғой деймін, бірақ.

Дегенмен де Алексей Александрович соғұрлы дал болып отырғандықтан, опасыздық жайында өзара келісім болғаны жөн дегенге бірден түсінбеген соң, сол аң-таң әлпетін көзі арқылы барып танытты; бірақ адвокат та іле-шала болыса кетті оған:

— Жұрттың бұдан ары бірге тұрар жайы жоқ — факты сол. Соны екеуі де қостаған күнде, егжей-тегжейі, ресми жақтары дегендердің деркері болмай қалады. Оған қоса ең оңай, ең дұрыс амал өзі.

Алексей Александрович әбден түсінді енді. Бірақ ол шараға бастырмай жүрген діни талаптары да бар еді өзінің.

— Бұл жайдағы мәселеге қатнасы жоқ оның, — деді ол. — Бұл арада лажсыз ашу жөнінде қолымдағы хаттар растап отырған бір-ақ жағдайдың орайы келіп тұр.

Хаттар ауызға алынғанда адвокат та ернін жымырып, нәзік даусы құлақ жара, өкіне ыңыранды.

— Ғафу етерсіз, — деді ол сөз бастап. — Өзіңізге аян, бұл сықылды істер дін орындарында шешіледі; ғұлама поп дегендер бұл сықылды істердің егжей-тегжейін қоймай тақақтауға өте бейім келеді, — деді, ғұлама поптардың талғауын қостаған әлпет көрсете күлімсіреп. — Хат дегендер де ішінара растауы кәдік екені сөзсіз; бірақ қылмыс деген тікелей, яғни қуалар арқылы анықталуы тиіс. Жалпы айтқанда маған сендім деп құрмет білдірген болсаңыз, қолданатын шараларды сайлап алу жағын өз ырқыма берсеңіз деп отырмын. Ақырын ойлаған адам, айласын да қыяды.

— Олай болғанда... — деді Алексей Александрович, қапелімде бозарып сала беріп, бірақ осы тұста адвокат та түрегеліп, сөзін бөлген жәрдемшісіне жолыққалы тары да есік аузына шықты.

— Арзан товар саудалап отырғамыз жоқ дегенді айтыңыз, ол әйелге! — деді де, Алексей Александрович қайта оралды.

Орнына келген соң, байқатпай тағы да бір күйе қағып алды. «Жазға қарай репізім оңатын болды!» — деді түнере ойланып.

— Жә, сөйтіп, сөйлейін деген едіңіз ғой... — деді ол.

— Байлауымды жазба түрде хабарлаймын сізге, — деді Алексей Александрович, түрегеле бере, стол шетінен ұстап, біраз томсарып тұрып: —Демек, сөзіңізге қарап, бас ашу орайы бар екен деп қорытуға болады ғой деп тұрмын. Шартыңыз қандай екенін де айтуыңызды сұрасам деймін, — деді.

— Еркін қыймылдауға ырық беріп қойсаңыз, бәрінің де орайы келеді, — деді адвокат, сұрауға жауап бере қоймай. — Хабарыңызды қашан алам деуіме болар екен? — деп сұрады адвокат, есікке қарай беттеген күйі, көзі мен жылтыр ботинкасы қоса жалтылдап.

— Бір аптадан соң. Осы іс жайында іздену жағын қолыңызға алатын болсаңыз, қандай шартпен алатын жауабыңызды да, марқабат істеп, хабарлап қойыңыз маған.

— Өте жақсы.

Адвокат ізет тұта бас иіп, келген адамды есіктен шығарып салған соң, жалғыз қалып, қуанышты сезімге құлпыра балқыды. Сонша көңілденіп кеткендіктен, өз ережелерін де былай қоя, саудаласып отырған барыняға кеңшілік етіп, саймандарды келер қыста Сигониндікінше барқытпен қаптату керек дегенді ада-күде шешкен соң, күйе ұстағанын да қойды ол.

VI

Алексей Александрович он жетінші август комиссиясының мәжлісінде келістіре жеңіп шыққанмен, сол жеңудің салдары өзін морытып та кетті. Бұратана елдердің тұрмысын бар жағынан түгел зерттеу жөнінде жаңа комиссия құрылып, Алексей Александрович жігер жұмсай дігерлеткендіктен, баратын жерлеріне де төтенше тез аттандырылды. Үш айдан соң баяндама тапсырылды. Бұратана елдердің тұрмысы саяси, әкімшілік, экономикалық этнографиялық, материалдық, діни жақтарынан түгел зерттеліпті. Сұрау біткеннің жауабы тамаша жазылып, күмансыз жауаптар болып шығыпты, өйткені ол Жауаптар қашан болсын адам пікірінің ағат басуына апарып соғатын шығармалар емес, түгелдей қызмет жөніндегі шығармалар болатын. Жауаптың бәрі де ресми мәліметтерге, губернаторлар мен архиерейлердің уездік начальниктер мен уағыздардың білдірулеріне сүйенген мәлімдемелеріне негізделе жазылыпты, олар болса, болыстық басқармалар мен жергілікті священниктердің мәлімдемелеріне сүйеніпті сондықтан да олары түгелдей күмансыз жауаптар екен. Мысалы, егін шықпайтын мәнісі не, жергілікті елдердің өз діндерін ұстайтын мәнісі не деген, тағы-тағы сол сықылды мәселелер, қызмет машинасы түзелмейінше шешілмейтін, ғасырлар бойы шешілмей келе жатқан мәселелер түгел айқын, күмансыз шешіліпті. Шешілгенде де Алексей Александровичтің пайдасына шешілген. Бірақ соңғы мәжілісте шымбайына батқанын сезіп жүрген Стремов комиссияның мәлімдемелерін алу үстінде, Алексей Александрович күтпеген тосын әдіс қолдана бастады. Стремов өзге бірсыпыра мүшелерді ілестіре, Алексей Александрович жаққа қалт шыға келді де, Каренин ұсынған шараларды іске асыруды құлшына қорғау үстіне, сол іспеттес ұшқары өзге шараларды да ұсына кетті. Алексей Александровичтің негізгі пікірі боп жүрген шаралардан аса соққан сол шаралар қабылданған соң, Стремовтың әдісі де айшықталып шыға келді. Әбден шегіне жеткен сол шаралар қапелімде сонша бір есуастық іс боп шықты да, мемлекет адамдары да, қоғам пікірі де, ақылды әйелдер де, газеттер де сол шараларға бірден түгел жабыла кетіп, ол шаралардың өзіне де, оны ойлап шығарған айтулы әкесі — Алексей Александровичке де лағнаттарын айтып, қарсы өpe түрегелді. Стремов болса, Каренин жоспарына көз жұмып ілесе беріппін де, қазір өз істегеніме өзім таңырқап, өзім құса болам деген нысай көрсетіп, сырттап шыға берді. Алексей Александровичты морытып та кетті сол. Бірақ Алексей Александрович ден саулығы құлдырап, семья күйігін тарта тұрса да, міз баққан жоқ. Комиссия дай-дай болды. Стремов бастаған бірсыпыра мүшелер өз қателерін Алексей Александрович басқарған тексеру комиссиясы мәлімдеме берген соң, сеніп қалдық деумен жуып-шайып, ол комиссияның мәлімдемесі құр шыймай, бос қағаз екен дегенді айтты. Қағазға деген ондай революцияшыл ыңғайдың қауіпті екенін аңғарған адамдар партиясын ерте, Александр Александрович тексеру комиссиясы жасаған мәліметті жақтаудан танбады. Соның салдарынан жоғарғы жерлерде, тіпті қоғам арасында да бәрі шатысып кеткен соң, осы жайға жұрт біткен түгел елеңдегенмен, бұратана елдердің күйзеліп, қырылып, яки гүлденіп жатқаны рас, өтірігін ешкім де біле алмай қойды. Осының салдарынан, бір жағынан әрі әйелінің опасыздығына бола жұртқа да жек көрінішті боп жүрген Алексей Александровичтің халі өте қыйындап та кетті. Алексей Александрович осы халде жүргенде де өте бір маңызды байлау жасады. Істің жайын зерттеу жөнінде жергілікті жерге өзім баруға рұқсат сұраймын деп, комиссияны таң қалдырды. Содан, Алексей Александрович рұқсат сұрап алды да, шалғай губернияларға жүріп кетті.

Барар жеріне жеткенше жол жүрісіне деп өзіне он екі атқа есептеп берген лау ақшасын дәл жүрер алдында қағаз жазып, әдейі қайтарып жібергендіктен, Алексей Александровичтің аттануы үлкен әңгіме болды.

— Мұнысы асқан ізгілік екен бір, — деді Бетси, Мягкая княгиня екеуі отырғанда, соның жайын айтып. — Қазір қай жер болса да темір жол барын жұрт түгел біліп отырғанда, почта аттарына ақша беру не керек екен десеңші сол?

Мягкая княгиня бірақ қостай қоймай, Тверская княгиняның пікіріне шамданып та қалды.

— Қыруар миллион сомаңыз жатқан соң, — деді ол, — айта салу деген жақсы ғой сізге, өзім болсам қайта, күйеуімнің жаздыкүні тексеруге шыққанын жақсы көрем. Ол болса, денсаулығы өте жақсы, жайлы жүреді де, мен болсам, сол ақшаларға, салтым бойынша экипаж, арбакеш ұстап отырам.

Алексей Александрович шалғай губернияларға бара жатып, Москвада үш күнге аялдады.

Келген күннің ертеңше, дидарласайын деп генерал-губернаторға тартты. Қашан болсын экипаж, арбакештер бықып тұратын газет мүйісінің түйіскен жерінде Алексей Александрович қапелімде атын атап сонша қатты айқайлаған бір жарқын дауысты естіген соң, жалт қарамасына да болмай қалды. Тротуар бұрышында салтты шолақ пальто киіп, салтты шұнтыйған қалпағын шекесіне сала, қып-қызыл еріндері арасынан ақ тісі жарқырай күлімсіреп гүл жайнаған, жап-жас, шадман Степан Аркадьич тоқтай қалыңдар деп өзеурей айғайлап тұр екен. Бұрышқа тоқтаған күйменің терезесінен бір қолымен ұстаған күйі күлім қаға, күйеуіне қол бұлғап тұр өзі, күймеден барқыт қалпақ киген әйел мен екі баланың басы қылтылдайды. Әйел де мейір төге күлімдеп, Алексей Александровича қол бұлғап отыр. Балаларымен отырған Долли екен ол.

Алексей Александрович Москвада ешкімді көрмейін, әсіресе, әйелімнің бауырын көрмейін деген ойда болатын. Ол өзі қалпағын көтеріп қойып, жүріп кетуге де ыңғайланғанымен, Степан Аркадьич көшірге тоқта деп бұйырған күйі, күйеуіне қарай қарды кеше жүгірді.

— Апыр-ау, айтуға кісі жібермеген күна екен мынауың! Қашан кеп қалдың? Кеше өзім Дюссода болып тұрып, тақтадағы «Каренин» деген жазуды көрсем де, соны тіпті сен деген ойыма келмепті! — деді Степан Аркадьич, күйме терезесіне басын сұғып жіберіп. — Әйтпегенде кіретін де едім. Көргеніме қуанып кеттім ғой өзіңді! — деді, қарын түсіргелі аяғын аяғына соғып. — Білдірмегенің, күна екен бұл! — деді қайталап.

— Жұмыс басты боп, уақытым болмады, — деді Алексей Александрович, сұлық тіл қатып.

— Жүр, әйеліме барайық, сені көруге қатты ынтығып отыр өзі.

Алексей Александрович тоңғақ аяғын қымтаған шәліні сырып, күймеден шықты да, қарды кешіп, Дарья Александровнаға келді.

— Бұ не, Алексей Александрович, бізден неғып сырттап жүрсіз, бүйтіп? — деді Долли күлімсіреп.

— Қолым тимеді, тіпті. Өзіңізді көргеніме де қатты қуанып қалдым, — деді ол, сонысына кейіп тұрғанын да айқын көрсететін лебізбен.

— Жә, Анна сәулем не боп жүр?

Алексей Александрович бірдеңе деп күңкілдеді де, кетуге ыңғайланды. Степан Аркадьич бірақ жібермеді.

— Айтпақшы, ертең былай істейміз. Мұны түскі тамаққа шақыр, Долли. Өзін Москва интеллигенциясына кенелту үшін Кознышев пен Песцовты да шақырайық.

— Солай, келіңіз енді, — деді Долли, — қош көрсеңіз, сағат бес-алтыға күтеміз. Ал, Анна сәулем жайы не? Тіпті көптен бері...

— Сау-сәлемет, — деді Алексей Александрович шытына күбірлеп. — Өте ризамын! — деді де күймесіне қарай тартты.

— Келесіз ғой? — деді Долли дауыстап.

Алексей Александрович бірдеңе дегенмен, ағылған экипаж дабырынан Долли ести алған жоқ.

— Ертең барам мен! — деді Степан Аркадьич оған дабыстап.

Алексей Александрович күймесіне мінген соң, көрмейін де, көрінбейін де деп, түпкіріне таман барып отырды.

— Стива! Стива! — деді Долли қызарып.

Стива бұрыла қарады.

— Гриша мен Таняға пальто алуға ақша керек қой маған. Ақша берсеңші!

— Ештеңе етпейді, мен береді дей сал, — деді де, өтіп бара жатқан танысына басын мәз бола изеп, көрінбей де кетті.

VІІ

Келесі күні жексембі болатын. Степан Аркадьич Үлкен театрдағы балет репетициясына соқты да, өз көмегімен жаңа орналасқан Маша Чибисова дейтін әдемі биші әйелге уәде еткен маржандарын берген соң, театр сахнасының күндіз қараңғы тартқан арт жағында тұрып, сыйлыққа масайраған әйелдің әдемі бетінен сүйіп те жіберді. Маржан сыйлау үстіне, балеттен соң сонымен жолығысу жөнінде де уәделесуі керек еді. Оған балеттің бас жағында бола алмайтын жайын түсіндірді де, соңғы акты кезінде келіп, кешкі асқа әкетем деп уәде берді. Степан Аркадьич театрдан Охотный рядқа соғып, тамаққа деген балық пен жапырақты өзі таңдап алды да, сағат 12-де Дюссоға да келіп жетті, бақытына қарай, онда бір қонақ үйде: жуырда шетелден келіп, сонда түскен Левин, жоғарғы орынға жаңа ғана жайласып, Москваны тексеріп жатқан жаңа бастық пен күйеуі Каренин үшеуінде бірдей болып, қонақасыға оны да ала келуі керек еді.

Степан Аркадьич қонақасы ішуді жақсы көру үстіне, шағындау болса да, ішіп-жемін қонақтың қалауына қоя, тәтті-дәмді қонақасы беруді одан да жақсы көретін. Бүгінгі қонақасының программасы да қатты ұнады өзіне: жас алабұға, жапырақ пен жай ростбиф болса да la piece de resistance 69 жағы — керемет екен де, соған сай шараптар да болады екен: бұл ішіп, жем жағы еді. Ал, қонақтар жағынан Кити мен Левин, сол байқалмау үшін немере әпкесі мен жас Щербацкий болады екен де, la piece de resistance қонақтардан — Сергей Кознышев пен Алексей Александрович болады екен. Сергей Иванович — москвалық, философ болатын да, Алексей Александрович Петербугргтік, тәжрибе адамы болатын; оған қоса, елу жасқа келсе де, бозбаладай елпілдеген, айтулы елгезек күлдіргі, либерал, сөзшең, музыкант, тарихшы Песцов та шақырылып, Кознышев пен Каренинге не тұздық, не қатық етілмекші еді. Екеуін қайрап салып, қағыстыратын да сол болмашы еді.

Орман жөнінде көпестен екінші мерзімде алынатын ақша да алынып, әлі жұмсалған жоқ болатын, соңғы кезде Долли да өте тынышты, мейрімді болғандықтан, сол қонақасы жайында ойлаған ойы да Степан Аркадьичке бар жағынан қуанышты келді. Өзі де мейлінше мәз-майрам шат болатын. Тек бір: екі жағдай ғана жайсыз тиді; бірақ ол екі жағдай да Степан Аркадьичтің жан-дүниесінде шалқыған шадман мейрімділік теңізіне тоғылып кетті. Ол екі жағдай: біріншіден, Алексей Александровиче кеше кешеде кездестіргенде, өз басына соның сұлық, тік келгенін байқаған болатын, Алексей Александрович жүзіндегі сол әлпет пен өздеріне оның келмей, келген хабарын да білдірмеген жайын Анна мен Вронский жөнінде естіген сыбыстарына салыстыра келіп, ер-әйелді екеуінің арасында жайсыз бірдеңе барын Степан Аркадьичте түйсінген болатын.

Бір жайсыздық сол еді. Өзге бір азырақ жайсыздық: бүкіл жаңа бастықтар сықылды, мына жаңа бастықтың да ертемен сағат 6-да тұрып, жұмысты жайлауыш атша жалықпай істей беретін, қол астындағылардан да солай істеуді талап ететін салты бар, қытымыр адам боп шыққандығы еді. Оның үстіне, бұл жаңа бастық араласып сөйлесуде де аю сықылды дойыр адам екен де, Лақапқа қарағанда, бұрынғы бастық пен Степан Аркадьичтің өзі осы күнге дейін жолын тұтып келген бағыттан мүлде алшақ бағыттағы адам екен. Степан Аркадьич кеше қызметіне мундирін киіп барған соң, жаңа бастық та өте жайдары келіп, Облонскиймен сырмінез адамынша сөйлескен; сондықтан Степан Аркадьич соған сюртук киіп баруын да міндет деп санаған болатын. Жаңа бастық жаман қабылдар ма екен деген ой және бір жайсыздық боп тиді. Бірақ бәрі де орнына келіп, ойдағыдай болады дегенді Степан Аркадьичтің соқыр сезімі де сезе берді. «Жұрт біткен, адам біткен де өзіміз сықылды пенде ғой: ашу шақырып, керіске түсетін не бар?» — деп ойлады ол, қонақ үйге кipген соң.

— Сәлемет пе, Василий, — деді, қалпағын шекесіне сала, коридорда өтіп бара жатып, таныс малайға тіл қатып, — бакенбарды қойғансың ба өзің? Левин 7-ші нөмірде ғой, ә? Алып баршы соған. Айтпақшы, Аничкин граф (жаңа бастық сол болатын) қабылдай ма екен, соны да біле сал.

— Мақұл, — деді Василий күлімсіреп. — Көптеп бері келген жоқ едіңіз бізге.

— Кеше келгемін, тек басқа есіктен кірдім. 7-ші осы ма?

Степан Аркадьич кірген кезде, Левин Тверь мұжығы екеуі бөлме ортасында, аю терісін көзбен өлшеп тұр екен.

— Ә, атып алғансыңдар ма? — деді Степан Аркадьич, саңқылдап. — Аяулы нәрсе екен! Қаншық аю ма? Сәлемет пе, Архип!

Мұжықтың қолын алған соң, пальтосы мен қалпағын шешпеген күйі, орындыққа келіп отырды.

— Жә, шешіп, отырсаңшы! — деді Левин Стиваның қалпағын алып жатып.

— Жоқ, уақытым болмай тұр, бір секундқа ғана келдім әшейін, — деді Степан Аркадьич. Пальтосының түймесін ағытқанмен, соңынан барып шешті де, Левинмен саят жайын, жақсы көретін ең сүйікті нәрселерінің жайын сөйлесіп, бір сағат отырып қалды.

— Жә, шетелде не істедің, соны айтшы, жарқыным? Қайда болдың? — деді Степан Аркадьич, мұжық шыққан соң.

— Я, Германия да, Пруссияда, Франция да, Англияда болдым астаналарында болмағанмен фабрикалы қалаларында болып, қыруар жаңа нәрселер де кердім. Барғаныма қуанып та отырмын.

— Әлбетте, жұмысшыны жайластыру жөніндегі ойыңды білем ғой.

— Жоқ, өзге нәрсе мүлде: Россияда жұмысшы мәселесі болу деген мүмкін емес ол. Россияда жұмысшы жұрттың жерге деген ыңғайы ғана мәселе боп отыр; ол мәселе онда да болғанмен, онысы құр бүлінгенді жамау ғана боп отыр да, бізде болса...

Степан Аркадьич Левин сөзін ден қоя тыңдады.

— Рас, рас! — деді ол. — Сенікі оң болуы да кәдік, — деді. — Бірақ жарқын қайтқаныңа қуанып отырмын өзім: аю аулауға шығып, жұмыс істеп, көңліңді де көтеріп жүрсің. Әйтпесе, Щербацкий маған — сені жолықтырыпты ғой өзі — біртүрлі уайымға салынып кетіпті, ылғый өлімді айтады екен деген болатын...

— Қайтер дейсің өлімді ойлауды әлі де қойғам жоқ, — деді Левин. — Өлер шағым жеткені де рас. Мұнын бәрі де бос нәрсе әшейін. Саған мен шынымды айтсам, ойым мен жұмысымды қатты қадірлегеніммен де, шынына келгенде: біздің осы бүкіл дүниеміз — титтей планетаны шалған кішкентай тат деп білемін әшейін, соны ойла сен. Біз болсақ, ойымыз бен ісіміз сықылды — бірдеңеміз ұлы нәрсе болуы керек деп ойлаймыз! Оның бәрі тозаң әшейін.

— Дүние сықылды, мұның да ескі нәрсе, бауырым.

— Ескі де шығар, бірақ соны айқын түсінген кезде, бәрі де біртүрлі құрдым нәрсе боп кетеді. Бүгін-ертең өлетініңді де, ештеңе қалмайтынын да түсінген кезде, түгел құрдым боп шығады солай! Өз ойымды мен де өте маңызды санағамын, бірақ осы аюды соққандай, соны тіпті орындаған күнде де, құрдым нәрсе екен бір. Әшейін, өлімді ойламайын дейсің де, — аң мен жұмыс қызығына түсіп, өмірді де солай өткізе бересің.

Степан Аркадьич Левин сөзін тыңдай отырып, жылы шыраймен, жымыя күліп те қойды.

— Әлбетте! Маған өзің де оралдың, міне. Өмірден ләззәт іздейсің деп дүрсе қоя бергенің есіңде ғой, маған?

Ақылгөйім, онша қатал болма сен!

— Жоқ, дегенмен де өмірдегі жақсы нәрсе... — дей беpiп, Левин жаңылып қалды. — Қой, білмейді екем мен. Білерім-ақ сол, кешікпей өлетініміз.

Неге кешікпей өлеміз?

— Өлімді ойласаң, өмір көркі аз болғанмен, — тынышты да болады екенсің.

— Жоқ, қоштасар шақ қызығырақ соғады қайта. Жә, болмас, жүрейін мен, — деді Степан Аркадьич, оныншы рет түрегеліп.

— Қой, отыра тұр! — деді Левин, жібермей. — Енді қашан жолығамыз? Ертең жүрем мен.

— Мен бе, жақсы! Менің келгенім... Бүгін қалайда біздікіне келіп, тамақ іш. Сенің ағаң мен менің күйеуім Каренин болады.

— Ол осында ма еді? — деді де Левин Китиді де сұрайын деген ойға келді. Қыс басында оның Петербургке барып, елшідегі әпкесінікінде болғанын естігенмен, қайта оралған-оралмағанын білмейтін өзі, бірақ сұрамайтын да жаққа шықты. «Болды не, болмады не, — бәрібір».

— Келесің ғой, сөйтіп?

— Әрине.

— Ендеше сағат бесте, сюртугіңді кие келесің.

Степан Аркадьич түрегелді де, төмендегі жаңа бастыққа қарай тартты. Степан Аркадьичтің соқыр сезімі алдамапты. Қытымыр жаңа бастық өте құрметшіл адам боп шықты да, Степан Аркадьич сонымен ертеңгі ас ішіп отырып қалып, Алексей Александровичке сағат төртке қарай кеткенде әрең барып жетті.

VІІІ

Алексей Александрович тауаптан келген соң, ертеңгі уақытын қалпынша үйде өткізді. Бүгін ертеңгілікте істейтін екі жұмысы бар еді: біріншіден, Петербургке кетіп бара жатып, қазір Москвада жатқан бұратана елдердің өкілдерін қабылдап, соларды жөнелтуі керек еді; екіншіден, адвокатқа айтқан хатын жазуы керек еді. Келген өкілдердің, Алексей Александровичтің өз қалауымен шақырыла тұрса да, қолайсыз, қатерлі жақтары көп болғандықтан, Алексей Александрович соларға Москвада жолыққанына қатты қуанды. Өз қызметтері мен міндеттері жөнінен ол өкілдік мүшелері түк те білмейді екен. Өздері құр көңілшектікке сала, нағыз хал-жайымыз бен мұң-мұқтажымызды шағып, үкіметтен жәрдем сұрасақ болғаны деп сенеді екен де, кейбір арыздары мен тілектері жауыққан партияны қолдап, олай болса, барлық істі жоққа шығарғалы тұрғанынан түк те білмейді екен. Алексей Александрович солармен көп әуре болып, осыдан аумасқа тиіссіз деп қолдарына программа жазып берген соң, соларды жөнелтті де, өкілдерге бағыт сілтеу үшін Петербургке де арнаулы-арнаулы хат жазды. Бұл жөндегі басты жәрдемшісі Лидия Ивановна болуға тиіс еді. Өкілдер ісі жөніндегі маман сол болатын да, өкілдерге бағытты дәл сілтеп, айғайшы болу да тек соның ғана қолынан келетін. Алексей Александрович соны бітірген соң, адвокатқа да хат жазды. Өзіңізге ұнаған жағын істеуден титтей тартынбаңыз деп рұқсат берді оған. Вронскийдің әлгі тартып алынған портфельден табылған, Аннаға арнаған үш сәлемін хат ішіне қоса салды.

Алексей Александрович үйінен семьяға қайтып оралмаймын деген дітпен аттанып, адвокатта болып, бір адам болса да өз дітін соған айтқалы бері, әсіресе, сол сықылды өмір ісін қағаз ісіне айналдырғалы, өз дітіне күнбе-күн үйір боп кеткендіктен, соның орындалу орайына да көзі айқын жеткен болатын қазір.

Степан Аркадьичтің жарқын шыққан даусын естіген кезде, Алексей Александрович адвокатқа жазған хатын желімдеп те жатқан. Степан Аракдьич Алексей Александровичтің жалшысымен керілдесіп, келгенімді мәлімдеңіз деп қадалып тұр екен.

«Бәрібір, — деді Алексей Александрович ойланып, — сонысы абзал: қарындасы жөніндегі жайымды қазір айтамын да, ас ішуге үйіне бара алмайтын мәнісімді де түсіндіремін».

— Шақыр! — деді дабыстай сөйлеп, қағаздарын жыйыстыра қобдыйына салып жатып.

— Көрдің бе әне, өтірік айтқаныңды, үйде екен ғой! — деді Степан Аркадьичтің даусы, жібермей тұрған малайға, сөйткенше, пальтосын шешкен күйі, Облонский бөлмеге де келіп кірді. — Түу, үйде болғаныңа қатты қуандым ғой! Сөйтіп енді...— дей берді Степан Аркадьич, мәз болып.

— Жоқ бара алмаспын, — деді Алексей Александрович, тұрған күйі, қонағын да отырғыза қоймай, сұлық сөйлеп.

Алексей Александрович бас ашу жайында қарсы іс қозғап отырған әйелінің баурына да суық аужайымды дереу білдіре қояйын деп ойлады; бірақ Степан Аркадьич жан-дүниесінің кемерінен шалқый асып жатқан мейрімділік теңізін ескерген жоқ ол.

Степан Аркадьичтің жайнаған нұрлы көзі шарасынан шығып кете жаздады.

— Неге бара алмайсың? Не айтқың кеп тұр өзіңнің? — деді аңтарыла, французша сөйлеп. — Жоқ, уәде — уәде. Бәріміз де келеді деп отырмыз сені.

— Сіздердікіне бара алмаймын дегенде, арамыздағы туысқандық қатнас тынатын болған соң, бара алмаймын дегелі тұрмын.

— Қалай дейді? Қалайша ол? Неге? — деді Степан Аркадьич күлімсіреп.

— Неге екені, сіздің қарындасыңыз, өзімнің әйелімнен бас ашу жайында іс қозғап отырмын. Мен өзім...

Бірақ Алексей Александрович сөзін бітірмей-ақ, Степан Аркадьич те, ол ойлағаннан мүлде бір өзге күйге басты. Степан Аркадьич таң қалып, орындыққа сылқ отыра кетті.

— Қой, Алексей Александрович, не айтып тұрсың өзің! — деді Облонский безектеп, жүзінде күйініш ізі біліне кетіп.

— Солайы солай.

— Ғафу ет, сене алмаймын да, сенер жайым жоқ оныңа...

Сөзінің әсері ойдағы жерден шықпаған соң, түсінісуі керек екенін де сезіп, ол түсінісуі қандай түсінісу болса да, қайынағасына деген ілтипаты сол күйінде қалады деген оймен, Алексей Александрович те келіп отырды.

— Я, бас ашуды талап еткенде, халім қыйын болған соң, талап етіп отырмын, — деді ол.

— Мен бір-ақ нәрсе айтам, Алексей Александрович. Мен сені білгенде, озық жатқан, әділ адам деп білем де, Аннаны білгенде — ғафу еткейсің, ол жөндегі пікірімді өзгертер де жайым жоқ — озық жатқан тамаша әйел деп білем, олай болса, ғафу еткейсің, сене алмаймын да оныңа. Бұ жерде түсінбеушілік болуы керек,— деді ол.

— Әлбетте, тек түсініспеушілік болған болса...

— Сабыр ет, түсініп отырмын. — деді Степан Аркадьич сөзді бөліп. — Бірақ, әрине... Керегі тек: асықпау ғой деймін. Керегі жоқ, асықпау керек!

— Асыққам жоқ мен, — деді Алексей Александрович, сұлық сөйлеп, — бірақ мұндай істе ешкіммен ақылдасуға да болмайды. Мықтап бекіп отырмын өзім.

— Сұмдық екен мынау! — деді Степан Аркадьич, ауыр күрсініп. — Мен болсам, бір-ақ нәрсе істеген болар едім, Алексей Александрович. Құлдық қылайын, соны істе сен! —деді. — Байқауымша, іс әлі басталмаған да сықылды. Сол істі бастаудан бұрын, менің әйеліме кездесіп, сонымен сөйлес сен. Аннаны сіңлісіндей жақсы көрсе, сені де жақсы көреді, ол ғажайып әйел бір. Құдай ризалығына, сонымен сөйлес сен! Құлдық қылайын, осы достығыңды қый маған!

Алексей Александрович ойланып кетті де, Степан Аркадьич ойын бөлмей, қабырғасы қайыса қарады оған.

— Барасың ғой соған?

— Білмей отырмын. Сендердікіне сондықтан бармағам. Қатнасымыз өзгеруі керек қой деп ойлаймын.

— Неге өзгереді? Өзгерер жөнін көрмей отырмын мен. Ойлауды маған бер, туысқандық қатнасымыздың үстіне, менің қашан да өзіңе деген достық сезімім сықылды сезім, ішінара, маған дегенде өзіңде де бар ол... Оның үстіне, шын сыйласып та жүреміз, — деді Степан Аркадьич, күйеуінің қолын қыса ұстап. — Сенің сол жаман жораң тіпті шын болған күнде де, о жақ, бұ жағыңның бірін кіналау дегенді мойныма өмірі алмаймын да, қатнасымыздың, өзгеретін себебін де көрмей отырмын. Бірақ, айтқанымды істеп, әйеліме келіп жолық енді.

— Ол іске әртүрлі қарайды екеміз біз, — деді Алексей Александрович сұлық сөйлеп. — Әйтсе де, айтпай-ақ қоялық оны.

— Қойсаңшы, келмей не бар саған? Тым құрса, бүгінгі асқа келуге болады ғой? Әйелім де күтіп отыр. Кел, айналайын. Ең бастысы, сонымен сөйлес. Ғажайып әйел ол. Құдай ризалығына, құлдық қылайын, жалынып отырмын!

— Олай құзыр қылсаңдар — барайын, — деді Алексей Александрович күрсініп.

Содан, әңгімені өзгерткісі келіп, әлі де қартая қоймағанмен, сондай жоғарғы орынға кенет тағайындалып, екеуінің де көңлін бөліп отырған, — Степан Аркадьичтің жаңа бастығының жайын сұрастырды.

Алексей Александрович Аничкин графты бұрын да жек көріп, пікірлері де алшақ түсіп жүргенмен, қызметте өзі қыры сынған адам болған соң, жоғарғы орынға шыққан адам жөнінде қызметшілер басында болатын белгілі өшпенділігі де ұстап кетті қазір.

— Немене, көріп пе ең өзін? — деді Алексей Александрович, кекете мырс етіп.

— Көрмегенде ше, кеше болған біздің мекемеде. Істі өте жақсы білетін, өте іскер адам сықылды өзі.

— Солай де, іскерлігінің бағыты не екен ал? — деді Алексей Александрович. — Iс істеу ме екені әлде, істелген істі қоқыту ма екен? Біздің мемлекеттің бақытсыздығы — сол қағаз басты әкімшілік болса, бұ да соның айтулы өкілі бір.

— Шынында соның мінеп-сынар несі барын білмеймін өзім. Бағытын да білмеймін оның, білерім-ақ: сабаз жігіт бір, — деді Степан Аркадьич. — Қазір сонда болдым өзім, шынында да, сабаз жігіт екен. Екеуміз ертеңгі асты бірге ішіп, шарапқа апельсин қосатын әлгі бір ішімдік бар еді ғой, соны үйреттім өзіне. Өте салқын келеді ол ішімдік. Бір таңырқағаным, соны білмейді екен өзі. Қатты ұнатты соны. Жоқ, шынында, аяулы жігіт бір.

Степан Аркадьич сағатқа көз салды.

— Алда, сығыр-ай, сағат беске кетіпті, мен әлі Долговушинге баруым керек еді! Солай, айналайын, асқа кел енді. Келмесең, әйелім екеумізді қатты кейітесің.

Алексей Александрович қайынағасын, қарсы алғандағысынан мүлде өзге әлпетпен жөнелтті.

— Уәде еткен соң, барам ғой, — деді ол, мұңайып.

— Сенер болсаң, бағалап та, өкінбессің деп сеніп те тұрмын, — деді Степан Аркадьич, күлімдеп.

Содан, пальтосын жүре киіп, қолы да малайдың басына тиіп кетіп, күлген күйі шыға жөнелді.

— Сағат бесте, сюртук киіп кел, жарқыным! — деді есік аузына қайта орала, тағы да дабыс беріп.

ІХ

Қожайынның өзі келген кезде, сағат алтыға кетіп, қонақтардың да кейбіреулері келіп қалған еді. Есік алдында бір мезгілде кеп түйіскен Сергей Ивнович Кознышев, Песцов екеуімен бірге кірді өзі. Облонский Москва интеллигенциясының басты өкілдері дейтіні де осы екеуі болатын. Ақыл, мінез жағынан екеуі де сыйлы адамдар еді. Екеуі бірін бірі сыйлағандарымен, барлық жөннен-ақ рақайға келмей, өзара мүлде шалғай жататын, — екеуінің онысы алшақ бағытта болғандықтан емес, қайта сол бір дәл лагерьде әрқайсысының өз шалығы бар еді. Келісу жағына келгенде, бұлдыр мәселедегі пікір алалығындай олақ ешнәрсе болмағандықтан, екеуі пікірлері жөнінде әсте табыспауы үстіне, бір-бірінің лаға адасқанын ашусыз, әжуа етіп отыруды да көптен бері әдет етіп кеткен-ді.

Степан Аркадьич қуып жеткен кезде, екеуі есікке кіре, ауа райын әңгіме етіп тұр екен. Облонскийдің атасы, Александр Дмитриевич князь бен жас Щербацкий, Туровцын, Кити, Каренин бәрі, тіпті, қонақ үйде отыр екен.

Степан Аркадьич өзі болмаған соң, қонақ үйдің де сәні болмай тұрғанын дереу аңғара кетті. Бір киер сұр жібек көйлегін киген Дарья Александровна, бір жағынан, балалар бөлмесінде тамақты оңаша ішетін балаларына алаң болса, екінші жағынан, күйеуінің әлі күнге дейін келмегеніне алаң болам деп, сол қоғамды жөндеп араластыра алмаған да түрі бар екен. Жұрт біткен, қонаққа келген поп қызынша (қарт князь солай ат қойыпты), осында неге келдік деп аң-таң болған адамдай, томсарыспау үшін өзара сөз тартысып отыр екен. Ақкөңіл Туровцын өзін өзі ауқымнан сырт сезген кісідей, Степан Аркадьичті қарсы ала, қалың ерні күлімсірегенде: «Е, баурым, ақылдылар арасына қонжыйтқан екенсің мені! Ішіп алып, Chateau des fleurs-ке шығу — маған деген құрмет сол ғой әне», — дегенді сөзбен айтқандай-ақ болды. Қарт князь Каренинге көзі жалтылдай, қырынан томсара қарап отыр екен де, сол мемлекет майталманының мөрін, қонақ асыға беретін соқыр балықша ашып салуға, өйткен-бүйткен сөз ойлап қойғанын да Степан Аркадьич түсіне кетті. Константин Левин кіргенде қызармайын деп, Кити де есік жаққа дәтін бекіте қарап отыр екен. Каренинді өзіне таныстырмағандарына жас Щербацкий де түк бүлк етпеген пішін көрсеткісі келіп отыр. Каренин өзі Петербургтегі қонақасыларда әйелдермен болған кездегі әдетінше фрак киіп, ақ галстук байлап келіпті де, келгенде тек берген уәдесін орындау үшін ғана келіп, осы қоғамда болу өзіне ауыр жүк боп отырғанын да Степан Аркадьич, жүзіне қарап біле қойды. Степан Аркадьич келгенше қонақ біткенді тоң-торыс, суық тартқызып отырған да сол екен.

Степан Аркадьич қонақ үйге кіре ғафу өтініп, бүкіл кешігу, жоқ болуына қашан да қара лақ боп шалынатын князьді көлденең тартып, сол кідіртті дегенді айтқан соң-ақ, жұрт біткенді лезде қайта таныстырып, Алексей Александровичті де Сергей Кознышевке табыстыра, Польшаны орыстандыру жөнінде тақырып та тауып бере қойды, ол екеуі де Песцовты ала сол тақырыпқа шұқшыя кетісті. Стива Туровцынды да иығынан жұлқып қойып, күлдіргі бірдеңе сыбырлады да, әйелі мен князьдың қасына әкеп отырғызды. Содан соң Китиге бүгін әдемі екенсің дегенді айтып, жас Щербацкийді Каренинге таныстырып шықты, Сол қоғамды өзі әп-сәтте қамырша илеп, араластырып жібергендіктен, қонақ үй де құп жарасып, дауыстар да гуілдеп қоя берді. Тек Константин Левин ғана жоқ екен. Онысы жаман да бола қойған жоқ, өйткені Степан Аркадьич ас үйге шыға, портвейндері мен херестері Леведен келмей, Депреден келгенін көрген соң шошып кетіп, Левеге көшірді, неғұрлым тезірек жіберіңдер дегенді айтты да, қонақ үйге қайта оралды.

Ac үйде Константин Левин жолықты оған.

— Кешіккем жоқ па, мен?

— Кешікпей жүруші ме едің, сен? — деді Степан Аркадьич қолтықтай беріп.

— Жұрт көп пе үйіңде? Кім-кімдер бар? — деді Левин, еріксіз қызара, баскиімінің қарын қолғабымен қағып жатып.

— Түгел өзіміздің адамдар. Кити де осында. Жүр, Каренинге таныстырайын сені.

Степан Аркадьич, либерал адам бола тұрса да, Каренинмен танысу деген мақтан екенін де білгендіктен, қалаулы жолдас-жораларын да таныстырып, қарқ қып тастайтын. Бірақ бұл сәтте Константин Левиннің ол танысу ләззәтін сезе қояр дәрмені де жоқ еді. Китиді өзі, үлкен жолда бір минут кергенін айтпағанда, Вронскийге кездескен, есінен кетпейтін сонау сауық-кешінен бері көрген жоқ еді. Бүгін оны осында көретінін ішінен білген де болатын. Бірақ өз ойының ырқына жеңдіріп, соны тіпті білмеймін демекші де болған. Қазір Китидің осында екенін естігенде, қапелімде сонша қуанып, сонша қорқып кеткендіктен, жүрегі аузына тығылып, айтайын дегенін айта алмай да қалды.

«Қандай болды екен десеңші өзі? Бұрынғысындай ма екен, әлде күймеде көргендегімдей болды ма екен? Дарья Александровна шын айтқан болса, не болды? Шын болмаста несі бар оның?» — деді ол ойланып.

— Айтпақшы, Каренинге таныстыршы мені, — дегенді әреңмен барып айтты да, қонақ үйге тартынбай кірген күйі, Китиді де көре кетті.

Ол өзі бұрынғысындай да, күймеде көргеніндей де емес, мүлде басқа екен.

Жүрексініңкірей, қорқып, ұялшақтап отырғандықтан, бұрынғысынан да әсем екен өзі. Левин бөлмеге кіріп барған лезде, о да көре кетті мұны. Күтіп отыр екен өзін.

Кити қуанып кетіп, сол қуанышынан соғұрлы қысылғандықтан, Левин қожайын әйелге келіп, соған тағы да қараған сәтте, оның өзіне де, Левинге де, түгел көріп отырған Доллиға да, шыдар дәті қалмай, жылап жібергелі отырғандай көрініп кетті. Кити бір қызарып, бір бозарып, тағы да лапылдап, Левинді күте, ерні болар-болмас дірілдеген күйі, мелшиіп қатып қалды. Левин қасына келе, бас иіп, қолын үнсіз ұсынды. Ернінің сәл қыбырлап, көзінің жарқырай түсіп, жасаурағаны болмаса, Китидің:

— Көптен көріскеміз жоқ-ау! — дегендегі күлкісі тіпті сабырлы күлкі боп шықты да, сұп-суық қолымен Левин қолын қысқанда да тайынбай қысты.

— Сіз көрмесеңіз де, мен көргемін, — деді Левин, мәз бола, жарқылдай күлімсіреп. — Сізді мен темір жолдан Ергушовоға бара жатқанда көргемін.

— Қашан дейсіз? — деді Кити, таңырқап.

— Ергушовоға бара жатқанда, — деді Левин, жан-дүниесін кернеген бақыты тұншықтырып тұрғанын сезіп. «Күналы әлдене жайындағы ойымды осынау тебірентерлік жанға әкеліп жалғауға дәтім қалай барды екен десеңші менің! Солай, я, Дарья Александровнаның айтқаны да рас сықылданып тұр», — деді ол ойланып.

Степан Аркадьич Левинді қолтықтай сала, Каренинге алып барды.

— Рұқсат болса,екеуіңізді таныстырып қояйын, — деп екеуінің де аты-жөндерін айтып шықты.

— Қайта ұшырасқанымыз тым қанібет болды, — деді Алексей Александрович сұлық сөйлей, Левиннің қолын қыса беріп.

— Таныс па едіңіздер? — деді Степан Аркадьич таңырқап.

— Вагонда үш сағат бірге болғамыз, — деді Левин күлімсіреп, — бірақ маскарадтан шыққандай, ынтық боп кеткеміз, өзім сөйткем, әйтеуір.

— Солай де! Ықлас етіңіздер, — деді Степан Аркадьич ас үйге қарай нұсқап.

Еркектер ас үйге шыққан соң, алты түрлі арақ, сонша түрлі ірімшік, кішкентай күміс күрек қойылған, қойылмаған уылдырық, шабақ балық, нешетүрлі консервтер, француз наны туралы тарелкалар тұрған, суық тағамды стол басына келді.

Еркектер исі аңқыған арақтар мен суық тағамдар қасына келіп, ас ішуге ыңғайланып тұрған соң, Сергей Иванович Кознышев пен Каренин, Песцов үшеуінің Польшаны орыстандыру жайындағы әңгімелері де толастап қалды.

Нағыз бұлдыр, келелі керістерді де кілт аяқтау үшін тұздығын ойда жоқта тауып, кеңескен адамдарының көңлін де сол арқылы хош етуге елден ерекше шебер жатқан Сергей Иванович, қазір де сол амалын істеді.

Алексей Александрович Польшаны орыстандыру ісі тек жоғары принциптер арқылы істелуі керек те, ол принциптерді орыстың әкімшілік орындары ендіруі тиіс деп дәлелдеді.

Песцов болса, бір халық бір халықты сіңіргенде, елі тек жиі болуы керек деп, көнбеді.

Кознышев екеуін де қолдағанмен, шек қоя сөйледі. Содан, қонақ үйден шыққан кезде, Кознышев әңгімені қорытайын деген оймен:

— Олай болса, бұратана елдерді орыстандыру жөнінде істейтін бір амалымыз — баланы неұрлым көбірек шұбырту болуы керек, — деді күлімсіреп. — Жұрт біткеннен тек мына баурымыз екеуміз ғана сәл жатырмыз. Ал мына, сіздер сықылды, әйелді мырзалар, әсіресе, мына, Степан Аркадьич, сіз сықылды кісілер, нағыз патриоттық істеп жатыр деп білем; бала қанша өзі сізде? — деді қожайынға жылы шыраймен күлімсірей қараған күйі, титтей рюмканы алдына қойып жатып.

Жұрт ду күліп, әсіресе, Степан Аркадьич мәз бола күлді.

— Бәрекелде, ең жақсы амал мынау екен! — деді ол, ірімшігін қарбытқан күйі, алдына қойылған рюмкаға бір ерекше арақты құйып жатып. Әңгіме шынында да қалжыңға кеп тоқтап қалды.

— Мына ірімшік жаман емес екен. Қалай көресіздер? — деді қожайын. — Шын-ақ гимнастика ойнағансың ба тағы да? — деді Левинге, бұлшық етін сол қолымен мыта қарап. Левин қолын күлімсірей шыйырғанда, тас түйілген бұлшық еті жұқа шұғалы сюртугінен Степан Аркадьичтің қолына, жұп-жұмыр ірімшік сықылды шодырайып біліне кетті.

— Бұлшық етіңе болайын! Самсоным!

— Менің ойымша, аю аулауға күш көп керек болуы керек, — деді, аңшылық жайын тым бұлдыр білетін Алексей Александрович, ірімшігін ыңғайлап, нан арасында өрмекші ұясындай үлбіреген ұлпаны үңгіп жатып.

Левин жымың ете түсті.

— Түк те керегі жоқ. Аю дегенді қайта, бала соғып алады, — деді ол, қожайын әйелмен бірге тағам столына келген әйелдерге басын сәл ие, сырыла беріп.

— Сіз, аю соғып алыпты деді ғой маған? — деді Кити, білегі ағара көрінген шілтерін серпіп қоя, бұлтылдап ілінбей жүрген саңрауқұлақты шанышқысымен түйрегелі әуре боп отырып. — Жерлеріңізде аю бола ма? — дегенді де қосып қойды, сәл қыйыстап, әсем жүзін Левинге бұра, күлімсірей қарап.

Китидің Левинге айтқан ол сөзінде ерекше ештеңе де жоқ сықылды еді, Кити бірақ сол сөзді айтқан кезде, әрбір лебізінде, ернінің, көзінің, қолының әрбір қыймылында Левин үшін, сөз жетпес қандай мағналар жатты десеңші, шіркін! Онысында кешірім сұраған жалынышы да, соған деген сенімі де, нәзік, жалтаң базынасы да, уәдесі, үміті де, соған деген махаббаты да түгел тұрғандықтан, Левиннің де сенбес жайы қалмай, бақытын булықтырып та жіберді.

— Жоқ, Тверь губерниясына барғамыз. Сіздің бофреріңізге70 , яки бофреріңіздің күйеуіне содан келе жатып вагонда жолыққам, — деді ол күлімдей сөйлеп. — Жолығуымыздың өзі бір қызық жолығу болды.

Содан Левин, түні бойы ұйқтамай келіп, Алексей Александрович бөлімшесіне шолақ тонмен қойып кеткенін күлкілі, қызық әңгіме етіп айтып берді.

— Кондуктор, түсін көрме, ішін көр деген мақалға да қарамай, киіміме бола қуып та шықпақ болды: бірақ осы арада келіп мен де ірілік білдіре бастаған соң... шолақ тоныма бола сіз де, — деп, Карениннің атын да ұмытып қалып, соған қарай сөйледі, — басында қуып шықпақ болғанмен, соңынан әйтеуір, үлкен рақмет, арашалап қалдыңыз мені.

— Орын сайлау жөнінде жолаушылар еркі деген өте бір, жалпы дәйексіз ерік өзі, — деді Алексей Александрович, саусағының ұшын орамалға сүртіп қойып.

— Мен жөнде тартыншақтау келгеніңізді де байқап тұрдым, —деді Левин, ақкөңіл күлкісіне сала жымыйып, — бірақ шолақ тонымның тігісін жатқызайын деп, мәнді әңгіме бастауға мен кірістім бұрын.

Сергей Иванович қожайын әйелмен сөйлесе отырып, баурына да құлақ түрген күйі, көз қыйығымен қарап та қойды. «Не болған бүгін өзіне? Сонша сестеніп кетіпті», — деді ойланып. Левинге бірақ қанат бітіп отырғанын білген жоқ-ты ол. Левин болса, өз сөзін Кити естіп, ести берсе, жырғай беретінін де біліп отыр. Бар ойын жалғыз сол ғана билеп алған оның. Осынау бір бөлме ғана емес, бүкіл дүниеде бар деп білген адамы, маңыз, мағнасы орасан ұлғайған өз басы мен Кити ғана боп отыр оған. Өзін өзі бас айналатын асқар шыңда тұрғандай сезсе, бүкіл сол мейрімді даңқты Карениндер мен Облонскийлерді, бүкіл дүниені әлдеқайда сонау төменде, бір қыйырда қалғандай сезіп отыр.

Степан Аркадьич Левин мен Китиді, жүздеріне де қарамай, жай әшейін, отырғызатын өзге жер жоқтай, елеңсіз етіп, қатар отырғыза салды.

— Жә, осы араға-ақ отыра сал сен, — деді ол Левинге.

Степан Аркадьичтің ынтық ыдыстары сықылды, қонақасы да жақсы келді. Мари-Луиз сорпасы да тамаша сорпа болды; ауызға салса еріп тұрған, кішкентай пирогтерінде де мін жоқ екен. Ақ галстуктер таққан екі малай мен Матвей, тамақ, шарап жағын көз ілестірмей, баппен, тез тындырып жүр. Қонақасының үртіс өз жағы ойдағыдай шықса, өзге жағы да одан кем түскен жоқ. Жалпы әңгімелер де, жалқы әңгімелер де толассыз айтылып, ас ақырында соғұрлы қыза түскендіктен, еркектер стол басынан сөйлескен күйі түрегеліп, тіпті Алексей Александрович те серпіліп кетті.

X

Песцов деген сөзін жете салмақтауды жақсы көретін кісі болатын да, оның үстіне Сергей Иванович те өз пікірінің әділ шықпағанын сезіп тұрғандықтан, айтқан сөзін де місе тұтқан жоқ оның.

— Мен өзім елдің жиілігін айтқанда, — деді ол сорпа кезінде, Алексей Александровичке, — сол жиілікті принциптер жағына жалғамағанмен, негіздер жағына жалғамай жалаң алған жан емеспін әсте.

— Меніңше, сол екеуі бір нәрсе ғой деймін, — деді Алексей Александрович асықпай, солғын сөйлеп. — Менің ойымша, өзге халыққа, өзі тек дамудың жоғары сатысындағы халық қана әсер етеді ғой деймін, ол өзі...

— Мәселе дәл сонда болып тұр, — деді, қашан болса да сөйлеуге тықыршый асығып, сөйлеген сөзіне қашан да жанын сала кіріскен кісідей көрінетін Песцов, сөзді күжілдей киіп әкетіп, — дамудың, жоғары сатысы деп нені айтуымыз керек? Дамудың жоғары сатысында ағылшын, француз, немістердің қайсысы тұр деп білуімізге болады? Қайсысын қайсысы сіңіреді? Біз болсақ, Рейннің французданып, немістің төмен жатқанын көреміз! — деді ақыйланып. — Бұ жерде басқа заң жатыр!

— Меніңше, ықпал ету деген қашан да нағыз білім жағында жатыр ғой деймін, — деді Алексей Александрович, қасын сәл керіп қойып.

— Олай болғанда, нағыз білімнің белгілері не деп білуіміз керек? — деді Песцов.

— Ол белгілері мәлім белгі ғой деймін, — деді Алексей Александрович.

— Мәлім бола қойды ма екен солар? — деді Сергей Иванович жымың ете, араласа кетіп. — Нағыз білім тек үртіс классикалық білім деп білем қазір; өзіміз бірақ екі жағының да қыян-кескі тартысын көріп отырған соң, қарсы лагерь қолында да күшті дәлелдер барын мойындамауымызға болмайды.

— Классиксіз ғой сіз, Сергей Иванович. Қызылға қалайсыз? — деді Степан Аркадьич.

— Ол білімнің, ешқайсысы жөнінде де пікір айтып отырғам жоқ мен, — деді Сергей Иванович, балаша бойына тоғытпай күлімсіреген күйі, стаканын тоса беріп, — мен тек екі жағының да дәлелдері күшті дегенді айтып отырмын, — деді ойын жалғай, Алексей Александровичке беттеп. — Мен өзім білім жөнінен классик кісімін де, сол айтыста орнымды да таба алмайтын жайым бола береді. Нақты ғылымға қарағанда, классикалық ғылымның артық саналмақ мәнісі не екеніне айқын дәлел таба алмай-ақ қойдым өзім.

— Жаратылыс ғылымдарының да даму жөніндегі педагогикалық ықпалы одан кем емес, — деп Песцов та іліп әкетті. — Жалғыз астрономияны-ақ алыңыз, ботаниканы, жалпы заң жүйесімен зоологияны-ақ алыңыз!

— Өз басым оған қосыла қоймаймын, — деді Алексей Александрович. — Меніңше, тіл түрлерін зерттеудің өзі-ақ рухани даму жағына ерекше жақсы әсер ететінін мойындамасқа болмайтын сықылды. Оның үстіне, жаратылыс ғылымдарын оқыту жағы, сорымызға, заманымыздың дерті боп отырған залалды, жалған ғылымдарға жалғасып жатқанда, классик жазушылар ықпалы рухани жағынан мейлінше күшті ықпал екенін де бекер деуге болмайды.

Сергей Иванович бірдеңе дегелі оқталғанмен, Песцов күжілдей сөйлеп бөліп жіберді. Бұл пікірдің әділ пікір емес екенін жанын сала дәлелдей бастады. Жеңер жерін сайлап алғандай, Сергей Иванович те сөзді жайбарақат салмақпен бастады.

— Дегенмен де, — деді Сергей Иванович, жымың ете, Каренинге бұрылып, — қай білімді алсақ та, пайда, залалын түгел толық таразылау жағы қыйын дегенге келіспеске болмайды да, классикалық білім жағында, жаңа өзіңіз айтқан — disons le mot 71 —нигилистікке қарсы: рухани ықпал сықылды артықшылық болмаса, сол ғылымның қайсысын құп алу жайындағы мәселе соғұрлы тез, ада-күде, шешілмеген де болар еді.

— Әлбетте.

— Нигилистікке қарсы сол артықшылық ықпалы классикалық ғылым жағында жатпаған болса, көбірек ойлап та, екі жақтың дәлелдерін таразылаған да болар едік, — деді Сергей Иванович жымың етіп қойып, — екі бағыттың екеуіне де өріс берген болар едік. Біз бірақ классикалық білімнің сол ішірткісінде нигилизмге қарсы қолданатын ем күші жатқанын біле тұра, емдейтін жандарымызға соны тартынбай ұсынып келеміз... Немене, емдейтін күш жоқ қой дейсіздер ме? — деді, сөзін тұздықтай қорытып.

Сергей Иванович ішірткіні айтқанда жұрт біткен ду күлді де, әңгіме тыңдағалы бір күлдіргі нәрсе болар ма екен деп, күте-күте отырған Туровцын, соның орайы келген соң-ақ, ерекше мәз бола, қатты күлді.

Песцовты шақырам деп Степан Аркадьич те жаңылыспапты. Песцов отырған соң, ойлы әңгімелер де бір минут тынған жоқ. Сергей Иванович әңгімесін қалжыңдай қорытысымен-ақ, Песцов та бір жаңа әңгімені кілт бастап жіберді.

— Сол мақсат тіпті үкіметте бар дегенге де келісуге болмайды, — деді ол. — Үкімет болса, қолданылатын шаралардың ықпал жағына мән бермей, жалпы мақсат жағына сүйенетін тәрізді. Мысалы, әйелдерге білім беру мәселесі зыянды деп саналуы керек болса, үкімет сол әйелдерге курстар мен университеттер ашып жатады.

Содан, әңгіме әйелдерге білім беру жайындағы жаңа тақырыпқа қарай ойысты.

Алексей Александрович әйелдерге білім беру мәселесі әдетте әйелдердің бостандық мәселесіне шатыстырылады да, зыянды саналғанда тек сондықтан барып саналады деген пікір айтты.

— Мен қайта, сол екі мәселе тығыз байланысты мәселелер деп білем, — деді Песцов, — ол өзі жалған тақыл әшейін. Әйелдер білім жағы жетіспегендіктен, құқықтан айрылып отырса, құқықтары жоқтықтан білім жағы да жетіспей жатыр. Әйелдерді қанау деген сонша етек алған, ескілікті нәрсе болғандықтан, солардан арамызды ашып жатқан тұңғыйықты да түсіне бергіміз келмейтінін ұмытпауымыз керек, — деді ол.

— Құқық жайын айтып отырсыз ғой сіз, — деді Сергей Иванович, Песцов толастаған кезде, — құқық болғанда, қосшы би, қала депутаты, басқарма председателі қызметінде болу құқығы, қызметші құқығы, парламент мүшесінің құқықтары ғой...

— Әлбетте.

— Бірақ сол орындарды, зәуде, әйелдер ала қалған күнде, «құқық» деген сөзді орынды қолданбадыңыз ғой деймін. Дұрысырағы: міндет деген сөз болар еді. Қосшы бидің, қала депутатының, телеграф чиновнигінің бір қызметін істегенде, міндет атқардық деп сеземіз десек, әркімдер-ақ қостайды оны. Олай болса, әйелдер міндет іздейді десек, дұрысырақ шығады да, ол іздеулері әбден заңды да нәрсе. Еркектердің жалпы еңбегіне болысамыз деген ол ниеттерін қолдай беруіміз керек тек.

— Өте әділ сөз, — деп Алексей Александрович те қостай кетті. — Мәселе тек, сол міндетке қабілеттері жете ме дегенде ғана тұр ғой деймін.

— Араларына білім жайылған кезде, өте қабілетті болулары да кәдік, — деп Степан Аркадьич те кірістіріп жіберді. — Оны керіп те отырмыз...

— Мақалды қайда қоямыз?—деді, әңгімеге көптен құлақ тігіп отырған князь, мысқылдай, кішкене көзі жалт етіп, — қыздарым отырғанда: шашы ұзын... деуіме болады.

— Негрлер азат етілгенше, олар жайында да осыны айтқан болатын! — деді Песцов, ашу шақырып.

— Сорымызға, еркектер әдетте жаңа міндеттен жалтарып жүргенін көріп отырғанда,— деді Сергей Иванович, —әйелдердің жаңа міндет іздеулерін тек оғаш көрем өзім.

— Міндет деген құқықпен құрмалас нәрсе. Билік, ақша, құрмет: әйелдер соны іздейді, әне, — деді Песцов.

— Бала емізем десем, әйелдерді құп алып, өзімді құр қалдырды деп кейігеннің кері ғой бұл, — деді қарт князь.

Туровцын қарқылдай күлді де, Сергей Иванович осыны өзім айтпаған екем деп өкінді. Тіпті Алексей Александрович те жымың етіп күліп қойды.

— Қойсаңызшы, еркектер қайдан емізсін,— деді Песцов, — әйелдер болса...

— Жоқ, бір ағылшын кемеде келе жатып, баласын өзі емізіпті деген сөз бар, — деді қарт князь, бейпіл әңгіменің қызығына түсем деп, қыздарынан да қымсынбай.

— Сол ағылшындар қанша болса, әйел чиновниктер де сонша болады, — деді Сергей Иванович кірісіп.

— Солай ғой, бірақ семьясы жоқ қыз не істеуі керек? — деді, Песцовқа қосыла, соны жақтап, Чибисова есінен кетпей отырған Степан Аркадьич те қосанжарласа кетіп.

— Сол қыздың тарихын құнттап талдайтын болсаңыз, ол өзі әйел ісін табатын не өз семьясын, не әпкесінің семьясын тастап кеткен қыз боп шығады, — деді Дарья Александровна, әңгімеге ойда жоқта кіріскен күйі, Степан Аркадьичтің қай қызды айтып отырғанын шамалаған адамша, шамдана сөйлеп.

— Біз бірақ принцип, идеал тұрғысынан қараймыз! — деді Песцов, жуан даусын әндете шығарып. — Әйел деген білімді, дербес болуға қақым болса екен дейді. Соның орайы жоғын білгендіктен, меселі қайтып, төменшіктей де береді.

— Тәрбие үйіне асыраушы етіп алмағанға, менің де меселім қайтып, төменшіктеп жүрмін, — деді қарт князь тары да, күлемін деп жапырағының сабақ жағын тұздыққа түсіріп алған Туровцынды мәз-майрам етіп.

XI

Ортақ әңгімеге Кити мен Левиннен өзгелері түгел қатнасты, бір халықтың бір халыққа ететін әсері сөз болған алғашқы кезде, осы жөнде айтсам дегендері Левин ойына да оқтын-оқтын түсіп кетіп отырды; бұрын бірақ өзіне маңызды көрінетін сол ойлары, көңіл түкпірінде көрген түстей елестегенмен, қазір түк қызығы болған жоқ. Солардың сол ешкімге керегі жоқ нәрсе жайын айтуға соғұрлы өзеуреп отырғандары өзіне тіпті оғаш та көріне берді. Солардың әйел құқығы мен білімі жайындағы әңгімелері Китиге де қызық көрінуі тиіс-сықылды еді. Шет елдегі білісі Варенька мен соның бағынышты ауыр жайы есіне түскенде, осыны өзі қанша ойлап, күйеуге шықпаса өз жайы да не боларын қанша дүркін толғанып, осы жөнде әпкесімен де қанша дүркін керіспеп еді десеңші! Қазір бірақ қаперіне де келген жоқ ол. Левин екеуін де өзінше бір әңгіме боп отыр, әңгіме де емес, қайдағы бір іштей білісу боп отыр онысы, сол білісу екеуін барған сайын жақындата түсіп, бет қойған белгісіз нәрселерінен қорыққан қуаныштарын да қосыла сезіп отыр.Левин басында Китидің өткен жылы мені күймеде қалай көріп жүрсіз деген сұрауына, үлкен жол үстінде пішендіктен келе жатып көрдім дегенді айтып берді оған.

— Таңсәрі кезі еді ол. Сіз жаңа ғана оянған болуыңыз керек. Мамаңыз бұрышта ұйқтап жатыр екен. Ғажайып сәрі уақыт еді бір. Келе жатып: төрт ат жеккен күймедегі кім болды екен бұл? — деп ойладым мен. Төрт ат жеккен қоңыраулы сәнді күйме екен де, сіз қалт шалына кеттіңіз, терезеге тесіле қалсам, — қалпағыңыздың бауын міне былайша, қос қолдай ұстап отыр екенсіз де, тас түйіле әлденені ойланып кетіпсіз, — деді ол күлімсіреп. — Сонда не ойлағаныңызды білер ме едім десеңізші, шіркін. Маңызды нәрсе ғой бір?

«Алым-салым болмадым ба екен?» — деп ойлады Кити; бірақ сол жайы есіне түскенде, Левиннің сүйсіне күлімдеп отырғанын көрген соң, еткен әсері, қайта, өте жақсы болғанын да сезе кетті. Қызарып кетіп, мәз бола күлді.

— Шыным, білмейім соны.

— Туровцынның күлкісінің жақсысыншы! — деді Левин, жасаураған көзі мен сылқылдай күлген денесіне тамашалай қарап.

— Көптен білесіз бе оны? — деп сұрады Кити.

— Оны білмейтін кісі бар дейсіз бе!

— Байқауымша, өзін ақмақ деп отырсыз ғой дейім?

— Ақмақ емес, мырық адам бір!

— Бекер оныңыз! Ендігәрі олай ойламай-ақ қойыңыз! — деді Кити. — Ол жайында мен де тым жаман ойда болатынмын, бірақ өзі — асқан сүйкімді, ғажайып мейрімді адам екен. Жүрегі жақсы кісі.

— Апыр-ай, жүрегін қалай біліп жүрсіз оның?

— Әбден дос адам боп кеткеміз. Өте жақсы білем өзін. Өткен қыста, өзіңіз... біздікінде болып кеткен соң, көп ұзамай, — деді Кити жазықты адамша, жаутаңдай күлімсіреп, — Доллидың балалары түгел жұпар боп жатқанда, осы кісі бір келген болатын. Сонда бар ғой, — деді Кити сыбырлай сөйлеп, — Доллиды соғұрлым аяп кеткен соң, сол үйден қайтпай, қолғабысын тигізіп, балаларын бірге бағысқан. Рас айтам; солардың үйінде үш апта боп, балаларды даяшы әйелше жүріп күтіскен.

— Константин Дмитричке Туровцынның жұпар тұсындағы қолғабысын айтып отырмын, — деді Кити, әпкесіне бұрыла еңкейіп.

— Рас, ересен, ғажайып нәрсе бір! — деді Долли, өз жайын әңгіме еткендерін сезіп тұрған Туровцынға қараған күйі, жүрексіне күлімсіреп. Левин Туровцынға тағы да қарап алып, осы адамның ересен жайын бұрын түсінбегеніне қайран қалды.

— Кешіре көріңіз, адам жайында ендігәрі жаман ой ойламаймын әсте! — деді Левин, қазіргі сезгендерін еменжарқын, шын көңілмен айтып.

XII

Әйелдер құқығы жайында қозғалған әңгімеде неке теңсіздігі туралы, әйелдер көзінше айтуға шаркез жатқан мәселелер бар еді. Песцов ас үстінде отырып сол мәселелерге талай рет оқталғанмен, Сергей Иванович пен Степан Аркадьич екеуі ептеп қақпалай да берді.

Жұрт стол басынан түрегеліп, әйелдер жағы шығып кеткен соң, Песцов оларға ілесе қоймай, Алексей Александровичке бұрылып, сол теңсіздіктің басты себептерін айтуға кірісті. Ер-әйелді адамдар арасындағы теңсіздікті, өз ойынша, әйелі мен күйеуінің опасыздығын заң да, жұртшылық пікірі де тең жазаламайтындығында жатыр деп біледі екен.

Алексей Александровичке шылым тартып жібер деп Степан Аркадьич те зып етіп жетіп келді.

— Жоқ, тартпайым мен, — деп Алексей Александрович жайбарақат жауап берген күйі, бұл әңгімеден қорықпаймын деген кісідей, Песцовқа салқын шыраймен жымыя тіл қатты.

— Менің ойымша, мұндай көзқарас төркіні сол нәрсенің нағыз түп мәнінде жатуы керек, — деді де, қонақ үйге шығуға ой қылды; бірақ осы арада Алексей Александровичке күтпеген жерден Туровцын келіп тіл қатты.

— Прячников жайын естіп пе едіңіз? — деді, үндемегенге іші пыса, қашан сөйлер екем деп көптен тықыршып, шампан шарабын іше желігіп тұрған Туровцын. — Вася Прячниковты айтам, — деді, жіпсіген қызыл ерні мейріммен күлімсірей, көбінесе, сыйлы қонақ Алексей Александровичке бағыттай сөйлеп, — сол өзі Квытскиймен Тверьде дуэльге шығып, соны атып-өлтірді дегенді айтты бүгін маған.

Қашан болсын, қас қылғандай, дәл ауырған жеріңді соғып алатын әдет сықылды, сорлатқанда бүгінгі әңгіме де Алексей Александровичтің жанды жеріне минут сайын тиіп жатқанын Степан Аркадьич те сезе берді қазір. Күйеуін тағы да алып кетейін дегенімен, Алексей Александровичей, өзі де соны таңсық көріп, сұрап болмады.

— Неменеге атысыпты Прячников?

— Әйелі жөнінде. Жігіттік істеген! Шақырыпты да өлтіріп тыныпты!

— Ә! — деп Алексей Александрович селқос тіл қатты да, қасын керіп қойып, қонақ үйге қарай тартты.

— Келгеніңізге тіпті қатты қуандым, — деді оған Долли, қыпылдай күлімсіреген күйі, қонақ үйдің алдында жолығып, — сізбен бір сөйлесуім керек еді. Осы араға отыра тұрайық.

Алексей Александрович қасын керген сол селқос қалпы, Дарья Александровнаның қасына отыра бере, көлгірси күлімсіреді.

— Мен де сол, өзіңізден кешірім сұрай сала, жөнелейін деп едім, — деді ол. — Ертең жүруім керек.

Дарья Александровна Аннаның айыбы жоғына әбден сенімді болатын да, жазықсыз сол досын осылай жайбарақат жүріп сорлатпақшы боп отырған осынау сезімсіз, суық жанға деген ашу-ызадан өңі бозарып, ерні дірілдеп бара жатқанын да сезейін деді.

— Алексей Александрович, — деді ол, көзіне тайынбай тіке қараған күйі. — Аннаның жайын сұрағанымда, жауап қатпап едіңіз. Не боп жүр өзі?

— Сау-сәлемет қой дейім, Дарья Александровна, — деді Алексей Александрович, Доллиға қарамай.

— Алексей Александрович, қақым да жоқ, кешірім етерсіз... бірақ Аннаны туған сіңлімдей жақсы көріп, сыйлайтын кісімін өзім; араларыңызда не бар, соны айтыңызшы, жалына сұраймын, сізден? Не кінә тағасыз соған?

Алексей Александрович қабағын шытқан күйі, көзін де жұма бере, тұқырып кетті.

— Анна Аркадьевнаға деген бұрынғы қатнасымды өзгертуім керек дегенде, неге өзгертетін себептерімді күйеуіңіз айтқан шығар дейім сізге, — деді ол, Доллидың көзіне қарай қоймай, қонақ үй арқылы өтіп бара жатқан Щербацкийді шола қарап.

— Жо-жоқ, сенбеймін, сенер жайым жоқ оған! — деді Долли, етсіз қолын алдына ұстай, құшырлана сығып. Содан ұшып түрегеле, қолын Алексей Александровичтің жеңіне салды. — Бұ жерде бөгей береді екен бізді. Мына үйге барайық.

Долли абыржуы Алексей Александровичке де әсер етейін деді. О да түрегеліп, сөзін жықпай, класс бөлмесіне ілесе тартты. Екеуі, қарындаш ұштайтын бәкімен кескіленген клеенка қаптаған стол басына кеп отырды.

— Сенбеймін, сенер жайым жоқ оған! — деді Долли, Алексей Александровичтің тайқай қараған көзіне дәл қарағысы келіп.

— Фактіге сенбеуге болмайды, Дарья Александровна, — деді ол, факт деген сөзге салмақ сала айтып.

— Не істеді соғұрлы? — деді Дарья Александровна. — Немене істеді ол?

— Өз міндетінен безіп, күйеуіне опасыздық жасады ол кісі. Істегені сол оның, — деді Алексей Александрович.

— Жоқ, мүмкін емес ол! Жоқ, құдай ақы, қателескен болдыңыз, — деді Долли, қолын шекесіне қоя, көзін жұмып.

Алексей Александрович, сенімінің мықты сенім екенін өзіне де, оған да көрсеткісі келгендей, салқын шыраймен ерні ғана жыбыр етіп, күліп қойды; бірақ жаңағы шыжық боп қорғаған сөз қобалжыта қоймағанмен де, жарасын жаңғыртып жіберді өзінің. Қатты тебірене отырып сөйледі енді.

— Күйеуіне әйелінің өзі жариялап отырғанда, қателесу деген өте қыйын нәрсе. Сегіз жылғы тұрмыс пен бала — түгел қателік екен, тұрмысымды басынан қайта бастағым келеді дегенді өзі жариялап отыр, — деді Алексей Александрович, ашу қыса, мұрнын тартып қойып.

— Анна жазық істеді деген сөз көңіліме қонбайды тіпті, сенер жайым жоқ соған.

— Дарья Александровна! — деді ол, Доллидың қабаржыған мейрімді жүзіне енді келіп тура қарағам күйі, тілі де ашынып бара жатқанын сезе отырып. Әлі де күдіктенер орайы болса, аяулымды қыйған да болар едім. Күдіктенген шағымда, ауыр тигенмен де, қазіргіден жеңіл болатын бірақ. Күдік етіп жүрген кезімде үміт те бар еді; қазір бірақ үміт жоқ, сонда да болса, түгел күдіктене берем өзім. Түгел күдіктенгенде, тіпті баламды да жек көріп, кейде соның өз балам екеніне де күдіктенем. Асқан бақытсыз жан мен бір.

Оған оны айтудың да керегі жоқ еді. Дарья Александровна өз бетіне сол қарасымен-ақ, ол жайын түсіне кеткен болатын; соны аяп кеткендіктен, досына деген сенімі де айный бастады оның.

— Ойпыр-ай! Сұмдық екен, сұмдық екен мынау! Бірақ бас ашуға бекігеніңіз қалай-ақ рас болды екен дейім?

— Ақырғы шараға бекіген жайым ғой ол. Өзге істер лажым қалмады.

— Істер лаж жоқ, лаж жоқ... — деді Долли, көз жасы мөлдірей отырып. — Солай, істер лаж жоқ, лаж! — дей берді.

— Өлім-жітімді өзге қасіреттегідей крес алып жүрмей, қайрат істеу керек мұнда, бұ сықылды қасіреттің сұмдық жері сол, — деді Алексей Александрович Долли ойының үстінен түскендей боп. — Кіріптар етіліп, сағыңызды сындырған жайдан құтылуыңыз керек. Үш кісі боп тұруға болмайды.

— Түсініп отырмын әбден, түсініп отырмын оны, — деп Долли тұқырып та кетті. Томсарған қалпы, өз жайын, семьясындағы қасірет жайын ойлай келе, басын қапелімде құшырлана көтеріп, қолын айқастыра, өтіл ете жабысты. — Сабыр етіңіз бірақ! Христиансыз ғой. Жайын ойластырыңыз оның! Тастап кеткенде, көрген күні не болмақ оның?

— Ойлағам, Дарья Александровна, көп ойлағамын, — деді Алексей Александрович. Беті теңбілдене қызарып, тұнжыраған көзі Доллиға шаншыла қарады. Дарья Александровна қазір шып көңілмен аяп та кетті. — Мұның өзін мен өз басымды өзі келіп масқаралаған соң істедім; бәрін байырғы қалпында қалдырып та бақтым. Түзелуіне мүмкіншілік беріп, сақтап қалуға да тырыстым. Не шықты дейсіз ғой? Сыпайыгершілікті сақтау сықылды — ең жеңіл талапты да орындаған жоқ ол, — деді ол, қыза сөйлеп. — Қор болмайын деген адамды ғана сақтап қалуға болады; бірақ адам деген бұзылып, азып кеткен соң, қор болуының өзі құтылуы боп көрінсе, не істеуге болады?

— Болды, тек бас аша көрмеңіз! — деді Дарья Александровна.

— Неменені болды дейсіз?

— Жоқ, сұмдық нәрсе ол. Ешкімге де жар болар жайы жоқ, қор болады ол!

— Не істей алайын мен? — деді Алексей Александович, иығы мен қабағын қоса көтере қарап. Әйелінің ақырғы қылығын еске алу сонша шамдандырып жібергендіктен, әңгіме басталған кездегісіндей тағы да салқын тартып қоя берді. — Қайғыма ортақ болғаныңызға әбден рақмет, жүрейін енді, — деді түрегеле беріп.

— Жоқ, сабыр етіңіз! Аннаны қор етпеуіңіз керек. Өз жайымды айтайын, сабыр етіңіз. Күйеуге шыққан соң, күйеуім мені де алдаған болатын; қызғаныш, күйік үстінде мен де түгел тастап, өзім де... дегемін. Бірақ қайтқамын содан, кім қайтарды дейсіз ғой? Анна болатын сақтап қалған. Содан міне тіршілік етіп те отырмын. Балалар өсіп, күйеуім болса семьяға тоқырап, теріс қылығын сезе, әрі пак, әрі түзік тартып, мен де тіршілік етіп келем... Мен кешірсем, сіз де кешіруіңіз керек!

Алексей Александрович тыңдағанмен, Долли сөзі әсер еткен жоқ енді. Бас ашуға бекіген күнгі ашуы жан-дүниесінде тағы да түтеп қоя берді. Серпіліп қойып, даусы ащы шыға, қаттырақ сөйледі:

— Кешірер жайым жоқ та, кешірмеймін де, әділетсіздік деп білем оны. Ол әйел дегенде, барымды түгел істедім де, өзіне тән батпағына бәрін таптап та кетті ол. Кекшіл адам емеспін мен өзім, өмірі ешкімді жек көрген де емеспін, бірақ сол әйелді жаным түршіге жек кергендіктен, кешірер жайым жоқ тіпті, неге десеңіз, өз басыма істеген қыруар қыястығы үшін қыйсапсыз жек көрем өзін! — деді ол, үніндегі ашуына жасы қоса араласып.

— Өзіңізді жек көргенді жақсы көріңіз... —деді Дарья Александровна, ұяла күбірлеп.

Алексей Александрович, жақтырмай мырс етті. Оны өзі көптен білгенмен, өз жайына қолдануға орайы жоқ нәрсе болатын ол.

— Өзіңді жек көргенді жақсы көргенмен, өзің жек көргенді жақсы көруге болмайды. Көңіліңізге дық салғаныма кешірім етіңіз. Әркімнің өз қайғысы да жеткілікті! — Содан, Алексей Александрович көңілін демдеп алып, жайбарақат қоштаса, аттанып та кетті.

XIII

Жұрт стол басынан түрегелген кезде, Ленин де қонақ үйге Китиге ілесе барайын деген ой қылды; бірақ соны өзі үйіріле құрметтеп отырғаны тым айқын болған соң, соған жайсыз тиеме деп те қорықты. Өзі еркектер тобында қалып, ортақ әңгімеге араласа отыра, Китидің қыймылын, көзқарасын, қонақ үйде отырған орнын, өзіне қарамай-ақ сезіп отырды.

Жұрт біткен туралы қашан болсын жақсы ойлап, қашан болсын түгел жақсы көру жайында Китиге берген уәдесін титтей қыйналмай, қазір-ақ айнытпай орындап отыр өзі. Әңгіме Песцовтың қауырт бастама деп, ерекше бір бастама тауып отырған қауым жайына қарай көшті. Левин Песцовқа да, ағасына да қосылған жоқ, орыс қауымының мәнін ағасының мойындау, мойындамау жағы бір түрлі өзінше екі ұшты соғып отырды. Левин бірақ екеуімен сөйлескенде, екеуін тек рақайға келтіре, таластарын да жеңілдету жағын көздеді. Ол өзі өз айтқанына көңіл қоймау үстіне, екеуінің сезіне көңілін одан да кем бөліп, жұрт біткенге тек жайлы, жақсы болса екен дегенді ғана қалады. Маңызды нәрсе қазір бір-ақ нәрсе екенін де біліп отыр өзі. Сол біреу басында сонау қонақ үйде болып, содан жылыстаған күйі, қазір есік алдына келіп тоқтады. Левин өзіне қадалған көз бен жымыңдаған күлкіні бұрылмай-ақ сезіп, жалт қарамасына да болмай қалды. Щербанкиймен есік алдына келіп, өзіне қарап тұр екен ол.

— Сізді мен фортепьяноға бара жатыр ғой деп едім, деді ол, Китидің қасына келе беріп. — Деревняда осы: музыка жағынан шола қалып жүрмін өзім.

— Жоқ, сізді тек шақырайық деп-келіп едік, келгеніңізге рақмет, — деді Кити, күлімдеген күлкісіне Левинді қарық қылып. — Таласу не керек сол? Бірін бірі өмірі иіктіріп жатқан жоқ ақыр.

— Рас айтасыз, я,— деді Левин, — қырқыса таласқанда, көбінесе сол қарсы адамның не дәлелдегісі кеп отырғанын тіпті біле алмаған соң таласасың.

Ең ақылды деген адамдар арасындағы таластар кезінде де, ұшан-теңіз күш жұмсап, сөз нөпірін төге, қыруар қыйсын жолына сала келіп, ақыры сол таласушы адамдар бір-біріне дәлелдейміз деп ұзақ салғыласқан нәрселері өздеріне әлдеқашан, сонау талас басталған кезден-ақ аян нәрсе бола тұрса да, әрқайсысы әртүрлі жайды жақсы көрген соң, сөзім жасынға шықпасын деген оймен, сол жақсы көрген нәрселерін атаспай отырғандарын байыптай бастайтындарын да Левин жиі аңғарып жүретін. Қарсы адамның жақсы көретін нәрсесін бағзы кезде талас үстінде түсініп, қапелімде соны өзің де жақсы көріп кеткендіктен, дереу келісе қойып, содан соң бүкіл дәлелдерің де керегі болмай, босқа қалатынын жиі сезіп жүретін өзі; кейде соның керісінше де сезетін: өзің жақсы көріп, жақсы көрген соң дәлел іздеген нәрселеріңді ақыры кеп айтып салғанда, сол айтқаның жалғаны жоқ, жақсы шықса, қарсы адам да қапелімде келісе кетіп, таласын да тоқтата қоятын. Левиннің де айтайын дегені сол еді.

Кити түсінейінші деген оймен, қабағын түйіп тұра қалды. Бірақ Левин айта бастасымен-ақ, түсіне кетті.

— Түсініп тұрмын: соның не үшін таласып, нені жақсы көретінін білу керек екен де, содан соң барып...

Левиннің олақ айтылған пікірін Кити дәл тауып, толық айтып берді. Левин қуана күлімсіреді: Песцов пен ағасының сөзі көп, шырмаяқ таласынан, нағыз шытырман қыйын пікірлерді де, тіпті сөз сықылды сөз айтпай-ақ, осылай келте оралып, айқын білісетін жайға көшуі Левинді таң-тамаша етті.

Щербацкий қастарынан кеткен соң, Кити жасаулы тұрған карта столына кеп, жанына отырды да, қолына бор алып, жап-жаңа жасыл шұғаға айналдыра дөңгелек сыза бастады.

Екеуі әйелдердің бостандығы мен кәсібі жайында ас үстінде айтқан әңгімелерін тағы да сабақтады. Левин Дарья Александровнаның күйеуге шықпаған қыз, әйел ісін семьядан табады деген пікіріне қосылды. Ол оны: семьяның қай-қайсысы болсын қолғанатсыз күн көре алмайды, кедей, бай семьяның әрқайсысында да не жалданып, не туысқаны ретінде жүрген даяшылар бар, болмаса болуға тиіс деп дәлелдеді.

— Жоқ, — деп Кити қызара сөйлегенімен, шыншыл көзі мөлдірей, Левинге соғұрлы батыл қарады, — қыз дегенді семьяға сағы сынбай қосылмайтын етіп ұстауы да кәдік, өзі болса...

Кити ишарасын Левин де түсіне кетті.

— Әлбетте! Әлбетте! — дей берді ол, — дұрыс айтасыз, я, дұрыс!

Сөйтіп ол, Песцовтың әйелдер бостандығы жайында ас үстінде отырып дәлелдеген нәрселерін, Кити жүрегіндегі именінен қорқыныш пен жасығандықты шалған соң кеп, түгел түсінді де, Китиді сүйе отырып, сол қорқыныш пен жасуды қоса сезіп өз дәлелдерінен де пар кешіп шыға берді.

Үнсіз отырып қалысты. Кити стол үстін бормен әлі сызып отыр. Көзі тып-тыныш жаудырай көрінеді. Левин соның көңіл күйіне төңкеріле отырып, бүкіл болмыс жан-дүниесін, бақыт буы барған сайын кернеп бара жатқанын да сезінейін деді.

— Қап! бүкіл столды шыймайлап тастадым-ау! — деп Кити борды қоя, тұрайын деген кісідей, қозғала бастады.

«Мұнсыз қалай жалғыз қалмақпын?» — деп Левин шошый ойлаған күйі, борды ала берді. — Тұра тұрыңыз, — деді ол, стол қасына отырып жатып. — Сізден бір нәрсе сұрайын деп, көптен ойлап отыр едім.

Левин оның қорықса да, еркелеп тұрған көзіне шаншыла қарады.

— Сұрай қойыңыз.

— Мінеки, — деді де Левин: м, с, м, е, д, б, ж: ә, д, е, с, к, е, ә? — деп бас әріптерін жазып шықты. Бұл әріптер: «маған сол, мүмкін емес деп берген жауабыңыз: әсте дегеніңіз бе еді, сол кездегіңіз бе еді, әлде?» деген сөз еді. Мұндай шытырман сөйлемді Кити түсіне қояды деген де ешбір дәме жоқ еді; Левин бірақ оған: бар өмірім осы сөздерді түсіну, түсінбеуіңізге байланысты боп тұр деген әлпетпен қарады.

Кити де Левинге шындай қарап, содан соң қабағын түйе, маңдайын таяна отырып, оқый бастады. «Осы ойым дұрыс па екен?» — дегенді көзбен сұрап, оқта-текте Левинге де қарай түсіп қояды.

— Түсіндім, — деді Кити қызарып кетіп.

— Мынау не сөз? — деді Левин, әсте деген сөзді мегзеген ә әрпін көрсетіп.

— Әсте деген сөз оныңыз, — деді Кити, — бекер сөз бірақ!

Левин жазуды тез сүртіп, борды Китиге берді де, түрегелді. Кити: о, к, б, а, ж, ж, е,— деген бас әріптерді жазды.

Қолына бор ұстап, жоғары Левинге қараған күйі, жүрексіне, бақытқа баи күліп отырған Кити мен көзі жалтылдай, біресе столға, біресе Китиге қадала, стол үстіне төніп тұрған Левиннің сұлу кескінін көрген соң, Алексей Александровичпен арадағы әңгімеге қайғырған Долли көңілі де жұбанып сала берді. Левин де жазуды түсініп, қапелімде құлпырып қоя берді. «Ол кезде басқаша айтар жайым жоқ еді», — деген сөз екен онысы.

Левин Китиге жай сұраған кісіше, жүрексіне қарады.

— Тек сол кездегіңіз бе еді?

— Я, — деді Китидің күлкісі.

— Қ-қ... Қазіргіңіз ші? — деді ол.

— Мінеки, оқыңыз. Қалағанымды айтам мен. Қатты қалар едім де соны! — Кити: б, н, ұ, к, д, е, — деген бас әріптерді жазып шықты. Онысы: «болған нәрсені ұмытып, кешіріңіз дер едім»,— деген сөз еді.

Левин борды саусақтары дірілдей, бүре ұстаған күйі, жәркішектеп сындырды да: «ұмытар, кешірер ештеңем де жоқ, өзіңізді сүйгенім — сүйген сол», — деген сөздердің бас әріптерін жазып шықты.

Кити Левинге күлімсіреген күйі жалт қарады.

— Түсіндім, — деді Кити күбірлеп.

Левин отыра қала ұзын сөйлем жазды. Кити: осылай ма еді? — деп сұрау да бермей, түгел түсініп, борды алды да дереу жауап берді.

Левин Кити жазған сөзді көпке дейін түсіне алмай, әлсін-әлі қарай да берді өзіне. Бақытқа елтіп, көзі мұнартып та кетті. Кити мегзеген сөзді, Левин тіпті жаза алмай да қойды; бірақ Китидің бақытқа бай нұр жайнаған әсем көзінен, Левин білуге керекті нәрселерін түгел түсінді. Сөйтіп ол үш әріп жазды. Левин бірақ жазып болмай-ақ, Кити қолының қалқасынан онысын да оқып шығып, өзі аяқтады да: Я деген жауап жазды.

— Secretaire ойнап отырсыңдар ма? — деді қарт князь қастарына келіп. — Дегенмен, театрға үлгірем деген ойын, болса, жүрсек дейім.

Левин түрегеліп, Китиді есік алдына дейін шығарып салды.

Екеуінің әңгімесінде бәрі де түгел айтылды; Китидің Левинді сүйетіні де, әке-шешесіне айтатыны да, ертең таңертең Левиннің баратыны да тегіс айтылды.

ХІV

Кити аттанып, Левин жалғыз қалған соң, ертең соны тағы да керіп, біржола қосылатын сәтке тезірек жетсем екен деп, тағаты қалмай, ынтығы құрый тықыршып тұрғанын сезіп, Китисіз өткізетін осынау он төрт сағаттан зәресі ұша қорықты. Оңаша болмай, уақытша алдана тұру үшін біреу-міреумен бірге боп, сөйлесуі де қажет көрінді өзіне. Сөйлесіп көңіл ашатын ең жақсы серік Степан Аркадьич болғандай еді, бірақ шынында балет жаққа барғалы тұрып, сауық-кешіне барам деп тайып кетті ол. Левин тек: бақытқа байыттың, жақсы көрем сені, істеген жақсылығыңды өмір-ғұмырымша ұмытпаймын дегенді ғана айтып қалды оған. Степан Аркадьичтің Левинге қараған көзқарасы мен күлкісі: ол сезіміңді әбден түсініп тұрмын дегенді көрсетті.

— Немене, өлмес жаққа шықтың ба? — деді Степан Аркадьич, Левиннің қолын құшырлана қысып.

— Жжжоқ, — деді Левин.

Дарья Александровна да Левинмен қоштаса тұрып:

— Китимен қайта табысқаныңызға қандай қуандым десеңізші, байырғы достықты бағалай білу керек, — деді құттықтағандай болып.

Дарья Александровнаның ол сөздері Левинге жайсыз тиді бірақ. Сол жайдың бәрі бір ақылы шалмас, асқар шың екенін түсіне алмайтын болған соң, Доллидың соны ауызға алмай, жайына отыруы да керек еді. Левин солармен қоштасқан соң, жалғыз қалмайын деген оймен, ағасына барып қосылды.

— Сен қайда барасың?

— Мәжіліске барам.

— Мен де барам ендеше. Баруға болады ғой?

— Неге болмасын? Жүр барайық, — деді Сергей Иванович күлімсіреп. — Бүгін не боп жүр өзіңе?

— Маған ба? Басыма бақыт қонып тұр! — деді Левин, мінген күймелерінің терезесін төмен түсіріп жіберіп. — Ештеңе етпей ме саған? Әйтпесе тіпті қапырық боп кетті. Басым бақытқа жетіп тұр! Сен осы, өмірі неге үйленбегенсің?

Сергей Иванович жымыя күлді.

— Өте қуанып отырмын, аяулы қ... ғой дейім өзі, — дей берді Сергей Иванович.

— Жо-жоқ, айтпа, айтпа! — деді Левин сапылдап, ағасының ішігінің жағасынан қос қолдай ұстап, қаусырындырып жатып. «Аяулы қыз екен өзі», деген сөз Левин сезіміне тіпті үйлеспейтін, қарапайым, қалпынан аумайтын сондай сөз болатын бір.

Сергей Иванович бір, сирек мінезге сала, мәз бола күлді.

— Дегенмен де, соған қатты қуандым деуіме болады.

— Оны ертең айт, ертең, өзге түк те жоқ! Түк жоқ, үндеме! — деп Левин, ағасының ішігін тағы да қаусырындырып: — Өте жақсы көрем өзіңді! — дегенді қосып қойды. — Немене, мәжілістеріңде болуға бола ма маған?

— Әрине болады.

— Бүгінгі сөздерің не жайында еді? — деп сұрады Левин, күлімсіреген күйі.

Екеуі мәжіліс үстіне келді. Левин протокол оқыған секретарьдың, соны өзі, сірә, түсінбеген соң да, сүріне қабына тұрып оқыған оқысын тыңдап шықты. Левин бірақ секратарьдың жүзіне қарай отырып, сүйкімді, мейрімді, аяулы адам екенін де көре отырды. Ол жайы протокол оқығандағы жаңылу, қысылуынан да шалынып тұр. Содан сөз де сөйлене бастады. Өздері бір сомалар бөлу, кернейлер салу жайында керісіп, Сергей Иванович екі мүшені ықсыратқан соң, біртүрлі мардамсый ұзақ тұрып сөйледі; екінші бір мүше де қағазға әлденелер түртіп алып, басында, жүрексінгенмен, соңынан майдалай тұрып, батыра жауап қайырды оған. Одан соң Свияжский де (о да сонда екен) әлденені өте жатық, жарасымды етіп айтып шықты. Левин соларды тыңдай отыра, бөлінетін жаңағы сома да, салынатын керней де — ештеңе де жоқ, өздері тіпті ашу да шақырыспай, түгел бір сондай мейрімді, аяулы адамдар болған соң, араларындағы сол жайдың бәрі де соғұрлы жақсы, биязы шығып жатқанын да айқын аңғарды. Өздері жан адамға зарарын тигізбей, жұрт біткенге жайлы да келіп отыр. Левинге ең бір тамаша жері: бүгін өзіне солардың бәрі де сыр-сыпасымен түгел көрініп, бұрын көзге шалынбайтын кішкентай белгілері арқылы әрқайсысының жан-дүниесін танып, түгел бір мейрімді, аяулы адамдар екенін айқын көргені болды. Соның бәрі де Левинді бүгін елден ерекше өте-мөте жақсы көріп кеткен. Ол жайлары Левинмен сөйлескен сөздерінен де, тіпті бейтаныс адамдардың да Левинге түгел елжірей, сүйе қараған қарастарынан көрініп тұр.

— Немене, риза болдың ба?—деп сұрады Сергей Иванович одан.

— Әбден. Мұндай қызық болады дегенді тіпті ойлаған да жоқ едім! Аяулы, тамаша нәрсе екен!

Левин қасына Свияжский келіп, үйінен шай ішуге шақырды. Левин Свияжскийге несіне наразы боп, не қалап тұрғанын тіпті түсіне алмау үстіне, есіне түсіре де алмай қойды. Свияжский де ересен мейрімді, ақылды адам екен бір.

— Мақұл, барайын, — деді де Левин, әйелі мен балдызының жайын сұрады... Содан Свияжскийдің балдызы жайында өз қыялынша некемен астасып жататын ойы қазіргі ойына кеп, біртүрлі қызық тоғыса кеткен соң, бақытқа батқан жайымды соның әйелі мен балдызындай шешіле айтар кісі бола қоймас деген оймен, солардікіне баратын болғанына қатты қуанды өзі.

Свияжский Левиннен деревнядағы жұмысының жайын сұрастырғанда, Европада жоқ бірдеңелер табудың ешбір орайы бола қоймас деген ойда отырғанмен, онысының қазір Левинге де жайсыз ештеңесі болған жоқ. Қайта, Свияжский сөзі оң сөз, осы істеп жүргендерімнің бәрі де бір құрдым нәрсе деген сезімге келіп, Свияжскийдің өз әділдігін айтудан тайқай беретін ғажайып биязы сынықтығын да көре отырды. Свияжский үйіндегі әйелдер де ерекше сүйкімді әйелдер болып шықты. Солар өзі бәрін біліп, қостап отырғанмен де, тек тартымдылық істеп айтпай отырған сықылды көрінді Левинге. Сол үйде өзі алуан әңгімелер айтып, екі-үш сағат отырғанмен, жан-дүниесін жайлаған жалғыз ғана нәрсені мегзеймін деп, соларды тіпті ығыр қылып, әлдеқашан жатқылары келіп отырғанын да аңғарған жоқ. Свияжский көңілдесін ауыз үйге шығарып салғанда, есінеген күйі, соның бүгінгі оғаш ахуалына таңырқай да жүрді. Сағат екіге кетіпті. Левин қонақ үйге келген соң, әлі де қалып тұрған он сағат уақытты осы тағатсыздықпен отырып, қазір қайтіп жалғыз өткізем деген ойдан шошып та кетті. Ояу отырған күзетші малай, шам жаққан соң кетейін деп еді, Левин бірақ жібермеді. Левин бұрын байқамайтын осы Егор малай да өте ақылды, жақсы, ең абзалы мейрімді адам болып шықты.

— Немене, Егор, ұйқтамау қыйын ба екен?

— Қайтер дейсіз! Қызметіміз сол ғой біздің. Мырзалар жаны тынышрақ та, оған орай мұнда есеп жағы көп.

Егордың семьясы, үш ұл, бір тігінші қызы бар екен де, ол қызын қайыс бұйым дүкеніндегі приказшіге бергелі жүр екен.

Левин бұ жөнде неке мәселесіндегі басты нәрсе махаббат жағы да, махаббат барда бақытты да боласың, неге десең бақыт деген тек өз басыңдағы нәрсе деген пікір айтты Егорға.

Егор өзі Левин пікірін ден қоя тыңдап, әбден түсінгендей болғанмен, соны растағалы жақсы мырзалар қолында жүргенде, мырзаларыма қашан болсын риза болып жүруші едім, қазіргі қожайыныма да, француз болғанымен, әбден ризамын деп, Левин бір күтпеген тосын сөз айтты.

«Керемет мейрімді адам», — деп ойлады Левин.

— Қош, сен өзің қашан үйленіп едің, Егор, әйеліңді сүйіп алып па едің?

— Сүймегендеше,— деді Егор.

Содан, Левин Егордың да делебесі қозып, көңіліндегі жан сырын шертсем екен деп отырғанын аңлай кетті.

— Менің өмірім де бір ғажайып өмір. Жасымнан-ақ...— деді ол, біреу есінесе қосыла есінейтін әдетке сала, Левиннің шаттығы жұғып кеткендей, көзі жайнай сөйлеп.

Осы кезде бірақ қоңырау шылдыры естілді; Егор кетті де, Левин жалғыз қалды. Ac үстінде де өзі жөнді ештеңе ішпей, Свияжскийдікінде де шай мен кешкі ас ішуге көнбегенімен, тамақ ойлар жайы да болған жоқ. Өткен түні ұйқтамағанымен, ұйқыны да ойлай алмады. Бөлме ауасы қоңыр салқын болса да, қапалай берді өзі. Екі желдеткіштің екеуін де ашып тастап, соның тұсындағы стол қасына кеп отырды. Қар басқан үй төбелерінен ары шынжырлы әшекей крес пен одан жоғары таман Сүмбілесі сарғая жарқырап, жылжый өрлеген үш тағанды Үркер шоғыры көрінеді. Левин біресе креске, біресе жұлдызға қараған күйі, бөлмеге біркелкі ағыла кірген суық таза ауаны сіміре, қыялындағы бейнелер мен суреттерді түсінде көрген кісіше, қадағалап отыр. Сағат төртке қарай кеткенде коридордан аяқ дыбысы шалынып, Левин есіктен қылтыя қарады. Клубтан қайтқан Мяскин дейтін танысы екен ол. Мяскин тұнжырай салбырап, жөтеле басып келеді екен. «Бақытсыз сорлы!» деп ойласымен, сол адамды жақсы көріп, жаны ашығандықтан, Левин көзіне жасы да іркіле кетті. Сонымен сөйлесіп жұбатқысы да келді оны; бірақ жалаңқабат жейдешең екені есіне түсіп, ойынан қайтты да, тым-тырыс тұрғанмен, өз басына терең мәнді көрінген, түр-тұрпаты ғажайып крес пен сарғая жарқырап, шарықтай өрлеген жұлдызға қарап, салқын ауаға тоғыла түскелі желдеткіш өтіне тағы да кеп отырды. Сағат жетіге кеткен кезде еден сүртушілер дуылдап, қайдағы бір қызметке шақырған қоңыраулар соғылып, Левин де тоңа бастағанын сезейін деді. Желдеткіштерді жауып, жуынып, киініп алды да көшеге шықты.

ХV

Көшелер әлі де бос екен. Левин Щербаикийлер үйіне қарай беттеді. Сыртқы есіктері жабық, түгел ұйқтап жатыр екен. Левий қайта оралып, нөмеріне кірген соң, кофе әкелуін сұрады. Егор жоқ екен, кофені күндіз істейтін малай әкелді. Левин сонымен де сөйлесейін деп еді, бірақ малайға қоңырау соққан соң, кетіп қалады ол. Левин кофесін ішіп, аузына қалаш салайын деп еді, аузы бірақ қалашқа жуыспай да қойды. Қалашты түкіріп тастап, пальтосын киді де, қыдырайын деп тағы да жөнелді. Левин Щербацкийлер есігінің алдына екінші рет келгенде, сағат онға қарай кеткен болатын. Үйдегілер жаңа ғана түрегеліп, аспазшы тамақ әкелуге кетіп барады екен. Кем дегенде тағы да екі сағат шыдау керек болды.

Осы түн мен осы ертеңгілікте Левин мүлде сезімсіз тіршілік етіп, заттық дүние жағдайларынан өзін өзі мүлде ада боп қалған адамдай сезінді. Күн ұзын ас ішпей, екі түн ұйқтамай, аязда бірнеше сағат жейдешең отырғанда, өзін өзі бұрын-соңды болмаған бір жасаң, сау-сәлемет адамша сезгені былай тұрсын, тіпті денесіне түк байланысы жоқ адамша сезінді: қозғалғанда көк еттерін шіремей-ақ қозғалып, істеймін дегендерін де түгел істей беретіндей көрді. Керек болса, көкке де ұшып, үйдің, бұрышын көшіріп қондырар едім деп те ойлады. Өзге уақыттың бәрінде көше қыдырып, сағатына дамылсыз қарап, жан-жағына жалтақтаумен болды.

Сонда көрген дүниені соңынан қайтып көрген жоқ өзі. Әсіресе мектепке тартқан балалар, үй төбелерінен тротуарға қонып жатқан көгілдір көгершіндер, ұны шаңыта, көрінбес қолдар қалап жатқан сайкалар Левин көңілін босатып та жіберді. Сол сайка, сол көгершін, сол екі бала жер бетінде бір жоқ бітімдер екен. Бәрі бір мезгілде ұшырады соның: көгершінге жүгіре жеткен бала Левинге күлімсірей қарады; көгершін, қанаты сатыр етіп, күнге шағылыса, ауада ұшқындаған қар қылауын аралай ұша жөнелді, үй терезесінен піскен нан иісі аңқып, сайкалар қаланып жатыр. Соның бәрі қосыла келіп, төтенше бір жақсы нәрсе болған соң, Левин күліп жіберіп, қуанған көзінен жасы да шығып кетті. Газеттер мүйісі мен Кисловканы кеңінен орай, қонақ үйге тағы да келіп, сағатын алдына қоя, он екі болуын күтіп қайта отырды ол. Көрші нөмердегілер машиналар мен алдампаздық жайында әлденелер сөйлесіп, таңертеңгі дағдыша жөтелісіп қояды. Сағат тілі он екіге таянғанын аңғарған жоқ олар. Сағат тілі он екіге де жетті. Левин есік алдына шықты. Арбакештер түгел білетін тәрізді екен. Өзара керілдесе, әрқайсысы өз көлігін ұсына, жүздері масайрай жайнап, Левинді қоршай кетісті. Левин өзгелерін де ренжітпейін деген оймен, олармен де жүруге уәде беріп, бір арбакешті алды да, Щербацкийлердікіне тарт деп бұйырды. Қаны сыртқа тепкен қып-қызыл күдіс мойнына көйлегінің ақ жағасын шапанынан шығара, шымқай түймеленген арбакеш те бір әсем адам екен. Ол арбакештің шанасы да бір, Левин соңынан қайтып мінбеген соғұрлы ыңғайлы, биік шана боп шықты, аяғын баспағаны болмаса, аты да бір атырылып тұрған, сәйгүлік ат екен. Арбакеш Щербацкий үйін біледі екен де, Левинге ерекше ізет көрсете, делбені дөңгеленте ұстаған күйі «дбру» деді де, есік алдына әкеп түсірді. Щербацкийлер швейцарының да түгел біліп тұрған түрі бар екен. Ол жайы оның жымыя күлген күлкісімен:

— Көптен бері болмадыңыз ғой, Константин Дмитрии! — деген сөзінен көрініп тұр.

Ол өзі түгел білу үстіне, қуанышы қойнына сыймай, сол қуанышын білдірмеуге тырысып та тұрған сықылды. Левин соның сүйкімді көне көзіне қарап, бақытына тіпті тағы да бір жаңа нәрсе жамалғанын түсіне кетті.

— Тұрды ма екен?

— Кіре беріңіз! Жоқ, осында-ақ қойыңыз, — деді швейцар, күлімсіреп, Левин баскиімін алғалы қайта оралған соң. Онысы да бірдеңені білдіре кетті:

— Кімге хабарла дейсіз? — деп сұрады малай.

Малай өзі әрі жас, әрі қырымпоз жаңа малай болғанмен, өте мейрімді жақсы адам екен де, бәрін түгел біліп тұр екен.

— Княгиняға... князьға... княжняға... — дей берді Левин.

Левиинің алғаш көрген адамы mademoiselle Linon болды. Шашы мен жүзі құйылыса жайнап, залды аралай өтіп барады екен ол. Левин сонымен тіл қатыса берісімен-ақ, есіктің іш жағынан қапелімде көйлек сыбдыры шалынып, mademoiselle Linon Левин көзіне көрінбей де қалып, бақыты таянғанға үрейі ұша қуанып та кетті. Mademoiselle Linon Левинді тастай бере, екінші есікке қарай, асыға жөнелді. Сол шығысымен-ақ, паркетте жеп-жеңіл шапшаң басқан аяқ дыбысы шалынып, Левиннің сонша ұзақ, аңсай қалап, сарыла іздеген бақыты мен өмірі, өз басынан сона ғұрлым артық көрген өзі де — қасына тез жақындап қалды. Кити, аяғы жерге тимей, көз шалмас бір күшпен зымырай ұшып келеді екен.

Левин өз жүрегін кернеген махаббатқа оның да үрейі ұша қуанған, алдау білмес, нұрлы көзін ғана көріп тұр. Сол бір коядер Левинді махаббат сәулесімен тамылжый шарпып, жап-жақын келіп те қалды. Кити Левиннің дәл қасына жанаса кеп тоқтады. Қолын да көтеріп, Левиннің иығына арта салды әкеліп.

Өз мұрсасы жеткеннен аянған жоқ ол, — жүгіре жетіп, жүрексіне, қуана, құшағына түгел беріле кетті оның. Левин де шап құшақтап, сүюге ынтық аузына ернін төсеп, еңсей жабысты.

О да түні бойы ұйқтамай, таң атқалы күтіп отыр екен өзін. Әке-шешесі де қайт етпей қостап, бақытына қоса жырғасыпты. Левинді күтіпті Кити. Өздерінің бақытын Левинге алдымен өзі айтқысы келіпті. Соған жалғыз жолығуға қам ойлап, сол ойына қуана, әрі жүрексініп, әрі ұялып, не істеп жүргенін де білмепті. Левиннің жүрген дыбысын, сөйлеген даусын естіп, mademoiselle Linon кеткенше ішкі жақта күтіп тұрыпты. Mademoiselle Linon кеткен соң, қалай болмақ, не істеймін дегенді де қабырғасына кеңеспей, Левинге келген күйі, істегені әлгі болды оның.

— Мамама барайық! — деді ол, Левиннің қолынан алып. Левин кепке дейін ештеңе айта алмады, айта алмағанда, шалқып тұрған сезімін сөз кірлетер дегендіктен емес, бірдеңе дейін десе-ақ, сөз орнына әрдайым бақыт жасы төгіліп кеткелі тұрғанын сезгендіктен айта алмады. Китидің қолын алып, соны сүйді.

— Шын-ақ па екен осымыз? — деді ол ақыры, даусы көмескі шығып. — Өзімді сен сүйеді дегенге сене алмай тұрмын!

Ол «сеніне», өзіне қараған Левинше, Кити де жүрексіне күлімсіреді.

— Шын! — деді ол мағналы пішінмен, баяу сөйлеп.

Кити, Левин қолынан алған күйі, қонақ үйге кеп кірді.

Княгиня екеуін көрген соң, алқына тыныстап, жылап та, күліп те жіберіп, Левин бір күтпеген қунақ жүріспен, қасына жетіп келген күйі, басынан құша тұрып сүйгенде, Левин бетіне жасы да тиіп-тиіп кетті.

— Көңіл жайғасты деген осы! Қуаныштымын, Китиді жақсы көр. Қуаныштымын... Кити!

— Тез табыстыңдар-ау! — деді қарт князь, жайбарақат көрінгісі келіп. Левин бірақ, өзіне бұрылған кезде князьдің кезі де шыланып қалғанын аңғара кетті.

— Қашан болсын, көптен қалағаным осы болатын менің! — деді ол, Левиннің қолынан ұстай, өзіне қарай тартып. — Мына желөкпе қайдағыны шығарып жүргенде-ақ, менің ойым...

— Папа! — деп Кити шыр етіп, аузын қолымен баса қойды оның.

— Жарайды, айтпай-ақ қояйын! — деді ол.— Өте-өте қуан... Қап! есуас басым-ай...

Князь Китидің бетінен, қолынан сүйіп, бетінен қайыра тағы да сүйіп, шоқындырып шықты.

Кити соның ет-жеңді қолын аймалай ұзақ сүйіп тұрғанын көрген соң, бұрын өзіне жат адам боп шалынатын сол карт князьді жақын тұтқан бір жаңа сезім Левинді де билеп әкетті.

ХVІ

Княгиня орындықта күлімсірей түсіп, үнсіз отыр; князь да соның қасына кеп отырды. Кити әкесінің қолын әлі сол ұстаған күйі, орындығының жанында тұр. Тым-тырыс бәрі.

Бірінші боп түгел сөзбен атап, бар ой, бар сезімін өмір мәселесіне көшірген княгиня болды. Онысы алғашқы сәтте бәріне де түгел оғаш көрініп, тіпті қатты да тиіп кетті.

— Қашан дер екеміз? Бата беріп, атауымыз керек қой. Тойың қашан дейміз? Не ойың бар, Александр, сенің?

— Бұ жерде мынада тұр ғой билік, — деді қарт князь Левинді нұсқап.

— Қашан дейік? — деді Левин қызарып. — Ертең болсын. Маған салсаңыздар, батаны бүгін беріп, ертең той жасау керек қой деп отырмын.

— Қой, mon сһеr, лақпай отыр өйтіп!

— Ендеше бір жетіден соң жасайық.

— Құдды есуастың сөзі.

— Жоқ, несі бар оның?

— Құдай жазбасын! — деді шешесі, сол дегбірі қашқанын қуаныш ете күлімсіреп. — Жасауын қайтеміз?

«Жасау, ырым-сырым дегендер шын-ақ керек пе екен түге? — деді Левин шошып кетіп. — Дегенмен де, сол жасау, бата, ырым-сырым дегендер бақытыма кәкір келтіре қоя ма менің? Жоқ, түкте кәкір келтірмейді!» Левин Китиге қарап, жасау деген сөзді көңіліне титтей ауыр алмағанын да аңғара кетті. «Демек, керек болғаны ғой оның», — деп ойлады Левин.

— Түк те білмеймін, ойымды айтқаным ғой әшейін, — деді ол, кешірім өтініп.

— Былайша ақылдасқанымыз ғой. Бата беріп, атауымыз керек енді. Солай ол.

Княгиня күйеуін келіп сүйген соң, кетуге ыңғайланды; күйеуі бірақ жібере қоймай, ыстық-суығы басылмаған жас адамша құшақтап, елжірей күлімсіреп, бірнеше қайтара сүйді. Кәриялар сәл уақыт шатасып кетіп, ғашық боп отырған осы өзіміз бе, қызымыз ба дегенді де білмей қалған сықылданды. Князь бен княгиня шыққан соң, Левин қалыңдығының қасына келіп, қолын ұстады. Қазір өзі дәтін бекітіп, сөйлеуге де шарқы келіп тұрған соң, Китиге көп нәрселер айтуы керек еді. Бірақ керекті сөздерінен мүлде өзге нәрселер айтып кетті.

— Осының осылай боларын қалай білгем десеңші өзім! Өмірі үміт еткен де жоқпын; бірақ ішімнен қашан болсын сеніп жүретінмін, — деді ол. — Осының бұйрығы болғанына да сене берем өзім.

— Мен ше? — деді Кити. — Тіпті сол кезде-ақ... — Кити кідіре қалып, алдау білмес көзін Левинге тайынбай тіккен күйі, тағы да сөйлеп кетті, — тіпті сол, өз бақытымды өзім тепкен кезде-ақ ойым сол болатын. Қашан болсын бір өзіңізді ғана сүйгенмен, көрсе қызарлық еткем. Айтайын дегенім... Ұмытар ма екенсіз дейім соны?

— Жақсы жоралығы да болар оныңыз. Менің көп нәрсемді өзіңіз кешіруіңіз керек, қайта. Сізге айтар нәрсем-ақ...

Китиге айтайын деп оқталған сөздерінің бірі болатын онысы. Китиге өзі бірінші күннен бастап-ақ: өзіңіз сықылды пак кісі емеспін де, екіншіден, дінге де сенбеймін деген екі нәрсе айтпақшы болатын. Соларды айту жағы қыйнағанмен, екеуін де айтуым керек деп есептеген өзі.

— Жоқ, қазір қоя тұрып, соңыра-ақ айтайын! — деді ол.

— Жарайды, соңыра айтсаңыз, соңыра айтыңыз, бірақ айтпаушы болмаңыз, әйтеуір. Қорқар түгім жоқ менің. Түгел білуім керек менің. Болары болды енді.

Соз соңын Левин бітірді.

— Болды дегенде, қандай адам болсам, ондай адам болайын, қант етпей, құп аласыз ғой мені? Сол ма?

— Сол, я.

Екеуінің әңгімесін mademoiselle Linon келіп бөліп кетті, ол болса, көлгірсінгенмен де, елжірей күлімсіреп, сүйікті шәкіртін құттықтауға келіпті. Ол шыққанша жалшы-малайлар да құттықтағалы сау ете түсті. Содан соң ағайындары ағылып, қымғуыт думан басталып кетті де, сол думаннан тойы өтер өткенше Левин де бас ала алған жоқ. Левин ылғый құлазып, ебі қашып жүргенмен, бақыты да тасып, баурап әкетті өзін. Өз басына түсетін, өзі білмейтін кәделер де көп екенін үздіксіз сезіп, сол айтқандарын түгел істей жүре, соның бәрі бақытқа да байыта берді. Өзіне қыз айттыратын құдалығын өзге құдалықтардан ала бөтен дара құдалық көргендіктен, құдалық біткеннің үйреншікті жайлары басыма қонған ерекше бақытыма кәкір келтірер ме екен деп те ойлады; бірақ ол ойы, өзгелер істегенді өзі де істеп, бақыты онысына арта түспесе кемімей, қайта бұрын-соңды теңі жоқ, ерекше бақыт бола берумен барып тыянақтады.

— Енді конфет жейміз, — деп m-lle Linon айтысымен, Левин де конфет әкелуге жөнелді.

— Өте жақсы бопты, — деді Свияжский. — Букетті Фоминнан алғаныңыз оң болар еді деймін.

— Сол керек пе еді?— деді де Фоминға жөнелді.

Жұмсайтын шығын, сыйлық жағы көп болатындықтан, қарызға ақша алу керек дегенді айтты ағасы.

— Сыйлық керек пе еді? — деді де Фульдеге қарай шапты.

Өзін кондитер дүкенінде де, Фоминда да, Фульде де күтісіп, сол күндерде бастас болған күллі өзге жұрт сықылды, олар да қуаныш етіп, бақытына мәз болысып отырғандарын көрді. Өзін бүкіл жұрт жақсы көруі үстіне, бұрын қоңырайысып, суық, селқос көрінетін адамдары да өзіне түгел сүйсініп, айтқанын қайт қылмай, қуанышын елжірей, қылымсый қоштасып, қалыңдығы жұрттан асқан дегдар кісі болғандықтан, дүниедегі ең бақытты адаммын деген нанымын да қос кергендері тіпті ерекше нәрсе болды. Кити де сол сезімде болатын. Нордстон графиня бұдан гөрі тәуірірек болса деп, едім дегенді аузы барып, құлақ қағыс еткенде, Кити соғұрлы шала бүлініп, дүниеде Левиннен өтер ешкім жоқ деп соғұрлы төндіре дәлелдегендіктен, онысына Нордстон графиня да мойын қойып, Кити барда Левинді сүйсіне қарсы алмай қоя алмайтын да жаққа шықты.

Левиннің түсінісеміз деп уәде еткен нәрсесі сол заманның ең бір ауыр уақыйғасы еді. Левин қарт князьбен ақылдаса келіп, соның рұқсатын алған соң, өзін қыйнаған нәрселері жазылған күнделігін Китиге берді. Ол күнделігін өзі болашақ қалыңдығын еске алып жазған болатын. Левинді істеген күнәлары мен дінсіздігі жөніндегі екі нәрсе қыйнайтын еді. Дінсіздігін мойындауы елеңсіз өтіп те кетті. Кити өзі діншіл болатын да, дін қағыйдаларына да шүбә келтірмейтін әсте, бірақ Левиннің сырттай дінсіздігі тіпті қаперіне де келген жоқ. Махаббаты арқылы Левин жан-дүниесін өзі түгел білетіндіктен, сол жан дүниедегі өз қалауларын көріп те отыратын, ал, жан дүниесінің дінсіздік жағы не дегенге келгенде, Китиге бәрібір болатын оның. Мойындаған екінші нәрсесі болса, Китиді өксіте жылатты.

Левин өзі Китиге күнделігін бергенде, іштей толғанбай берген жоқ-ты. Кити екеуінің арасында құпыя сыр болуға тиіс емес деп білгендіктен, осылай болуы керек деп байлаған болатын. Бірақ сол қалай әсер етер екен дегенді ескеріп, Кити жайына ой жүгіртпеген-ді өзі. Сол күні кешке театрға барар алдында солардыкіне келіп, Китидің бөлмесіне кіре, өзі салған айықпас күйікке құса боп жылаған аянышты, әдемі, шерлі жүзін керген соң, өткендегі масқара жайын Китидің сол кіршіксіз пактігінен бөліп жатқан тұңғыйықты бір-ақ аңғарып, істеген ісінен шошып та кеткен өзі.

— Мына сұмдық кітабыңызды ары алыңызшы! — деді Кити алдындағы стол үстінде жатқан дәптерді сыра беріп. — Мұны несін бергенсіз маған!.. Жоқ, дегенмен де тәуір болды, — деп қосып қойды, Левиннің күйінген жүзін аяп кетіп. — Бірақ сұмдық нәрсе екен өзі!

Левин тұқырған күйі, үндеген жоқ. Ештеңе айта алмады.

— Кешірмейсіз ғой мені, — деді ол күбірлеп.

— Жоқ, кешіргемін, бірақ сұмдық нәрсе екен бір!

Алайда, Левин бақыты тым шалқып жатқандықтан, ол мойындауы шырын бұзбай, қайта бір жаңа шырай беріп жіберді оған. Кити де кешірім етті; бірақ Левин сол күннен бастап-ақ Китиден өзін бұрынғыдан да кем санап, соның алдында бұрынғыдан да кішірейе иіліп, орынсыз тап болған өз бақытын бұрынғыдан да күшті бағалайтын боп кетті.

ХVІІ

Алексей Александрович ас үстінде, одан соң айтылған әңгімелерден алған әсерін есіне еріксіз түсіре, оңаша нөмеріне қайта оралды. Дарья Александровнаның кешірім ету жайындағы сөздері қынжылтып та тастады өзін. Өз жайына христиан ережелерін қолдану, қолданбау жағы, жеңіл-желпі айтуға болмайтын, тым қыйын мәселе еді де, Алексей Александрович теріске жорый, әлдеқашан шешіп те қойған мәселе еді. Алексей Александрович жадына, айтылған әңгімелер ішінен көбірек ұялағаны ақкөңіл, ақмақ Туровцынның: жігіттік істеген, дуэльге шақырыпты да, өлтіріп тыныпты деген сөзі болды. Ізет сақтап, пікірлерін айтпағандарымен, жұрт біткен соны қостаған тәрізді де көрінген.

«Әйткенмен, ол өзі тынған іс болған соң, оның жайын ойлайтын да ештеңе жоқ», — деді Алексей Александрович ішінен. Алдағы жүрісі мен тексеру ісінің жайын ғана ойлап, нөмеріне кірген соң, қасындағы швейцардан: малайы қайда екенін сұрады; малайыңыз қазір ғана шықты деді швейцар. Алексей Александрович шай әкелсін дегенді айтты да, стол басына отыра Фрумды алып, сапарының бағыт жайын ойластыра бастады.

— Екі телеграмма бар екен, — деді қайта оралған малайы бөлмеге кірген соң. — Ғафу етіңіз, тақсыр, қазір ғана шығып едім.

Алексей Александрович телеграмманы алып, желімін ашты. Бірінші телеграмма Каренин көңіл ғып жүретін орынға Стремовтың тағайындалғаны жайындағы хабар екен. Алексей Александрович телеграмманы тастай салды да, қызара түрегеліп, бөлмеде жүре бастады. «Quos vult perdere demental»72 ,— деді, quos деген сөз арқылы осы тағайындауға болысқан адамдарды мегзеп. Ол орынды өзі алмағанға қынжылған жоқ, бұлыққа алмаған да тәрізді езін; бірақ сол орынға, тіл-жағына сүйенген, мылжың Стремовтың қабілеті өзгелердің қай-қайсысынан болсын кем жатқанын қалай көрмеді екен деп, соны түсінбей, соған таңырқады. Осы тағайындау арқылы өздерін қор қылып, өз prestige 73 түсіргендерін қалай көрмеді екен!— деп кейіді.

«Тағы да осы сықылды бірдеңе болар», — деді ішінен кекете, екінші телеграмманы ашып жатып. Әйелінен келген телеграмма екен. «Анна» деп көк қарындашпен қойған қолы көзіне алдымен шалына кетті. «Өлім халіндемін, келуіңді жалына сұраймын. Кешірім алып, көңілім қош боп өлейін» деген сөздерді оқыды ол. Жиркене күлді де, телеграмманы тастай салды. Оның ойынша, мұнысы бір титтей күмәні жоқ алдау мен айла боп көрінді алғашында.

«Алдау дегеннен тартынбайды ол. Босануы керек болатын. Толғақ болуы кәдік. Бірақ не мақсаттары бар екен десеңші? Баланы заңды бала етіп, беделімді түсіре, бас ашуды бөгемекші ғой, — деп ойлады. — Бірақ «өлім халіндемін» деген бірдеңе айтылыпты өзінде...— Телеграмманы қайта оқып шықты; сөйтіп тұрып, телеграмма да айтылған сөздің төте мағнасы қапелімде таң-тамаша қылды өзін. «Онысы шын болған күнде ше? — деді өзіне өзі. — Хал үстінде қыйналып жатқан соң, райынан қайтайын дегені шын болып, мен соған алдау шығар деп бармай қалсам, не болмақшы? Оным әрі қаталдық болып, әрі жұрт біткенге өзімді кіналату үстіне, кещелігім де болар еді».

— Петр, күймені қоя тұр. Петербургке жүрем, — деді ол малайына.

Алексей Александрович Петербургке барып, әйелімді көрейін дегенге шықты. Ауруы алдау болса, тырс етпей, жүріп кетейін деп ойлады. Егер ауруы шын болып, өлім аузында көргісі кеп жатса, көзі тірісінде барсам, кешірейін де, тым кешігіп қалсам, ақырғы борышымды өтейін деді.

Не істеп, не қоям дегенді бүкіл жол бойы қайтып ойлаған жоқ.

Алексей Александрович түнде вагон соққандықтан, әрі шаршап, әрі киімін де кір сезіне, қарсы алдына қараған күйі, не күтіп тұр дегенді де ойламай, Петербургтың таң сәрідегі тұманына тоғылып иесіз тұрған Нева проспектін бойлай тартып келеді. Оны ойлар жайы да болған жоқ, өйткені болар жайды еске алғанда, соның өлімі хал-жайымның қыйыншылығын бірден-ақ түгел түзеп жібереді деген жорамалын басынан арылта алмай да қойды. Нан сатушылар, жабық дүкендер, түнгі арбакештер, тротуар сыпырған қора күтушілер шалынып отыр да, не күтіп түр, қалар қақым болмағанмен, не қалауым керек деген ойларын жеңбекші боп, соларды түгел қадағалап келеді. Есік алдына да келді. Есік түбінде көшірі ұйқтаған бір күйме мен арбакеш тұр екен. Сенекке кірген соң, Алексей Александрович, мыйының алыс түкпірінен тапқандай бір байлауды ойластырып, реттеп те алды оны. Ол байлауы: «Алдау болған күнде, түс жорытпай, тып-тыныш жүріп кетейін де, шын болған күнде сыпайыгершілік сақтайын» деген байлау еді.

Швейцар, Алексей Александрович қоңырау соққанша-ақ есікті ашып жіберді. Галстук тақпай, ескі сюртук, туфли киген швейцар Петровтың, басқаша айтқанда, Капитонычтың, сұры біртүрлі оғаш екен.

— Барыня не боп жатыр?

— Кеше босанды аман-есен.

Алексей Александрович тоқтай қалып, бозарып кетті. Соның өлімін қатты қалағанын қазір келіп аңғарды өзі.

— Денсаулығы ше?

Ертеңгіліктегі алжапқышын салған Корней баспалдақтан жүгіре түсті.

— Өте сәл боп жатыр, — деді ол. — Кеше докторлар жыйыны болып еді, қазір де осында отыр доктор.

— Нәрселерді ал,— деді де Алексей Александрович, хабарды естіген соң, дегенмен де, өлуінен үміт бар екен деген оймен, көңілі жадырағандай болып, ауыз үйге барып кірді.

Киім ілгіште әскери пальто тұр екен. Алексей Александрович соны көрген соң:

— Кімдер бар еді? — деп сұрады.

— Доктор мен акушерка, Вронский граф үшеуі бар.

Алексей Александрович ішкі бөлмелерге қарай тартты.

Қонақ үйде ешкім жоқ екен; Алексей Александровичтің дыбысын естіп, Аннаның кабинетінен көгілдір ленталы шүперек баскиім салған акушерка шықты.

Акушерка Алексей Александровичке келе-ақ, жан тәслімі жақындағанын таймаңдай білдіріп, қолынан ұстап, жатын бөлмеге алып кірді.

— Құдай жарылқап, келгеніңіз жақсы болды! Сізді ғана арман етіп жатыр ылғый.

— Мұзды тезірек беріңіз! — деді жатып бөлмеден доктордың өктем даусы.

Алексей Александрович Аннаның кабинетіне келіп кірді. Соның столы қасындағы аласа орындықтың арқалығына қырын бере, бетін қолымен басып Вронский жылап отыр екен. Доктор даусын естіген соң ұшып түрегеліп, көзінен қолын ала бере, Алексей Александровиті көрді. Күйеуін көргенге қатты сасып қалып, қайта отырған күйі, бір жерге кіріп кетейін деген кісідей, мойнын ішіне ала құнысып кетті өзі; бірақ дәтін бекіте түрегелді де:

— Өлу жаққа шықты. Докторлар да үміт жоқ деп отыр, — деді. — Түгел ырқыңыздамын, осында болуға рұқсат беріңіз тек... дегенмен де, ырқыңыздамын өзім, мен...

Алексей Александрович Вронскийдің көз жасын көрген соң, қасірет тартқан өзге жұрттың сұрын көргенде көңілі босайтын әдеті ұстағанын сезді де, бетін бұра, Вронскийдің, сөзін де түгел естімей, есікке қарай асыға жөнелді. Жатын бөлмеден Аннаның әлдене айтқан дауысы естілді. Даусы бір өте айқын нашпен, көңілді жарқын шығады. Алексей Александрович бөлмеге кірген соң, кроватьтің қасына келді. Аннаның беті соған қарап жатыр екен. Өңі албырап, көзі балбұл жана, монтыйған аппақ қолы кофтасының жеңінен сыпырыла шығып, соны қайыра, көрпенің бұрышын ойын ғып жатыр. Анна өзі әрі сау, әрі жасақ көріну үстіне, тіпті мәз-майрам, көңілді сықылды екен. Даусын нашына төтенше дұрыс келтіріп, соны сөзіне, сыңғырай, тез сөйлеп жатыр.

— Неге десең мен, Алексей Александрович айтып жатырмын, Алексей (екеуі де Алексей, оғаш жатқан, сұмдық тағдыр екені рас емес пе?) көңілімді жықпаған да болар еді. Мен де ұмытып, ол да кешірген болар еді... Неге келмей жатыр екен өзі? Тұрған бойы мейрім оның, сол мейрімін өзі де білмейді. Ойпыр-ай! Не деген сағыныш десеңші, құдайым! Су беріңдер тезірек! Айтпақшы, анау қызыма зыян болады екен ғой ол! Жарайды, жақсы, емізетін кісі қойыңдар оған. Жарайды, көндім, соның өзі абзал тіпті. Әлгі келген соң, көруге қыйналып жүрер. Беріп жіберіңдер қызды.

— Анна Аркадьевна, ол кісі келген. Мына тұр! — деді акушерка, Алексей Александровичке Аннаның назарын аудармақшы болып.

— Түу, бос сөз құр! — деді Анна, күйеуін көрмей. — Қызды беріңдерші маған, бере тұрыңдар! Әлі келген жоқ ол. Оны өздерін, білмеген соң, кешірмейді деп, сонсын айтып тұрсыңдар. Ешкім де білген емес. Жалғыз өзім ғана біліп, сонда да ауыр тиген өзіме. Оның көзін біле білу керек, Сережаның көзі де құдды сол сықылды, соған қарауға шыдай алмайтыным да содан менің. Сережаға тамақ беріп пе едіңдер? Білемін, ұмытып кетеді оны түге. Ол болса, ұмытпаған да болар еді. Сережаны бұрыш бөлмеге көшіріп, Mariette сонда жатсын деп сұрау керек.

Анна қапелімде құныса бұйығып, жым-жырт қоя қойды да, біреу салып кете ме деп, содан қорынған кісідей, қолын көтеріп, бетін қалқалай берді. Күйеуін көріпті.

— Жо-жоқ, — деді ол, — одан қорықпаймын, өлем деп қорқып жатырмын. Алексей, бері кел. Уақытым аз болған соң да, асығып жатырмын, тіршілігіме аз-ақ уақыт қалды, қазір қызуым көтерілген соң, түк те білмейім мен. Қазір бәрін біліп, көріп жатырмын.

Алексей Александровичтің әжімді жүзіне қасірет ізі ұялай кеп кетті; Аннаның қолынан ұстап, әлдене айтайын дегенмен, сөйлей алмай қойды тіпті; астыңғы иегі діріл қағып, әбігер көңілін басқалы әлі де алысып, Аннаға тек анда-санда ғана қарап отыр. Сол қараған сайын, Аннаның өмірі бүйтіп қарамаған бір қараспен, өзіне сүйсіне елжіреп» жүйесі босай қараған көзін де қоса көріп отыр.

— Тұра тұр, білмейсің сен... Сабыр етіңдер, сабыр етіңдер... — деді де Анна ойланған кісідей кідіре қалды. — Я, — деді сөзін сабақтап. — Солай, я. Айтайын дегенім мынау менің. Таңырқамай-ақ қой маған. Сол қалпындамын мен. Бірақ өзге біреу бар бойымда, содан қорқам мен, — ол соны сүйіп, мен сені жек көрмек болсам да, бұрынғымды ұмыта алмағамын. Мен емес ол. Қазір тұла бойым түгел өзіммін. Өлем енді, өлетінімді білемін, содан сұра оны. Қол-аяғым мен саусағымдағы зілгеуірлерді қазір де сезіп жатырмын. Мынау саусақтарым не деген дөкей десеңші! Бірақ ұзамай бәрі де бітеді оның... Кешірім ет сен, мүлде кешір! — Маған керегі жалғыз сол әне. Мен бір сұмдық жан өзім, бірақ: азап шеккен әулие анаң күйі — солай деуші ме еді өзін? — бұдан да жаман болған дейтін даяшым. Римге кетем мен де, құла түзі бар оның, сонсын зарарым да ешкімге тимейді менің, тек Сережа мен қызымды ғана әкетем... Жоқ, кешіре алмайсың сен! Білемін, кешіруге болмайды оны! Жо-жоқ, кете бер, асқан текті адамсың сен бір! — Анна лапылдаған бір қолымен соның қолын ұстап, бір қолымен итеріп те жатыр.

Алексей Александровичтің көңілі босай-босай, қазір тіпті қатты босап кеткен соң, соған қарысуын да қойды. Көңілімнің босауы деп білетін жайы, жан-дүниесінің қайта, өмірі сезбеген бір жаңа бақытқа тосын душар етіп тұрған рақат күйі екенін де қалт сезе кетті өзі. Өмір бойы өзі жолын тұтқысы келетін христиан заңы да дұшпанына кешірімшіл етіп, жақсы көруге жазды дегенді ойлаған жоқ-ты ол; бірақ дұшпанымды жақсы көріп, кешірім етем деген қуанышты сезім жан-дүниесін кернеп әкетті. Тізерлей отырып, кофтасының, сыртынан күйдіріп тұрған қол иініне басын қоя, балаша солқылдай жылады. Анна күйеуінің қасқа тартқан басын құша, соған жақындаған күйі, көзін бір астамсынған әлпетпен көтере қарады.

— Мінеки ол, білгемін мен! Қош болыңдар енді, қош болыңдар түгел!.. Тағы да келді ғой өздері, неге кетпей жүр түге?.. Мынау үстімдегі ішікті ары алып тастаңдаршы!

Доктор қолын босатып жастыққа жайлап салды да, иығынан асыра жауып қойды. Анна ырқына көне, шалқая жатты да, қарсы алдына көзі жалтылдай қарады.

— Маған керегі сол кешірім ғана болатын, ұмытпа соны, өзге ештеңенің де керегі жоқ маған... Неге келмей отыр анау? — деді Анна, есік жақтағы Вронскийге қарап. — Бері кел, бері! Қолыңды бер мынаған.

Вронский кровать қасына келіп, Аннаны көрген соң, бетін қолымен тағы да баса берді.

— Бетіңді аш, қара мынаған. Әулие адам бұл, — деді Анна. — Аш, аш бетіңді! — деді Анна ашулана сөйлеп. — Алексей Александрович, бетін ашшы ананың! Кергім кеп жатыр өзін.

Алексей Александрович Вронскийдің қолын ұстап, бетінен былай ала берді, қайғы мен ұяттан әлпеті сұмдық бұзылып кетіпті.

— Қолыңды бер, кешір айыбын.

Алексей Александрович қолын оған, көз жасы парлай тұрып ұсынды.

— Құдая тәуба, тәуба, — деді Анна, — болды енді түгел. Тек аяғымды жазыңқыраңыз. Бәрекелде, тамаша болды. Мынау гүлдер не деген жаман жасалған гүлдер өзі, бәйшешекке ұқсамайды тіпті, — деді Анна обояларды нұсқап. — Жасаған, құдайым-ой! Қашан тынады десеңші бұл? Морфина беріңізші. Доктор! Морфина беріңіз, уа жасаған құдайым-ай!

Содан соң-ақ Анна төсегінде төңбекши арпалысып кетті.

Бұл ауруды доктор мен докторлар босанудан кейінгі асқыну, мұндайдың жүзден 99 қазаға ұшырайды дегенді айтысты. Күні бойы қызуы қайтпай, сандырақтап, есін білмей жатты. Түн ортасында ауру тіпті сұлқ түсіп, тамыры да соқпай қалды.

Жан тәсілім болады деп минут сайын күтісті.

Вронский үйіне кетіп, таңертең білейін деп қайта келген соң, Алексей Александрович ауыз үйде жолығып:

— Осында-ақ болыңыз, бәлкім, сұрап қалар сізді, — деді де, әйелінің кабинетіне өзі ертіп кірді.

Анна таң ата тағы да арпалысып, тағы да шыйрап, ойы мен сөзі тағы лепіре келіп, есін тағы да білмей қалды. Үшінші күні де солай болған соң, докторлар үміт бар дегенді айтты. Алексей Александрович сол күні Вронский отырған кабинетке кіріп, есікті жапты да, қарсы алдына келіп отырды.

— Алексей Александрович, — деді Вронский, түсінісер сәті тақап қалғанын сезіп, — сөйлер жайым жоқ боп отыр, түсінер емеспін. Аяңыз мені! Сізге қанша ауыр болғанмен, сенер болсаңыз, маған одан да батыңқырап тұр.

Вронский тұруға да оңтайланды. Алексей Александрович бірақ қолынан ұстады да:

— Құлақ қоюңызды сұраймын маған, қажет боп отыр сол, — деді. — Өзім жөнінде сізді адастырмау үшін, өзіме тірек боп келген, тірек болатын сезімімді түсіндіруім керек боп отыр сізге. Өзіңіз білесіз, мен өзім бас ашуға бекіп, соны тіпті бастап та қойған кісімін. Сол істі бастай тұра, батылым жетпей қыйналғанымды да сізден жасырмаймын мен; одан да, сізден де кек алсам деген ниетім болғанын да алдыңызда мойындай кетемін. Телеграмма алған соң, бұлай қарай сол сезіммен оралып, ең арғысын айтсам: өлуін де тілегемін оның. Бірақ... — деді де, осыған сезімімді ашсам ба екен, ашпасам ба екен деген оймен, үндемей отырып қалды. — Өзін көрген соң кешірдім де бірақ. Сол кешірім еткен бақытым міндетімді де ашып берді менің. Біржола кешірдім. Бұл бетімді қойса, ол бетімді тосып, шапанымды алса, көйлегімді қосып бергім келеді де, тек кешірім ететін бақытымнан айыра көрме деп жалынамын құдайға! — Көзінен жасы мөлдірей тұрып қараған сабырлы, байыпты көзқарасы Вронскийді қайран қалдырды. — Жайым сол әне. Басымды батпаққа батырып, қауымға таба етемін десеңіз де ықтыярыңыз, бірақ оны өзім тастамаймын да, өкпе-қалдық сөзді сізге де айтпаймын өмірі, — деді ол. —Өз міндетім өзіме сайрап тұр: онымен бірге болуға тиіспін де, болмақпын да әрі. Өзіңізді көрем деген ойы болса, өзім білдірем сізге, бірақ енді кеткеніңіз де жөн болар дейім.

Түрегеліп еңкілдей жылағанда, сөзі де бөлініп кетті оның. Вронский де түрегелгенмен, бойын жаза алмай, бүктеле тұрып, қабағының астынан қарады оған. Алексей Александровичтің сезімін түсінген де жоқ өзі. Бірақ оның осы сезімі өзінін, дүние тану қарымында тіпті ойы шалмайтын, озық бірдеңе екенін де сезінейін деді.

ХVІІІ

Алексей Александровичпен әңгімелескен соң, Вронский қайда жүргенін, қайда кетіп, қайда аттанарын есіне әрең-әрең түсіре, Карениндер үйінің есігі алдына шықты. Өзін өзі ұятты, айыпты, жасыған жан сезіп, сол жасыған жайын жуатын мүмкіншіліктен де ада боп қалған адамға ұқсап тұр. Осы күнге дейін оп-оңай, астамсый басып келген жолынан қағып жібергендей сөзді өзін. Өмірінің соғұрлы бекем көрінген, үйреншікті әдеттері мен уставтары қапелімде қажетке жарамайтын, түгел бір жалған нәрселер боп шықты. Осы күнге дейін сорлы жан танылып, бақытына кездейсоқ кезіккен, біраз сөлекет қырсық көрініп, қапы жүрген күйеуің соны өзі шақырып, қол жетпес биікке өзі көтеріп жіберді де, ол күйеуі сол биікке шыққан соң, қытымыр, күлкі, бояма адам көрінбей, қарапайым, мейрімді, кең адам болып шықты. Оны сезбеске Вронскийдің де дәрмені қалған жоқ. Рольдері де кілт өзгеріп кетті. Ол биіктесе, өз сағы сынып, ол он, болса, өзі теріс шыққанын да сезінейін деді Вронский. Сол күйеуі қасірет тарта жүріп мархабатты жан боп шықса, алдап жүрген өзі бақайшақ, пасық шыққанын да қоса сезді ол. Бірақ өз басы орынсыз менсінбей жүрген сол адам алдында, өз пасықтығын сезінген осы жайы басындағы қайғының шет-жағасы ғана болатын. Өз байқауынша, соңғы кезде өзіне салқын тартып, қазір өзінен біржола қол үздім деп білген Анна жөніндегі ынтығы қай уақыттағысынан да қатты күшейгендіктен, өзін енді сұмдық бақытсызбын деп те сезді. Аннаның өзін осы ауруы үстінде толық пайымдап, жан дүниесін білген соң, соны өзі өмірі сүйген жоқ екем деп те қалған. Содан Аннаны қазір біле келіп, соны шынымен құлай сүйген шағында, соның алдында сағы сынып, біржола қол үзе, өзі жөнінде соның есінде құр өңкей ұят нәрселер қалдырды. Бәрінен сұмдық ұятты, күлкі жайы, Алексей Александрович келіп, ұяла басқан бетінен қолын алғаны болды. Карениндер есігінің алдында, лағып қалған жаншa, қайда барарын да білмей тұрып қалды өзі.

— Арбакеш керек пе еді? — деп сұрады швейцар.

— Я, арбакеш керек.

Үш түн бойы ұйқы көрмеген Вронский, үйіне келген соң, шешінбей, қолын айқастыра, басын соған салып, диванға етпетінен сұлай кетті. Басы зіл-көтерем боп тұр. Нағыз қыйлы-қыйлы елес, естегілері мен ойлары төтенше айқын шалынып, бірінен соң бірі зымырай өтіп жатыр: біресе ауруға берем деп қасықтан асырып алған дәрісі, біресе акушерканың аппақ қолы, біресе Алексей Александровичтің кровать алдындағы еденде отырған қызық отырысы елестеп кетеді.

«Ұйқтайын да ұмытайын!» — деді ол, шаршауын шаршағанмен, ұйқтайым десе-ақ, ұйқтай кететін cay адамның сабырлы сеніміне салып. Шынында да басы лезде мәңгіріп, ұмыта ұйқтағалы, балбырай жөнелді. Сана-сезімсіз өмір теңізінің толқындары басына үйіріле берген шақта, қапелімде — денесінен құдды бір керемет күшті электр тогі атылып кеткендей — қатты селк ете түсіп, диван серіппесінде денесі түгелімен шоршып кеп кетті де, қолын таяна, үрейі ұшып тізерлей отыра қалды. Өмірі тіпті ұйқтамаған адамша, көзі шарасынан шығып кетті. Бұдан бір минут бұрын басы зеңіп, бойы босап тұрған жайы сап болды.

«Басымды батпаққа батырсаңыз да ықтыярыңыз» деген, Алексей Александровичтің сөзін естіп, қарсы алдында отырған өзін де көре кетті; беті албырай қызарып, көзі жайнай, өзіне қарамай, Алексей Александровичке емірене, сүйе қараған Анна жүзін де көріп қалды; Алексей Александрович келіп, бетінен қолын алғанда, өзінше, есуас, күлкі көрінген өз кескінін де шалып қалды. Вронский аяғын тағы да көсіліп, бұрынғы жатысынша диванға қайта құлап, көзін де қайта жұмды.

«Қой! Ұйқтайын!» — деді ішінен тағы да. Бірақ көзін жұма жатып, Аннаның бәйгеден бұрынғы естен кетпес кеште көрген дидарын одан да айқынырақ көрді.

— Ол енді жоқ та, болмайды да, өзі де оны жадынан жоқ етсем деп жатыр. Онсыз бірақ өмір сүрер жайым жоқ менің. Қайтып, қалай татулассақ екен десеңші? — деп даусын шығара айтты да, сол сөздерді ой да жүгіртпей, қайталай берді. Сол сөздерді қайталауы, өз сезуінше, басында қаулап тұрған жаңа бейне, жаңа елестердің туу жағын да бөгеп қалды. Ол сөздерді қайталауы қыялын бірақ көп бөгеген жоқ. Жақсы шақтарымен қоса әлгідегі сағы сынған жайы бірінен соң бірі сапырылып тағы да елестей бастады. «Қолын ал»,— деді Аннаның даусы. Күйеуі келіп, бетінен қолын алған соң, мат болып, ұялып тұрған өз бет әлпетін де сезе кетті.

Ұйқтаймын-ау деген титтей . үміті жоғын сезгенімен, ұйқтамақшы боп сол жатқан күйі, қай-қайдағы ойлардың әлдеқалай кезіккен сөздерін баяғы сол күбірлей қайталаған қалпы, жаңа бейнелер туу жағын сол арқылы бөгесем деп қояды өзі. Құлағын түре жатып, бір оғаш, жынды сыбыр қайталаған: «Бағалай да, пайдалана да білген жоқсың бағалай да, пайдалана да білмедің» деген сөздерді де естіп қалды өзі.

«Бұ несі? Жынданайын дедім бе, әлде? — деді ішінен. — Мүмкін. Жынданғанда неден жынданады, атылғанда неден атылады дейсің?» — деп өзіне өзі жауап берді де, ағасының әйелі Варя кестелеген жастық бас жағында жатқанын көріп, қайран қалды. Жастықтың шашағын шұқылап, Варяны соңғы рет қашан көргенін ойлай бастады. Бірақ өзге бір бөгде нәрсені ойлау өзіне қыйын да тиді. «Жоқ, ұйқтау керек!» — деп жастықты жақындатып, басын тыға жатқанмен, көзін жұмып жату үшін де күш жұмсауы керек болды. Басын лып көтеріп, түрегеп отырды. «Маған енді тынған шаруа ол, — деді ішінен. — Істейтін шаруамды ойлауым керек. Не қалды екен?» Аннаға деген махаббатынан сыртқы өмірін ойымен тез шарлап та шықты.

«Дәреже жағы ше? Серпуховской ше? Қауым жағы ше? Сарай жағы ше?» Ойы ештеңеге де дәйектемеді. Бурый соның бәрінде де мағна болғанымен, қазір түгі де жоқ болып шықты. Диваннан түрегеліп, сюртугін шешкен соң, белдігін босатты да, еркінірек тыныстайын деп, жүндес көкірегін ашып тастап, бөлмеде жүре бастады. «Ұятқа қалмайын деп...— деді қайталап, — осылай жынданып, осылай атылады жұрт», — деді баяу сөйлеп.

Есікке барып, жауып қойды оны; содан соң көзі бедірейе, қатты тістенген күйі, столға келіп, алтыатарды алған соң, оқтаулы сайын оңтайлады да, қолына алтыатарын ұстай, тас түйілген оймен, тұқыра тұрып, екі минуттай ойланып қалды. «Әлбетте», — деді өзіне өзі, ұзақ толғанған ойының қыйсынды, айқын аңғары күмәнсіз қортындыға әкелгендей болып. Шынына келгенде, өз ойынша бұра тартқысыз көрінген ол «әлбеттесі», осы сағат ішінде өзі он мәртебе шарлаған, тап сол сықылды ойлар мен елестерді қайталау жайының ғана нәтижесі болатын. Бір жола қол үзген бақытын сол ойлауы ойлау, өміріндегі бүкіл мағнасыз болашақты сол елестеуі елестету, сағы сынған жайын сол сезуі сезу болды да тұрды. Ол елестер мен сезімдердің жосығы да сол жосық болды да қойды.

Осы естегілері мен пікірінің шырмаяқ шыйырына үшінші рет тағы да ойысқан соң, «әлбетте» дегенді қайталады да, алтыатарын сол жақ кеудесіне тіреп, қолын, қапелімде жұдырық түйген адамша, пәрменінше түгел дір ете қысып, серіппені басып кеп жіберді. Оқ дауысын естімегенмен, кеудесіне соққан қатты тепкіннен аяғы тайып кеп кетті. Столдан ұстауға қарманып жүргенде, алтыатарын түсіріп алып, теңселіп барып жерге отыра кетті де, жан-жағына таңырқай қарады. Қағаз корзинкасына, жолбарыс терісіне, столдың бунақ-бунақ аяғына төменнен қарай отырып, бөлмесін танымай да қалды өзі. Қонақ үйде сықырлата тез басқан қызметкерінің, дыбысы шалынып, есі кіріп те кетті. Күш сала ойланып, еденде отырғанын аңғарған соң, жолбарыс терісі мен қолындағы қанды көріп, атылғанын да түсіне қойды.

— Ақмақтық болған екен! Тимепті ғой, — деді ол, алтыатарды қолымен шарлай іздеп. Алтыатары қасында жатыр еді де, арыдан іздеп кетті ол. Соны іздеп жүріп, екінші жағына ауып кетіп, бойын ұстай алмай, қансырай барып жығылды.

Жүйкем нашар дегенді таныстарына талай рет шағып жүретін, бакенбардылы сәнқой қызметкері, мырзасының еденде жатқанын көріп, қатты шошып кеткендіктен, солай қансыратып тастаған күйі, жәрдемге кісі әкелгелі ұша жөнелді. Бір сағаттан соң арасының әйелі Варя келіп, жан жаққа іздете шаптырған үш докторы бір мезгілде: жеткен соң, жаралы адамды солардың жәрдемімен төсекке салып, соны баққалы қасында қалып қойды.

XIX

Алексей Александровичтің әйелімен көрісуге қамдана тұрып, сол әйелі райынан шын қайтып, өзі де кешірген күнде, сол өзі зәуде өлмеуі де кәдік-ау дегенді ойламаған қатесі, өзі Москвадан келген соң екі айдан кейін — мейлінше бір күшті қателігі болып, алдынан бұрқ етіп шыға келді. Бірақ ол қатесі сол кездейсоқ жайды тек ойластырмағандығынан ғана істелген қате емес, өлім халіндегі әйелімен көрісетін сол күнге дейін өз жүрегін білмегендіктен істеген қатесі болатын. Төсек тартқан ауру әйелінің қасында отырып, өзге адамдардың қасіретін көргенде жүйесі босай бірге күйзеліп, бұрын өзі зыянды күйректік деп ұят көретін сезімге де өмірінде тұңғыш рет тоғылған болатын; соны аяу, соның өлуін тілегеніне өкіну, әсіресе соған кешірім ету қуанышы қасірет қамырығын тарқату үстіне, бұрынғы кезде өмірі сезбеген жан тыныштығына да кенелткенін кенет сезе кеткен-ді өзі. Қасіретіне сабақ болған нәрселер рухани қуанышының қайнар көзіне айналған соң, кіна тағып, өкпе айта, өштесіп жүрген шағында шешілместей көрінген нәрселері, кешірім етіп, жақсы көрген кезінде жай, айқын нәрсе боп шыға келгенін де қалт сезінген болатын.

Әйелін кешіре отырып, қасірет өкінішіне бола аяп та кетті оны. Вронскийді де кешіріп, әсіресе, күйік үстінде істеген қылығын құлағы шалған соң, оны да аяған болатын. Баласын да бұрынғыдан бетер аяп, көңілімді соған тым аз бөліппін-ау деп, өзіне өзі өкпелеген де болатын енді. Ал, жаңа туған титімдей қыз жөнінде ерекше бір аяушылық сезімі үстіне, балажандылық барын да сезінейін деген. Өз қызы болмаса да, сол жаңа туған дәрменсіз қызға, шешесі ауру кезінде елеусіз қалған соң, өзім қарайласпасам, өліп қалуы да кәдік-ау деген оймен, басында құр жаны ашығандықтан ғана үйріле келіп, соны жақсы көріп кеткенін өзі де байқамай қалған. Балалар бөлмесіне күніне неше дүркін барып, сонда ұзақ отырып жүргендіктен, сол барда именшектей беретін емізуші әйел мен даяшы екеуі де үйреніп кеткен оған. Ұйқтап жатқан баланың тук-тук, тыржыйған қызылшақа бетіне бағзы кезде жарты сағат уақыт томсара қарап, шытына жыбырлаған қабағын, көзі мен кеуілжірін сырт жағымен уқалаған маймыш саусақты бұлтыйған қолын қадағалайтын да отыратын өзі. Алексей Александрович өзін өзі әсіресе сондай сәттерде тым тынышты, риза сезіп, өз жайында өзгерте қоярлық пәлендей, ерекше ештеңе де жоқ деп білетін.

Бірақ уақыт неғұрлым көбірек өткен сайын, осы жаны өзіне қазіргі күнде қаншама табиғи болғанмен де, ол қалпында қоймайтындарын да соғұрлы айқын аңғара берді. Жан-дүниесін басқарған рухани игі күштен өзге, өмірін қоса билеп жүрген осы құралпы, яки одан да басым жатқан және бір дүлей күш барын да сезінейін деді, ол күш оның тып-тыныш көніп жүре берем дегеніне ырық бермейтін күш боп шықты. Жұрт біткен өзіне қыпылдай қарасып, жайын да түсінбей, өзінен бірдеңелер күтіп жүргенін де сезе берді. Әсіресе, әйелімен арадағы қарым-қатнастың баянсыз, жасанды екенін қатты сезінді өзі.

Өлім төнгенде жуасыған жайы өткен соң, Анна да Алексей Александровичтің өзінен сескене соғып, масыл көріп, көзіне де тура қарай алмай жүргенін байқайын деді ол. Анна өзі бірдеңе айтайын десе де, батпаған кісі сықылданып, араласып тұра алмаймыз ғой дегенді күн ілгері сезген кісідей, одан бірдеңелер күтті де жүрді.

Февраль аяғында Аннаның жаңа туған қызы ауырып қалды, оның аты да Анна қойылған болатын. Алексей Александрович таңертең балалар бөлмесінде болып, докторға кісі жіберуге жөн сілтеген соң, министрлікке кетті. Ісін тындырып, үйге сағат төртке қарай оралды. Ауыз үйге кірген соң, жиекті киім киіп, аю терісінен желең сала, американ ақ итінін, терісінен істелген қапталша ұстап тұрған сұлу малайды көрді.

— Кім екен бұл?— деп сұрады Алексей Александрович.

— Елизавета Федоровна Тверская княгиня, — деді малай, Алексей Александровичтің байқауынша, жымыя күлгендей болып.

Алексей Александрович күллі осы ауыр күндерде де қауымдағы өз таныстары мен, әсіресе, әйелдер жағы, өзі мен әйелін ерекше елегендерін де байқап жүретін. Сол таныстарының бәрі де әлденеге қуанған қуаныштарына әрең ие боп тұрғандарын аңлай беретін өзі, бұрын адвокат көзінен көрген сол қуанышты қазір малай көміпси де келді ол. Біреуді күйеуге берін жатқандай түгел сүйсіпіп тұрған сықылданатын. Өзіне жолыққанда Аннаның денісаулық жайын да қуана сұрасқандай болатын.

Тверская княгиня отырған соң, соған байланысты есіндегі жайлары мен жалпы жек көруі Алексей Александровичке жайсыз тиді де, балалар бөлмесіне тіке келіп кірді. Сережа бірінші бөлмесінде аяғын орындыққа тірей, столға етпеттей жатып, көңілдене күбірлеп, бірдеңе салып жатыр екен. Анна ауырған кезде француз әйелдің орнында болып, қазір баланың қасында ернек тоқып отырған ағылшын әйел апыл-ғұпыл түрегеліп, қайта отырды да, Сережаны жұлқып қалды.

Алексей Александрович баласының басынан сыйпап, тәрбиеші әйелдің Анна жайы қалай деген сұрауына жауап берген соң, baby 74 жайында доктордың не дегенін сұрады.

— Қауіпті ештеңе де жоқ, ваннаға түсіріңдер дегенді жазып кетті доктор, сударь.

— Дегенмен, безілдегенін қоймаған екен әлі, — деді Алексей Александрович, көрші бөлмедегі баланың бажылын тыңдай тұрып.

— Емізушісі жарамайды ғой деймін, сударь, — деді ағылшын әйел кесіп.

— Неліктен олай деп ойлайсыз? деді Алексей Александрович кідіре қалып.'

— Поль графиняның баласы да осылай болған, сударь. Емдетіп жүрген баласы: емізушінің сүті болмай, әшейін аш бала боп шыққан, сударь.

Алексей Александрович бірнеше секунд ойланып тұрды да, екінші есікке барып кірді. Емізуші көтерген қыз, аузына тосқан, торсыйған емшекті де ембей, үстіне төнген даяшы мен екеуінің қосыла кіш-кіштеген дауысына да жұбанбай, басын шалқалата тыржыйып, зар қағып жүр екен.

— Әлі де пәс боп тұр ма? — деді Алексей Александрович.

— Тіпті маза кермейді, — деді даяшы күңк етіп.

— Эдвард мисс, емізушінің, бәлкім, сүті жоқ шығар дегенді айтады, — деді Алексей Александрович.

— Өзім де солай ойлайым, Алексей Александрович.

— Онда неге айтпай жүрсіз?

— Кімге айтайын айтқанда? Анна Аркадьевна болса, сырқат әлі, — деді даяшы ренжи сөйлеп.

Даяшы сол үйдегі қарт қызметші болатын. Оның осы жай сөздері-ақ Алексей Александровичке өз жайын мегзей кеткен тәрізді көрінді.

Бала одан бетер шыңғырып, тыпыр қағып, шыйқылдай жылады. Даяшы қолын бір сілтеді де, балаға барып, емізушінің қолынан алған күйі, шайқап ала жөнелді.

— Емізушіні байқатуға доктор шақыру керек, — деді Алексей Александрович.

Көрер көзге сап-сау, сәнді киінген емізуші әйел, айнып кетеме дегеннен қорқып, өзінше бірдеңе деп мұрнынан міңгірледі де, дәп-дәу емшегін қайта салып, сүті жоқ деген күдіктерін кекете жымың ете түсті. Алексей Александрович осы жымыңды да өз жанымды сықақ еткендік деп жорыды.

— Бақытсыз байғұс бала-ай! — деді даяшы, баланы кіп-кіштеген күйі, сол жүрісінен танбай.

Алексей Александрович орындыққа отырып, ары-бері аяңдаған даяшыға жүзін шер баса, мұңая қарады.

Барып-барып баяуқыраған баланы шұңғыл кроватьқа салып, жастығын жөндеп, даяшы былай жылысқан соң, Алексей Александрович түрегеліп, аяғын ұшынан әрең басып, баланың қасына барды. Балаға, жүзін сол шер басқан күйі томсара қарап, бір минуттай тұрып қалды өзі. Бірақ қасы мен қабақ терісі қалт жазылып, жүзі жымың ете түсті де, бөлмеден де сол ақырын басқан күйі шығып кетті.

Ac үйден қоңырау соғып, жалшысы кірген соң, докторға тағы да кісі жіберіңдер деп бұйырды. Әлгі аяулы баланың қамын ойламағанына әйеліне де қынжылып, әйеліне сол қынжылып отырғанда барғысы келмеуі үстіне, Бетси княгиняны да көргісі келмеді өзінің. Бірақ үйреншікті әдетінше, кірмегеніне әйелі таңырқайтын болған соң, өзін өзі күштеп, жатын бөлмеге қарай беттеді. Жұмсақ кілемді баса, есікке жақындай беріп, естімесем дейтін әңгімесін де лажсыз ести кетті.

— Егер сол жүрмейтін болса, сіздің де, оның да шалқайған жайын түсінген болар едім мен. Күйеуіңіз бірақ ол тұрғыдан жоғары адам болуға тиіс,— деді Бетси.

— Күйеуіме бола істеп отырғам жоқ, өз зауқым соқпай отыр. Айтпай-ақ қойыңыз оны! — деді Аннаның ашынған дауысы.

— Рас қой, бірақ өзіңізге бола атылған адаммен қоштаспаймын дейтін жөніңіз жоқ сіздің...

— Зауқым соқпайтыны да содан менің.

Алексей Александрович қорыққан әлпетпен , жазықты адамша кідіре қалып, білдірмей қайта жөнелуге де ой қылды. Бірақ мұным мін болар деген оймен, тағы оралды да, жөтеліп қойып, бөлмеге қарай беттеді. Дауыстар жым басылған соң, о да кіріп барды.Тықыр қырғызған қара шашы қаулай тебендеген Анна, сұр желеңін кие, басы доп-домалақ боп көшеткеде отыр екен. Күйеуін көрген соң, қашанғы әдетінше, жүзіндегі жарқын шырайы лып жоқ болып кетті; басын тұқырта, Бетсиге қобалжый қарады өзі. Ең соңғы үлгімен істелген қалпағын, басына шамдал төбелдірігінше әлдеқайда аспандата қондырып, бір жақ кеудесі мен бір жақ етегіне бажырайған жолақты қыйғаш ендіріп, көгілжім көйлек киген Бетси, ұп-ұзын сымпыш белін тіп-тік ұстап, Аннаның қасында отыр екен де, Алексей Александровичке басын ие, сылтың күлкімен қарсы алды.

— Ә! — деді ол таңырқаған адамша. — Үйде болғаныңызға қуанып қалдым ғой әбден. Ешқайда көрінбей де қойдыңыз тіпті, Анна ауырғалы мен де көргем жоқ. Істеген қайырымыңызды түгел естіп жатырмын. Рас, ғажайып күйеу екенсіз бір! — деді ол, әйеліне еткен кеңшілігіне бола, мархабаттылық орденін тартқандай, жылы шыраймен мән бере сөйлеп.

Алексей Александрович басын сұлық иді де, әйелінің қолын сүйіп, денсаулық жайын сұрады.

— Тәуірмін ғой деймін, — деді Анна, күйеуінің көзінен тайқай қарап.

— Бірақ бет ажарыңыз безгек адамның ажары сықылды екен, — деді күйеуі, «безгек» деген сөзді баса айтып.

— Екеуміз тым көп сөйлесіп кеттік, — деді Бетси, — ол менің өзімшілдігім ғой деп те отырмын, жүремін енді.

Бетси түрегелгенмен, Анна қалт қызарып кетіп, қолынан шап етіп ұстай алды.

— Жоқ, отыра тұрыңыз. Сізге бір айтатыным бар менің... жоқ, сізге екен ғой, — деп Алексей Александровичке бұрылғанда, Аннаның мойны мен маңдайына дейін қызарды. — Сізден ештеңе де жасырғым келмейді, жасырар түгім жоқ әрі.

Алексей Александрович қолын шыртылдата, төмен қарап кетті.

— Вронский граф Ташкентке жүрер алдында біздікінде болып, қош айтқысы келеді дегенді айтып отыр Бетси. — Анна күйеуіне қарай қоймай, өз басына қанша ауыр тигенмен, ойындағысын түгел айтқалы асығып отырған сықылданды. — Мен болсам, қабылдар жайым жоқ дегенді айтып отырмын.

— Достым, сіз, о жағын Алексей Александровичке байланысты дегенсіз,— деді Бетси түзетіп.

— Жо-жоқ, қабылдар жайым жоқ оны, одан өнер ештеңе де... — деп Анна, қалт бөгеліп, күйеуіне қыпылдай қарады (күйеуі қараған жоқ оған). — Сөздің қысқасы, зауқым жоқ соған...

Алексей Александрович солай жылжып, қолын алайын деген ой қылды.

Анна алғашында қымсынып қалып, қолын күйеуінің сыйпалай іздеген, тамыры білеудей, жіпсу қолынан тартып алды; соңынан бірақ өзін өзі зорлай, қолын қайта қысты оның.

— Сенгеніңізге үлкен рақмет сіздің... бірақ, — деді ол, өз тұсынша оп-оңай, айқын шешетін нәрсені Тверская княгиня барда барлай алмайтын болғанын қысыла, қынжыла сезіп, Тверская болса, соның махаббат, кешірім сезіміне кенелуіне қырсық жасап, қауым алдында тіршілігіне ие қылмай, иектеп әкететін дүлей күштің нысайы боп көрінетін өзіне. Тверская княгиняға қарап, кідіре қалды ол.

— Жә, қош бол, сәулетім, — деді Бетси түрегеле беріп. Ол Аннаны сүйіп, сыртқа шыққанда, Алексей Александрович ілесе шықты.

— Алексей Александрович! Мен өзім сізді нағыз мархабатты адам деп таныйтын кісімін, — деді Бетси, кішкене қонақ үйге кідіре бере, Алексей Александровичтің қолын тағы да ерекше қатты қысып. — Мен өзім бөгде адам болғанмен, Аннаны соғұрлы жақсы көріп, өзіңізді сыйлағандықтан, кеңес берсем деген де ойға келіп тұрмын. Қабылдаңыз соны. Алексей Вронский деген басына нағыз аброй қонған адам бір, Ташкентке жүргелі жатыр өзі.

— Кеңес беріп, елегеніңізге рақмет сіздің княгиня. Бірақ әйелімнің біреуді қабылдау, қабылдамау жағы өзі шешетін мәселе ол.

Осы сөздерді, әдеті бойынша қасын кере, маңыздана тұрып айтқанымен, онысы қандай сөз болса да, осы күйде жүріп маңызданар жайы жоқ екенін де қалт ойлай кетті өзі. Сол сөзінен соң өзіне іркіле күлімсірей қараған Бетсидің де зілді, сылтың күлкісінен соны көріп қалды ол.

XX

Алексей Александрович Бетсиге залда қоштасқан соң, әйеліне оралды. Анна жатыр екен де, күйеуінің дыбысын естіген соң, бұрынғы күйінше апыл-ғұпыл қайта отыра қалып, шошый қарады оған. Күйеуі оның жылағанын да аңлай кетті.

— Маған деген сеніміңе үлкен рақмет сенің, — деп, Бетси барда французша айтқан сөзін орысша жуаси айтты да, Аннаның қасына келіп отырды. Орысша сөйлегенде, оған өзі «сен» деп сөйлегендіктен, сол «сені» Аннаны да қатты шамдандырды. — Сенің сол айлауыңа да әбден ризамын өзім. Ақыр жүретін болған соң, Вронский графтың мұнда келуінің түк қажеті жоқ қой деп отырмын мен де. Айтты-айтпады...

— Айттым ғой, қайталайтын немене бар сол? — деді Анна, ашуын тежей алмай, қалт іліп әкетіп. «Біреу бір әйелді жақсы көріп, соған бола өлмек боп, соған бас тігіп жүрген соң, ол әйелдің де онсыз тіршілік етер жайы жоқ боп отырғанда, сол адамның соған келіп қош айтуының түк қажеті болмаған екен ғой. Түк қажеті жоқ екен ғой соның!» Анна ернін жымыра тістеніп, балбұл жанған көзін күйеуінің бір-бірін баяу сыйпап отырған, тамырлары адырайған қолына қарай төңкерді.

— Өмірі ауызға алмай-ақ қоялық соны, — дегенді жайбарақат қоса салды Анна.

— Ол мәселені шешу жағын өзіңе салып отырмын мен, өте қуанып отырғаным да... — деп Алексей Александрович жалғай беріп еді.

— Менің ойымның сіздің ойдан шыққаны ғой, — деді Анна сөзді аяқтап, соның не айтқалы отырғанын өзі күні бұрын біліп отырса да, күйеуінің соғұрлы баяу сөйлегеніне шамданып.

— Я, — деді ол қоштап, — семьяның нағыз қыйын шаруасына Тверская княгиняның араласуы да тым орынсыз соғып тұр, әсіресе өзі...

— О жөнде айтқан сөздің ешқайсысына да сенбеймін өзім, — деді Анна зыпылдай сөйлеп, — менің білерім-ақ өзімді шын жақсы көретіні соның.

Алексей Александрович үндемей, күрсініп салды. Анна секем алғандықтан, желеңінің шашағын шұқылай ойнап, күйеуінен азар да безер боп, түршіге қарап отыр, сол сезімін қоймағанына өзі де кейіп жүретін. Аннаның қазіргі бар ынтығы — күйеуінің сол ығыр қылған отырысынан құтылу ғана болды.

— Әлгіде докторға кісі жібердім, — деді Алексей Александрович.

— Сап-саумын, доктор не керек маған?

— Жоқ, әлгі кішкентай шырылдап қоймай жүр, емізетін әйел де жарытпайды деседі.

— Мен соны емізейін деп жалынғанда, неге рұқсат бермедің өзің? Бала болған соң, бәрібір (ол «бәрбірі» не екенін Алексей Александрович те түсіне кетті), қор қылады оны. — Анна қоңырау берді де, баланы алып келіңіздер деп бұйырды. — Емізейін дегенде, рұқсат бермей қойып, мені кеп жазғырмақ енді.

— Жазғырғам жоқ мен...

— Жоқ, жазғырып отырсыз! Құдайым-ай! Неге өлмедім екен десеңші! — деп еңіреп те жіберді. — Кешірім ет, құса болған соң, қыңыр сөйлеп кетіппін, — деді ол, өзіне өзі келіп. — Бара бер енді...

«Қой, болмайтын әңгіме бұл», — деді Алексей Александрович әйелінен шыққан соң.

Қауым алдында халінің хал сыйқы қалмай, әйелі болса әбден безініп, көңіл аужайына қарамай, тіршілігін иектеген жалпы сол құпыя дүлей күштің де баса-көктеп, өз ырқын орындату үстіне, әйеліне деген ілтипатын қоса өзгертуін талап еткен жайы бүгінгідей әсте айқын шалынған емес-ті өзіне. Бүкіл қауым мен әйелі өзінен әлдене талап етіп жүргендерін айқын аңғарғанымен, соның дәл немене екенін де түсіне алмай қойды. Соған бола жан-дүниесін ашу қыстап, тыныштық бермей, істедім деген ерлігінің сәкісін кетіргенін де сезе берді өзі. Аннаның Вронскиймен араласып қойғаны абзал болар еді дегенімен, жұрт біткен бірақ, соның орайы жоқ деп білетін болса, екеуінің араласуына тіпті қайтадан жол берейін де, балаларды қор еткізбейін, өз жайымды өзгертем деп солардан қол жулы болмайын дегенге де бел байлады. Онысы қанша сөлекет болғанымен, айрылысудан гөрі жақсы да болатын, айрылысқан күнде, мысы құрыған Анна масқара күйге ұшырап, өзі болса, жақсы көрген жандарынан түгел жұрдай болатын да еді. Өзін өзі бірақ дәрменсіз сезді ол; өз басына түгел қарсы шығып жүрген жұрт, қазір өзіне табиғи, сыйымды көрінген нәрселерін істеуге жол бермей, қайта өздеріне жаққан сөлекет нәрсені істететіндерін де күні бұрын біліп отырды ол.

XXI

Жас устрица алған Елисеевтен жаңа ғана келген Степан Аркадьич, Бетсиге залдан шығып болмай-ақ, есік аузында жолыға кетті.

— Ә, княгиня! мынау бір жақсы жолығу болды-ау! — деді ол, сөйлесе кетіп. — Сіздікінде болып едім мен.

— Жолыққанда, минуттік жолығу ғой, жүргелі тұрмын мен, — деді Бетси күлімсірей, қолғабын киіп жатып.

— Қолғабыңызды кимей тұра тұрыңыз, княгиня, қолыңызды сүйейін. Қолдан сүю сықылды ескі салттың оралғанына риза болғанымдай, ешнәрсеге риза болған емеспін өзім, — деді Бетсидің қолын сүйіп. — Қашан көрісер екеміз?

— Татымайсыз, — деді Бетси күлімсіреп.

— Жоқ, татысам мен татыйын, нағыз байсалды кісі боп кеткем. Мен деген өз семьям түгіл, өзге семьялар ісін де жөндеп жіберетін кісімін, — деді ол, мағналы әлпетпен.

— Түу, қуанып кеттім ғой! — деді Бетси, Стиваның Анна жайын айтып тұрғанын түсіне қойып. Содан екеуі залға қайта оралып, бұрышқа кеп тұрды. — Аннаны тыйтықтатады ғой дейім анау, — деді Бетси мағналы сыбырмен. — Сұмдық, сұмдық бір...

— Ойыңызға мен де қуанып тұрмын, —деді Степан Аркадьич, басын шайқай, қасіретіне шын мұңая, қоса қамыққан әлпетпен, — Петербургке соған бола келдім.

— Бүкіл қала айтып отыр соны, — деді Бетси. — Сұмдық жай бір. Анна жасыра, жасыра болды. Оның өз сезімін ойыншық етпейтін әйел екенін де түсінбейді анау. Жігерін, жетсе, ерлік етіп алып кет те, не болмаса, басын аш деген екінің бірі болу керек қой. Ол болса, соны тұншықтырумен келеді.

— Я, я, дәл сол... — деді Облонский күрсініп. — Өзім де соған бола келдім. Яғни, о да емес-ау шынында... Өзімді камергер еткен соң, алғыс айтуым да керек болды. Бірақ ең бастысы, осыны реттеу болып тұр.

— Жә, жасаған жар болсын! — деді Бетси.

Степан Аркадьич Бетси княгиняны сенекке дейін шығарып, қолғабының өp жағын ала, тамыры соғып тұрған жердей сүйген соң, княгиня күйерін де, күлерін де білмейтін бір ерсі өтірікті соғып жіберді де, қарындасына қарай тартты. Қарындасының жылап отырған үстінен шықты өзі.

Степан Аркадьич көңілі көпіре мәз-майрам боп келгенімен, Анна көңілінің ыңғайына көше, қоса қамығып, ақынша толғанған сарынға өз-өзінен іле-шала-ақ ойыса кетті. Аннаның денсаулығы мен ертеңгі уақытты қалай өткізген жайын сұрады ол.

— Өте жаман, өте. Күнім де, таңым да, өткенім де, келер күнім де түгел сол, — деді Анна.

— Уайымға салынып кеткенсің ғой деймін өзің. Сілкініп тастап тұрып, өмір дегенге тура қарау керек қой. Ауыр екенін де білем, бірақ...

— Әйел дегендер адамды тіпті жаманшылығына бола-ақ жақсы көреді деп естігенім бар, — деді Анна қапелімде, — бірақ соны өзім ізгілігіне бола-ақ жек көріп кеттім. Бірге тұрар жайым қалмады тіпті. Білер болсаң, түрінің өзі-ақ тұла бойымды түршіктіріп, шыйыршық атқызады. Бірге тұрар жайым жоқ сонымен, жайым қалмады тіпті. Не істеуім керек мен? Бақытсыз шағымда, бұдан өткен бақытсыздық болмас деп те ойлағамын, бірақ басыма түскен қазіргі сұмдық жайды айтып жеткізе алар емеспін. Сенер болсаң, өз басым соның мейрімді, текті адам екенін, соның тырнағына татымайтынымды біле тұрып та жек көремін өзін. Соны өзім мархабаттылығына бола жек көремін тіпті. Маған тек...

Анна өлуден өзге ештеңе қалған жоқ дейін деп келе жатқанда, Степан Аркадьич аржағын айтқызбай іліп әкетті.

— Ауру болған соң, ашушаңсың да ғой, — деді ол, — сөзге бақсаң, өте асыра айтып отырсың, сен. Алып-жұлып бара жатқан түк те жоқ мұнда.

Степан Аркадьич күліп те жіберді. Осындай күйзелу үстінде, Степан Аркадьич орнында өзге біреу болса күлмеген де болар еді (күлкі деген өрескел де көрінер еді), бірақ Степан Аркадьич күлкісінде мейірім жағы, әйелдерше елжіреген базына жағы басым болғандықтан, сол күлкісі жәбірлеу орнына, қайта, жұмсартып, жұбатып та жіберді. Жайлап жұбата сөйлеген сөзі мен күлкісі бадам майынша балқытып, уата да берді. Ол жайын Анна да кешікпей сезінейін деді.

— Жоқ, Стива, құрығаным құрыған менің! Құрудан да сорақы. Құрый қойғам жоқ әлі, болды-бітті деуден де аулақпын; бітпегенін сезіп отырмын, қайта. Шерте бұралған ішектей, шарт кетуге шақ тұрған жанмын бір. Бірақ біткен жоқ әлі... бітсе, сұмдық боп бітеді.

— Түк те етпейді, жайлап босату керек ішекті. Шығарыңа жол табылмайтын хал-жай деген болмайды.

— Ойлай-ойлай болдым да. Тек жалғыз...

Стива Аннаның шошый қараған көзінен, өз ойынша, сол жалғыз жолы өлім деп тұрғанын тағы да түсіне кетіп, аржағын айтқызған жоқ оған.

— Қой, — деді ол. — Қаперіңе келмесін. Өз жайыңды мен көргендей көре алмайсың сен. Рұқсат етсең, пікірімді ашық айтайын мен. — Сүйкімді жымыңына сала, тағы да күліп қойды өзі. — Басынан бастайын: сен болсаң, өзіңнен жыйырма жасы үлкен адамға шыққан кісісің. Күйеуге шыққанда, не сүймей, не сүю дегенді білмей шыққансың сен. Оныңды қателік-ақ болсын делік.

— Сұмдық қателесу! — деді Анна.

— Қайта айтайын бірақ: болары болып қойған факт ол. Содан соң келіп, күйеуіңнен өзге адамды сүйген бақытсыздыққа ұшырадың делік. Бақытсыздық ол; бірақ о да болары болып қойған факт. Соны күйеуің де мойындап, кешірген болатын. — Степан Аркадьич, қарсылық айтама деп, әр пікірі сайын аялдай бергенімен, Анна ештеңе деген жоқ. — Солай ол. Ендігі мәселе: күйеуіңмен тұра аласың ба, жоқ па дегенде болып отыр. Сен қалай көресің? Ол қалай көреді соны?

— Түк те білмеймін мен.

— Қой, төзер жайым жоқ соған дегенді өзің, айттың ғой.

— Жоқ, айтқам жоқ мен. Қойдым оны. Ештеңе білмеймін де, түсінбеймін де мен.

— Сөзге қонақ бер, кәне...

— Түсіне алмайсың сен. Басым төмен қарап, қайдағы бір шыңырауға шырқап бара жатқанымды сезіп отырып-ақ, сақтанбаймын мен. Сақтанар жайым жоқ әрі.

— Түкте етпейді, төсеніш төсейміз де, қағып аламыз. Өз қалауыңды, өз сезіміңді айту жағын мойныңа ала алмайтыныңды да түсініп, біліп отырмын мен.

— Түк те қалауым жоқ... түгел тынса екен деймін тек.

— Бірақ о да керіп, біліп отыр мұны. Бұл соған сенен кем батып жүр ғой дейсің бе? Сен қыйнала, ол қыйнала берумен, осыдан не шығады сонда? Бас ашылса, түгел шешілгелі де тұр, — деп Степан Аркадьич басты пікірін күшпен айтты да, Аннаға мағналы қараспен жалтаңдай қарады.

Анна ештеңе демей, тоқырайған басын шайқай салды құр. Бірақ бұрынғы әсем шырайы кенет жалт еткен жүзінен, соның өзін орайы жоқ бақыт кеткен соң да, айтпай отырғанын Степан Аркадьич түсіне кетті.

— Қатты аяймын екеуіңді! Осыны реттесем, өзім де бақытты болар едім-ау, деймін! — деді Степан Аркадьич, батымырақ күлімсіреп. — Ештеңе айтпай-ақ қой, айтпа! Құдайым ойымдағымды айтуға дес берсін де тек. Соған барайын мен.

Анна жаудыраған ойлы көзбен қарады да, ештеңе деген жоқ оған.

ХХІІ

Степан Аркадьич Алексей Александровичтің кабинетіне кіргенде, біраз баптанған әлпетпен келіп кірді, бұл оның өз мекемесінде председатель орындығына отырардағы әлпеті болатын. Алексей Александрович қолын артына ұстай, бөлмеде ары-бері аяңдап, сол әлгі Степан Аркадьич пен әйелі екеуі сөйлескен жайды ойлап жүрген-ді.

— Бөгемес пе екем сені? — деді Степан Аркадьич, күйеуін көргенде, үйренбеген бір қысылу сезімі білінгенін қалт түйсіне кетіп. Сол қысылғанын білдірмейін деп, жаңа сатып алынған, бір қыйлы жаңаша ашылатын шылым салғышын алып, терісін иіскеді де, шылымын шығарды.

— Жоқ. Бірдеңе керек боп па еді? — деді Алексей Александрович, қырсау сөйлеп.

— Я, келген жайым, былайша со... я, сөйлесуім керек еді, — деді Степан Аркадьич жүрексінбес жерде жүрексінгенін таңырқай сезіп.

Осы сезімі сонша бір тосын, оғаш сезім болғандықтан, осынау дауыс, істеймін деген нәрсесі жаман нәрсе екенін айтып тұрған ар дауысы екеніне де Степан Аркадьич сенбей қалды. Степан Аркадьич өзін өзі басып, жүрексінген көңілін орнықтырып та алды.

— Сен менің, қарындасымды жақсы көрсем, өзіңе де шын іш тартып, сыйлап жүретініме сенерсің деп ойлаймын, — деді ол қызарып.

Алексей Александрович ештеңе демей, кідіре қалғанымен, айтқанын қайт етпей мойын сұнған бет әлпеті, Степан Аркадьичті қайран қалдырды.

— Ойыма алып, сөйлесейін деп келгенім, қарындасым жайы мен сол екеуіңнің ортақ жайың еді, — деді Степан Аркадьич, әдетте жоқ жасқаншақтығын қоя алмай,әлі де әуре болып.

Алексей Александрович мұңая мырс етіп, қайынағасына қарап алды да, жауап бермеген күйі, столына келіп, содан бір бастап қойған хат алып, қайынағасына берді.

— Өзім де ылғый соны ойлаймын. Қасында болғаным құрыстандыра берген соң, хат арқылы айтқаным тәуір болар деп, жаза бастағаным мынау еді, — деді ол, хатты беріп жатып.

Степан Аркадьич хатты алған соң, өзіне бедірейе қадалған жабырқаңқы көзге аң-таң боп таңырқай қарады да, оқый бастады.

«Қасыңызда болғанымды ауырсынағыныңызды да аңлап отырмын. Соған, көзім жетуі өз басыма қанша ауыр келгенімен, оның солайы солай, өзгеше болар орайы да жоқ екенін көріп отырмын. Өз басым сізді айыптамаймын да, өзіңізді ауру кезіңізде көрген соң, арамызда болған жайларды түгел ұмытып, жаңа өмір бастайын деп бекінгеніме де құдайымыз куә. Істеген ісіме өкінбеймін де, өмір-ғұмыры өкінбекші де емеспін; бар тілегім !бірақ сіздің игілік көріп, жаныңыздың жырғауы еді де, соған шарқым жетпегенін де көріп отырмын қазір. Өз басыңыз қайтсе шын бақытты болатынын, жаныңыз қайтсе жай табатынын өзіңіз айтыңыз маған. Өзімді өзім ырқыңызға түгел беріп, әділетті сезіміңізге жүгініп отырмын».

Степан Аркадьич хатты қайта беріп, күйеуіне сол аң-таң боп қараған күйі, не айтарын білмеді. Сол үндеспеу екеуіне тым ыңғайсыз тигендіктен, Каренин жүзінен көз алмай, томсара қарап отырып, Степан Аркадьичтің ерні діріл қағып кемсеңдеп те кетті.

— Оған айтайын дегенім, міне, осы еді, — деді Алексей Александрович бұрыла беріп.

— Я, я... — дей берді Степан Аркадьич, өксігі алқымына тығылғандықтан, жауап беруге дәрмені келмей. — Солай, я. Жайларыңды түсініп отырмын, — деді ақыры, тілі орамға келіп.

— Соның не тілегі барып білсем деймін мен, — деді Алексей Александрович.

— Өз жайын өзі білмейді ғой деп қорқам сол. Төрелер жайы жоқ оның, — деді Степан Аркадьич, көңілін демдеп алып. — Мойып қалған өзі, мойығанда да осы мархабатыңнан мойыған сенің. Мына хатты оқыйтын болса, дәнеңе деуге де дәрмені келмей, басын құр тұқырта береді ол.

— Онда не істеу керек ал? Қалай түсіндіріп... тілегін қалай білу керек оның?

— Сен маған пікірімді айтуға рұқсат берсең, осы жайды тындыру жөнінде керек деген шараларыңды дәл көрсету өзіңе байланысты ғой деп отырмын.

— Демек, ол жайды тындыру керек дейді екенсің ғой сен? — деді Алексей Александрович кескестеп. — Қалай тындыру керек ал? — деді ол, қолын көз алдына, әдетінде жоқ бір ишарамен әкеліп, — түк орайын көрмей тұрмын соның.

— Қандай жайдың болса да, орайы келеді, — деді Степан Аркадьич, түрегеле шыйрай сөйлеп. — Бір кезде айрылысам деген де ойың болған... Рақайға келіп, бақытты тұра алмайтындарыңа көзін, қазір жеткендей болса...

— Бақытты да әр қыйлы түсінуге болады. Өз басым түк қаламай-ақ, түгел көнген де болайын мен. Сонда осы ахуалымыздан шығатын қандай жол бар біздің?

— Менің пікірімді білгің келіп отырса, — деді Степан Аркадьич, сол әлгі Аннамен сөйлескендегі бадамша балқытқан биязы жымыңына салып. Мейрім төге, соғұрлы төндіре жымыңдаған соң, Алексей Александрович те өз босаңдығын сезіп, соның ыңғайына көше, Степан Аркадьич айтқалы отырған сөзге лажсыз сене кетуге де бейімделді. — Ол оны ешуақытта да айтпайды. К,аласа қалайды-ау деген, орайлы көретін бір-ақ нәрсесі бар оның, — деді Степан Аркадьич, — ол мына қарым-қатнастарыңды тыйып, соған байланысты ойларды түгел доғару жағы боп отыр. Екеуіңнің жағдайыңда жаңа қарым қатнас жағын қарастыру қажет қой деп ойлаймын. Ол қарым-қатнас екі жағың тек еркін болғанда ғана жасалмақшы.

— Бас ашу ғой, — деді Алексей Александрович, жақтырмай кейіп кетіп.

— Я, бас ашу ғой деп ойлаймын. Бас ашу, я, — деді Степан Аркадьич қызарып. — Аралары екеуің араларыңдай боп жүрген ер-әйелді адамға, қай жағынан болса да, ең орынды жолы осы. Ер-әйелді адамдар бірге тұрар жайымыз жоқ деп отырса, не қайран етпекпіз? Ол өзі қашан да бола беретін нәрсе. — Алексей Александрович қатты күрсініп салып, көзін шарт жұмып алды. — Бұ жерде: ер-әйелді адамның бірі өзге неке қалай ма, қаламай ма? — деген бір-ақ ой бар тек. Қаламаса, тіпті оңай нәрсе бұл, — деді Степан Аркадьич, қысылып-қымтылғанын барған сайын қоя сөйлеп.

Алексей Александрович ренжи шытынып, өзіне өзі бірдеңе дегенімен, түк жауап берген жоқ. Степан Аркадьичке соғұрлым оп-оңай көрініп тұрған нәрсені Алексей Александрович мың мәртебе ойланған болатын. Соның бәрі де онша оңай нәрсе көрінбегені былай тұрсын, тіпті мүлде орайы жоқ нәрсе көрінген өзіне. Егжей-тегжейін біліп алған соң, қазір өзіне бас ашу жұмысының да орайы жоқ көрінген-ді, өйткені өз бағасын білу мен дінді сыйлау сезімі, өзі кешірім еткен, жақсы көретін әйелін жалған зинақорлық жөнінде жазғыру жұмысын мойнына алуына жол бермесе, соның айыбын ашып, масқара етуіне тіпті жол берген жоқ. Бас ашу жағын орайсыз көрсетіп тұрған одан да маңыздырақ, өзге себептер де бар еді.

Бас ашқан күнде баласының жайы не болмақ? Шешесінде қалдыру да орайсыз соқты. Басы ашылған шеше заңсыз семьялы болған соң, ондағы өгей баланың жай-күйі мен тәрбиесі де оңбайтыны айдан ашық. Өзіме алып қалсам ба екен? — дегенмен, онысы құр кек алу болатынын білгендіктен, оны да қалаған жоқ өзі. Бірақ күллі осы айтылғандардың үстіне, бас ашуға келісім берген күнде, Алексей Александрович Аннаны өзі сол арқылы қор ететін болған соң, бас ашу жағын тіпті орайсыз көрді. Дарья Александровнаның: бас ашуға бекіген күнде, өз басыңызды ғана ойлап, сол арқылы Аннаны қор етесіз ғой деп Москвада айтқан сөзі де көкейіне қонып қалған-ды өзінің. Содан келіп, Алексей Александрович сол сөздерді өзінің кешірімі мен балажандылығына байланыстыра келе, соны енді өзінше жорый бастаған. Аннаға еркіндік беріп, басын ашуға келісу деген сөз — өзі жақсы көретін балалар өміріне жалғаған ақырғы дәнекерінен айрылып, Аннаны да жақсылық жолындағы соңғы тыянағынан тұттай ғып, қор болуға душар ету деген сөз еді. Анна өзі басы ашылған күнде, Вронскийге қосылып, ол байланысы, күйеуі тірі тұрғанда, шеркеу заңы бойынша, неке қыя алмайтын әйел болған соң, заңсыз, қылмысты байланыс болатынын да біліп жүрген ол. «Бұл оған қосылуын қосылғанмен, бірер жылдан соң не мұны ол тастап кетеді де, не болмаса өзге біреуді өзі барып жаңалайды мұның, — деп ойлады Алексей Александрович. — Басын заңды етіп ашуға келісім берген соң, қор болғанына өзім кіналы болам оның». Алексей Александрович осыларды жүз мәртебе түгел ойластырып, бас ашу ісі, кайынағасы айтқандай, оп-оңай болмауы былай тұрсын, тіпті мүлде орайы жоқ нәрсе екеніне де көзі жеткен кісі болатын. Степан Аркадьичтің бірде-бір сөзіне сенген жоқ ол, соның әрбір сөзін жасынға шығаратын мыңдаған дәлелдері де сай тұрды, бірақ соны тыңдай тұра, сол айтқан сөздер арқылы, өзі бағынатын, тіршілігін билеген жойқын дүлей күш те қоса айтылып тұрғанын сезе берді ол.

— Мәселе тек бас ашу жұмысын сенің қалай істеп, қандай шарттар қоюға келісетініңде болып отыр. Ол өзі ештеңе қаламайтын болған соң, өзіңнен сұрауға да батпай, өз мархабатыңа салып отыр бәрін.

«Уа, құдайым-ай! Құдайым-ай!» — деді Алексей Александрович, бас ашқанда айып-қыйыбын ері көтеретін жай-жапсарды есіне түсіре, ұялғанынан бетін Вронскийше қолымен қалқалай басып.

— Көңілің әптер-тәптер ғой, түсініп отырмын оныңды. Бірақ ойға салатын болсаң...

«Оң бетіңе осқанға сол бетіңді тоса бер, шапаныңды шешкенге көйлегіңді қоса бер»,— деді Алексей Александрович ойланып.

— Жарайды, бопты! — деді ол, дауысы шәңкілдей шығып, — өзімді де масқара етіп, баламды да берейін тіпті, бірақ... бірақ қойған жөн болмас па екен осыны? Әйтседе, қалағаның білсін...

Содан ол, қайынағасына сырт берген күйі, жүзін сол көрмейтіндей етіп, терезе алдындағы орындыққа барып отырды. Іші удай ашып, ұялып та кетті; бірақ сол қайғыру, ұялу үстіне, өзінің асқан көнбістігіне сүйініп, қуанып та қалды.

Степан Аркадьич те көңілі босап, үндеген жоқ.

— Алексей Александрович, сенер болсаң, сенің мархабатыңды бағалайды екен өзі, — деді ол. — Бірақ құдайдың бір әмірі ғой деймін, — дегенді қоса айтты да, онысының ақмақтық екенін сезіп, сол ақмақтығына күліп жібере жаздап, әрең тоқтады.

Алексей Александрович бірдеңе айтайын дегенімен, жас буып сөйлетпеді.

— Маңдайға біткен бақытсыздық қой бұл бір, мойындау керек оны. Осы бақытсыздықты болары болған факт деп білген соң, оған да, саған да болыссам деп отырмын өзім, — деді Степан Аркадьич.

Степан Аркадьич күйеуінің бөлмесінен шыққанда, көңілі босай шыққанмен, сол істі ойдағыдай тындырғанына риза болған соң, онысының бөгеті болған жоқ оған, өйткені Алексей Александрович айтқан сөзінен қайтпайтынына сеніп те шықты өзі. Ол сүйінішіне осы іс істелген кезде әйелім мен көңіл жетер таныстарыма сұрау беремін деген ойы қоса кеп жамалды: «Патша екеуміздің арамызда қандай айырмашылық бар? — Патша бас ашқанда ешкім жырғамаса, мен ашқанда үш кісі жырғап отыр... Немесе: патша екеуміздің арамызда не ұқсастық бар? Мен болсам... Дегенмен, жақсылап ойланып алайын», — деді өзіне өзі, күлімсіреп.

ХХІІІ

Вронскийдің жарасы, жүрегін шалмағанмен де, катерлі жара болды. Бірнеше күндей өлі мен тірінің арасында жатты өзі. Тілі алғаш орамға келген кезде, бөлмесінде ағасының әйелі, жалғыз Варя ғана бар екен.

— Варя! — деді ол, жеңгесіне жүзін суыта қарап, — өзімді өзім жазатайым атып алғамын, ол жайды аузыңа алмай-ақ қой әсте, жұртқа да солай дей сал түгел. Әйтпесе, тым ақмақтық жай боп тұр өзі!

Варя, ол сөзіне жауап бере қоймай, үстіне төне кетіп, жүзіне қуанышпен күлімсірей қарады. Көз жанары шапыраштанбай, нұрлы болғанмен, қараған қарасы суық екен.

— Құдай жарылқаған екен ғой! — деді Варя. — Аурықсынбайсың ба?

— Мына жерім аздап аурықсынады, — деді ол, көкірегін мегзеп.

— Кел, таңып берейін ендеше.

Варя жарасын таңып болғанша, Вронский де жалпақ бетін үнсіз тыжырына, көзі сонда болды ылғый. Варя таңып болған соң, Вронский:

— Сандырағым емес; өзін өзі әдейі атыпты деген бір ауыз әңгіме болмасын, жарқыным, — деді.

— Ешкім де айтпайды. Тек ендігәрі жазатайым атпассың деп ойлаймын.

— Атпайтын болуым керек, бірақ болғаны да тәуір еді...

Сөйтті де самарқау күлімсірей салды ол.

Осы сөзі мен күлкісі Варяны соғұрлым шошытқанмен, жарасынын, кезегі қайтып, оңалуға бет алған соң, қайғысының бірсыпырасынан мүлде айыққандай да болды өзі. Бұрын сезіп келген ұяты мен сағы сынған жайын осы қылығы арқылы жуып тастағандай көрді ол. Енді өзі Алексей Александровичті де шімірікпей ойлайтын жаққа шықты. Соның мархабатын салмай мойындап, сағы сынудан өзін де аман сезінді. Оның үстіне, бұрынғы тіршілік ауқымына да қайта кеп түсті өзі. Үйреншікті әдетіне сүйене, жұрт бетіне ұялмай қарап, тіршілік ететін орайын да аңлайын деді. Дамыл алмай алысса да, бір сезімін көкейінен шығара алмай қойды, ол сезімі Аннадан біржола айрылдым-ау деп күйінген өкініші болатын. Күйеуінің алдында айыбым жуылғандықтан, Аннаны енді қояйын да, опығы бар соны мен күйеуінің арасына бұдан былай әсте көлденең тұрмайын деген ойы көкейінде мықтап шешіліп те қойды; бірақ Анна махаббатынан айрылдым-ау деген өкінішін ойынан шығара алған жоқ, сол арқылы танып, сол шақта қадірін соғұрлы аз білсе де, қазіргі кезде бар көркімен көкейінен кетпейтін бақытты минуттарын да жадынан шығара алмайтын болды.

Серпуховской өзін Ташкентке тағайындау амалын тапқан соң, ол ұсынысына Вронский де титтей қобалжымай көне кетті. Бірақ жүрер күні неғұрлым тақалған сайын, орынды көріп қыйған құрбандығы да өз басына соғұрлым ауыр тие берді.

Жарасы жазылған соң, Ташкентке жүрудің қамын істеп, жан-жаққа да жүре бастады өзі.

«Соны бір көріп тұрып, содан кейін қарамды өшіріп, өлейін», — дегенді ойлады да, қоштаса барғанда, сол пікірін Бетсиге де айтты. Бетси сол елшілікпен Аннаға барып, оң көрмеді деген жауап әкелді.

«Сонысы жақсы, — деді Вронский, сол хабарды алған соң, ойлана тұрып. —Ақырғы күшімді сілкіп әкетуі кәдік осалдығым екен оным».

Келесі күні Вронскийге Бетсидің өзі келіп, Облонский арқылы түзік хабар алдым, Алексей Александрович басын ашатын болыпты, сенің де көре алатын мәнісің сол оны дегенді айтты.

Вронский тіпті Бетсиді жөнелту дегенді де білмей, өз байлауын да түгел ұмытып, қашан ашады екем, күйеуі қайда екен дегенді де ойламай, Карениндердікіне іле-шала-ақ аттана жөнелді. Ешкімді, ештеңені де көрмей,баспалдаққа жүгіре шыққан күйі, қатты жүрістен жығылып кете жаздап, Аннаның бөлмесіне шапшаң басқан бойы кіріп барды. Бөлмеде біреу бар ма, жоқ па дегенді де ойластырып, байқамай, Аннаны шап құшақтай алып, бетін, қолын, мойнын шөлпілдете сүйіп ала жөнелді.

Осы жолығуға Aннa да әзірленіп, соған айтатын сөзін де ойлап қойғанымен, содан дәнеңе де айта алмай қалды. Вронскийдің құмары қоса буып әкетті оны. Анна оны да, өзін де басайын дегенмен, кешігіп қалды. Соның сезімі өзін де шарпып кетті. Еріндері дірілдеп кеткендіктен, көпке дейін ештеңе дей алмады.

— Солай, билеп әкеттің мені, — сенікімін мен, деді Анна тұрып-тұрып, Вронскийдің қолын көкірегіне басып.

— Солай болуға тиіс болатын! — деді ол. Тірі тұрғанымызда солай болуға тиіс ол. Оны түсінген кісімін енді.

— Рас қой оның, — деді Анна, барған сайын бозара, Вронскийдің басын құша тұрып. — Дегенмен де, болған әңгімелерден соң, осында бір сұмдық нәрсе бар сықылды көремін.

— Бәрі, бәрі де ұмыт болады, бақытқа батамыз әлі! Махаббатымыз арта түскен болса, соның өзінде сұмдық бірдеңе болған соң да, арта түсіп отыр, — деді ол, басын көтере, берік тістері ашыла күлімсіреп.

Соның сөзіне емес, сүйіп тұрған көзіне бола, Аннаның да күле жауап бермеуге жайы болған жоқ. Анна оның, қолын алып, сұп-суық беті мен қырылған шашын әкеп сыйпатты.

— Мына қысқа шашпен отырғанда, өзіңді танымайды екем мен. Соғұрлы әсем боп кеткенсің. Бала сықылдысың. Бірақ не деген боп-бозсың десеңші өзің!

— Рас, өте әлсізбін, — деді Анна күлімсіреп. Ерні тағы да дірілдеп қоя берді.

— Италияға барамыз, оңаласың әлі, — деді Вронский.

— Ер-әйелдікісіше, өзіміз ғана оңаша семья боп тұратын ондай атты күн де болар ма екен десеңші? — деді Анна, Вронскийдің көзіне жақындай қадалып.

— Соның өзгеше болар шағы бар ма еді деп, мені таңырқатқаны сол жағы боп отыр, қайта.

— Ол өзі бәріне де көнді дегенді айтады Стива, соның мархабатын қабылдар жайым болмай тұр менің, — деді Анна, Вронскийдің бетінен тайқай, ойлана қарап. — Бас ашуды қаламаймын да, қазір бәрі бір маған. Тек Сережа жайын не деп шешерін білмей отырмын соның.

Осындай көрісу үстінде Аннаның баласы мен бас ашу жайын қалай ойлап, есіне қалай алып отырғанын Вронский тіпті түсіне алмай қойды. Бәрі бір емес пе еді оның?

— Оны ауызға алып, ойламай-ақ қой, — деді ол, Аннаның қолын өз қолына қарай тартып, назарын өзіне аудармақшы болып; Анна бірақ сол қарамаған күйі қарамай қойды оған.

— Әттең, неге өлмедім екен десеңші, өлгенім жақсы еді ғой! — деді Анна, үн шығармай-ақ, бетін жасы жуып кетіп; бірақ Вронскийді кейітпейін деп, күлмекші де болды.

Ташкентте тағайындалған әрі мақтаулы, әрі қатерлі қызметтен бас тарту, Вронскийдің бұрынғы ұғымынша, масқара, орайсыз да нәрсе еді. Қазір бірақ, титтей ой жүгіртпей-ақ бас тартты да, олқылығын жоғарғы адамдар қос көрмегенін аңғарған соң, қызметтен де босап шыға берді.

Бір айдан соң, Алексей Александрович баласын алып пәтерінде қалды да, Анна бас ашу қағазын алмаған күйі, одан біржола пар кешіп, Вронскиймен бірге шетелге жүріп кетті.

---