Аштық

роман

БІРІНШІ БӨЛІМ

Мұның өзі адамға мәңгі өшпес із қалдыратын таңғажайып кент Христианияның көшесінде аштықтан бұратылып қаңғып жүрген күндерімде болған еді.

Үйдің шатырындағы баспанамда кірпік қақпай жатып төменде сағаттың алтыны соққанын есіттім, таң әбден ағарып, баспалдақпен жоғары-төмен жүгіріс басталды. Бөлмемнің есігі "Ертеңгілік газеттің" ескі сандарымен желімдеп тасталған болатын, одан маяк қарауылының құлақтандыруын айқын көріп жатырмын, ал одан сәл солға қарай баттиған қара әріппен жазған Фабиан Ольсеннің буы бұрқырап жаңа піскен нанын жер-көкке сыйғызбай мақтаған жарнамасы тұр.

Көзімді аша сала, ежелгі әдетім бойынша, бүгінгі күн көңілімді несімен жұбатар екен деп ойладым. Кейінгі кезде күнкөріс қиындап кетті, азын-аулақ жиған-тергенім "Қомағай қарттың" құлқынына жұтылып, жүйкем жұқарып ашушаң болып алдым, басым айналғандықтан бірнеше күн төсектен де қозғалмадым. Ара-тұра, сәтін салғанда, бәзбір үнпарақтардан болмашы мақалаларым үшін бес крондай ақша алып тұрушы едім.

Жарық барған сайын молайып, есіктегі хабарландыруларды оқуға кірістім, әлгіндей емес, қайралған тістей ырсиған жіңішке әріптердің өзін айырып, "Андерсен бикештің дүкеніне кірген бойда оңға бұрылсаң, ең жақсы көрпе сатып алуыңа болады" деп хабарлайды.

Терезені ашып, аулаға көз тастадым. Көзім кір ілетін керулі жіп пен алаңқайға түсті, одан әрірек күйіп кеткен ұстахананың қаңқасы, айналасында көмірді қотарыстырып жүрген кісілер көрінді. Терезенің жақтауын шынтақтай тұрып алысқа көз жібердім. Сез жоқ, күн ашық болғалы тұр. Күз де келіп қалды, кәдімгі бәрі түсін өзгертіп, оңып-солатын ғажайып салқын шақ қой. Бұл көшеде дабыра-шу көбейіп, мені үйден шығуға еліктіріп тұрған тақылетті. Түгі жоқ түт жалаңаш бөлменің едені адым аттаған сайын ойбайын салып, сықырлай жөнеледі, бәзбір тоз-тозы шыққан шірік сасық табыт сияқты. Есікте жөні түзу құлып та жоқ. Пеш дегеніңді тіпті атама, таңға дейін сәл де болса кепсін деп, шұлығымды жамбасыма басып жатамын. Көңілге медеу тұтар жалғыз ғана зат кішкентай қызыл әткеншек, кешкісін соған тербеліп әрнені ойлап жатып қалғып кететінім бар. Кейде күшті жел көтерілгенде, астыдағы кірер есік ашық болса, бөлме азынап қоя береді де, қабырғасы мен едені небір өксік сарынға салып уілдеп кетеді. Есікке жапсырылған газеттен менің саусағым сыйып кететіндей саңлау пайда болады.

Kepi бұрылып оразамды немен ашуды ойлап, бұрышта кереуеттің аяғына таман жатқан түйіншегімді іздеп, одан тіске басар түк таппаған соң, терезеге қайтып оралдым.

"Жалпы, жұмыс іздеп табуымды бір құдайдың өзі біледі" деп ойладым тағы да. "Жоқ" деп бетімді қайтарғандар, тіпті қабыл алмағандар, жартылай уәде бергендер бұл қалада қаншама, үміт пен күдік алмасып, бақ сынап көруге қанша тырысқанмен, бәрі де құрдымға кетіп, маңдайым тасқа тиіп, тауаным шағылып, әбден мұқалып біттім. Ақыр аяғында кассир болуға да бел буып едім, одан да кешігіп қалдым, оның үстіне елу крон кепілдік салуға қалтам көтермеді. Өмір-бақи осылай бірдеңе бөгет болады да жүреді. Тіпті өрт сөндірушілер жасағына да сұранып көрдім. Ол жолы елу шақты адам жиналдық, әрқайсымыз кеудемізді керіп, өзімізді керемет күш иесі, ештеңеден беті қайтпайтын өжет етіп көрсетуге тырыстық. Жалдап алушы қатарымызды аралап, ерсілі-қарсылы жүріп, кейбіреудің бұлшық етін ұстап көріп, бірдеңелер сұрап, маған келгенде басын шайқап, бұл іске көзілдірікті кісі жарамайды деп бұрқ етті. Көзімнің өткірлігі қанжардың жүзіндей екенін көрсеткелі көзілдірігімді тастап, қайта келіп, мұрнымды бір тартып қойып тұр едім, ол жанымнан тағы да өтіп, жымиып күлді де қойды, себебі мені танып қалды. Оның үстіне үстідегі киімімнің де әбден тозығы жетіп, жұмыс берушіге мені жөндем адам деп көрсетерлік емес еді.

Осылай бірте-бірте бұлтармай құздан төмен сырғып бара жаттым. Ақыр соңында ауызға алар ештеңем, тіпті тарақ пен мұң басқан мезетте жұбаныш қылар кітапша да болмай қалды. Жазда кез келген күні зиратқа немесе құлпы сарай тұрған баққа кетіп қалушы едім. Онда ұзақ отырып, газет үшін ұбақ-шұбақ мақалалар жазатынмын. Оларда не жоқ дейсің, құйқылжыған қиялымнан туған небір ғажайыптар, ойға келмейтін, көңіл сенбейтін оқиғалар, шалдуар шәлкес қимылдар кездесетін. Өрлікпен өжеттеніп ең бір есте жоқ шетін тақырыптарға барып, азапқа түсіп, оларды сарылып сағаттап жазғаныммен басып шығаруға ешкім бел бумайтын. Редакторлардың қабылдамағанына қынжылмай, мақаланың бірін бітіріп, екіншісін бастайтынмын. Әйтеуір бірде болмаса бірде еңбегім жанатынына өзімді-өзім сендіруге тырыстым. Шынында да, бәз бірде бағым жанып, қаламымнан тәп-тәуір бірдеңе туып қалып, жарты күндік еңбегіме бес крон алып жүрген де кезім болды.

Терезеден тағы да кері бұрылып, қолжуғышқа келіп, шалбарымның түтеленіп бара жатқан тізесін суладым, ондағым қарайып жаңа көрінер ме екен деген ой ғой. Оны орындап, әдетім ше қағазым мен қарындашымды қалтама салып, есіктен сыртқа шықтым. Қожайынымның көзіне түсіп, көңілін бөлмес үшін баспалдақпен байқап басып үн-түнсіз түсуге тура келді, өйткені пәтерақы төлеудің мерзімі баяғыда өткен. Төлейін десем қалтамда түк жоқ.

Сағат тоғызды соқты. Арбалардың даңғыры мен адамдардың даусы ауаны жаңғырықтырып, жаяулардың аяқ тарсылы жәмшік қамшыларының суылына қосылып, жүз дауысты таңғы хор басталып та кетті. Сонау шулы қозғалыс мені де желпіндіріп, өзімді сенімдірек сезіндім. Әрине, мені қызықтыратыны әншейін ғана таңғы таза ауада қыдырып қайту емес. Менің өкпеме ауаның қажеті қанша? Өзімді алып дәудей әлуетті сезініп, иығымды тосып тұра қалсам, ат-арбаны тоқтататындай көріп келемін. Өзіме-өзім дән риза болып, таң-тамаша ғажайып бір сезімнің құшағында балқимын. Қарсы жолыққандарды көзіммен ұзатып, үйлердің маңдайшасындағы жарнамаларды оқимын. Жанымнан өткен күймелерден өзіме түскен көздерді аңдап, жолай кездесіп, бірден ғайып болған кездейсоқ құбылыстардың құйтымдай да қалт жібермей, бәр-бәрі байқап келемін.

Қандай ғажап күн десейші! Тек тіске басар бірдеңе табылса ғой. Таңның шаттық шапағатына басыммен сүңгіп, кеудемді қуаныш кернеп, әй жоқ, шәй жоқ ыңылдап әндете бастадым. Ет дүңгіршегінің жанында шұжық таңдап, қолында себеті бар бір әйел тұр екен, ол да маған қарады. Аузынан жылтиып жалғыз-ақ, тісі көрінеді. Кейінгі күндері мен кіді де кінәмшіл болып кеттім, әлгі әйелдің жүзі маған жексұрын көрінді: сап-сары ұзын сояудай тісі шынашақ секілденді, маған көз аударғанның өзінде де қарасынан шұжықты ойлап тұрғаны білінді. Тамақ ішуге бірдей-ақ зауқым соқпай кеңірдегіме лоқсық кептеліп қалды. Базарға жетісімен, крандағы судан қанып ішіп, басымды көтеріп Құтқарушы шіркеуінің мұнарасына қарасам, сағат тілі онды көрсетіп тұр екен.

Ойсыз-күйсіз қаланы кезіп көп жүрдім де, сосын еш себепсіз бір бұрышта біраз тұрып, еш жұмысым онда болмаса да, бүйірдегі көшеге бұрылдым. Сәрінің шаттық шуағына сүңгіп, ағынмен ығып, еш алаңсыз көңілді жұрттың арасында ерсілі-қарсылы жүрдім де қойдым. Ауа таза, сыңғырлап тұр, көңілге кірбің түсірер ештеңе жоқ.

Алдымда он минуттей ілгері бір ақсақ шал кетіп барады. Бір қолында ұстаған түйіншегі бар, ал аяғын жебей басу үшін барын салып ілгері ентелей түседі. Оның алқына дем алған тынысын естіп келемін, қуып жетіп түйіншегін алып көмектесейін деп едім, ол ойымнан айнып қалдым. Гренсенге таяу Ганс Паулиді кездестіріп едім, ол басын иіп, шапшаң басып өте шықты. Өзі қайда асығып барады екен, ә? Одан ақша сұрар ойым жоқ еді ғой, қайта бұдан бірнеше апта бұрын алған көрпемді қайтарып бермек едім. Сәл-пәл қиындықтан құтылсам-ақ, көрпесін қайтармапты деп ешкім де айта алмас еді-ау. Келешектегі қылмыстың рөлі туралы, болмаса ерік еркіндігі жайындағы, немесе басқа да маңызды бірдеңе жөніндегі мақаламды дәл бүгін жазуға отырып, оған ең кемі он крон алмасам ба... Кенет көкірегімді ойлар кернеп, дереу іске кірісуім қажет екенін сезіндім де, бақ ішінен оңтайлы жер іздеп, мақалам жазылып біткенше демалыс дегенді қаперіме де алмасқа бел будым.

Ал ақсақ қарт бүкшиіп алып алдымда ербеңдеді де отырды. Ақыр соңында ол алдымда ұдайы қараңдап отырып мені шамдандыруға айналды. Бұның тіпті таусылар түрі жоқ, әлде ол да мен баратын жерге бара ма екен, онда көзге түрткі боп алдымда қорбаңдайды да отырады ғой. Осылай толғанбағыма да шара жоқ, ол қасақана істегендей әрбір бұрылыста аяқ алысын баяулатып, дәл мені күткендей кідірді де, түйіншегін сермеп бекем ұстап алып, маған жеткізгісі келмегендей, бүгжеңдеп қайта тартады. Мынау байғұс мүгедектен көз алмай келе жатып, оған деген ашу-ызам да өрши түседі, көтеріңкі көңіл күйімді ол біртіндеп бұзумен бірге тап-таза тамаша сұлу таңды сұмпайы сұрымен бүлдіріп бара жатқандай сезінемін. Ол табан жолды түгел жауып ілгері жылжып бара жатқан, мертігіп сүлдерін сүйреткен алып шыбын-шіркейге ұқсайды. Қырқаға көтерілгенімізде оның қорбаңдағанын қайтып көрмес үшін жарнама әйнектің алдына тоқтап, оның ұзап кеткенін күттім. Бірнеше минуттен кейін қайта қозғалсам, ол кісі алдымнан тағы да шыға келді. Зайыры, ол да аялдаған болса керек. Кеп ойланып жатпай үш-төрт қарышты қадам жасап қуып жеттім де, иығынан қақтым. Ол тұсалғандай тоқтай қалды. Бірімізге-біріміз қадала қарастық.

— Қанша болса да, сүт сатып алуға бірдеңе беріңізші! — деп күрсінді де басын бір жақ иығына қисайтты ақыр соңында ол.

Ал керек болса, құдайдың айдап келіп көрсеткен кебін қара! Қалталарымды ақтарып ештеңе таппаған соң:

— Ай, сүтке дейсің бе... Ым!.. Ал бірақ біздің заманда көшеде жатқан ақша болмайтынын білесіз ғой және сол сүттің қаншалықты қажет екенін мен де білмеймін.

— Кешеден бері Даменнен шыққалы нәр татқаным жоқ, — деді ол. Менде бір де эре қалған жоқ, оның үстіне жұмыс таба алмай жүрмін.

— Қолөнершісіз бе өзіңіз?

— Иә, ... яғни, тері илеуші едім.Қалайша?

— Елтіріні өзім илеп, өңдеп, пішемін. Айтқандай, етік те тіге білемін.

— Бұл енді істің бетін бұрады, — дедім мен.Сәл-пәл күте тұр, жүгіріп ақшаға барып келейін, бірер эре сізге берермін.

Бар пәрменіммен Пилестредет жаққа жүгіре жөнелдім. Ондағы үйлердің бірінің екінші тәжінде бір өсімқор тұратын. Шынымды айтсам, бұрын-соңды алдында болып көрген емеспін. Қиқылдап кіре-ақ желеткімді тез шешіп алып, қолтығыма бастым да, баспалдақпен көтеріліп есікті қақтым. Кіре сала басымды иіп, желеткімді сауда сөресіне тастай салдым.

— Бір жарым крон, — деді өсімқор.

— Қош, рахмет сізге, — деп жауап қаттым,Өзіме қысқалау болмағанда үстімнен тастамас ем.

Ақшасы мен түбіртегін алып кері тарттым. Шын мәнінде зерлетті бәсеке салу ғаламат бір табылған ақыл болды; енді жақсылап ертеңгілік жасап алуыма ақшам қалады, ал кешкісін қылмыстың болашақтағы рөлі жөніндегі мақалам да бітеді. Өмір шіркін бірдей-ақ баяғыдай қатыбас көрінбей, шалға шапшаң жетіп, одан құтылуға асықтым.

— Мінекейіңіз! — дедім оған ақша ұсынып.Ең алдымен менен жәрдем сұрағаныңызға бақыттымын.

Ақшаны алып тұрып ол өзімді бастан-аяқ сүзіп шықты. Мұнша тесіліп қарағаны несі, шіркіннің? Маған ол әсіресе тіземе тесіліп көз алмайтындай көрінді, оның ұятсыздығы жынымды келтірді. Қалайша мынау қаңғырма бұлайша киінгенім үшін мені қайыршы санамақшы? Он крон дық мақаламды жазуға кірісіп, бастап та қойған жоқпын ба? Жалпы келешек маған қатерлі емес, алар сыбағам жетерлік. Мынау жарқырап жайнап тұрған күнде танымайтын адамға азын-аулақ ақша бергенімнің несі айып! Оның маған көз тастасы ұнамаған соң, кетер алдымда ойымды ірікпей айтып кеткім келді де, иығымды қозғап қойып:

— Құрметтім, кісінің тізесіне тесіліп көз айырмайтын жаман ғадетіңіз бар екен. Ол саған табаны күректей бір крон беріп тұрған жан емес пе!

Ол қабырғаға қисая кетіп басын бір сілкіп, аузын ашып аңырды да қалды. Бұл қайыршының миында бәзбір ой оянып, мені өзін мазақ етіп келекелеп тұр деп топшылады ма, ақшамды өзіме қайта ұсынды.

Аяғыммен жер тепкілеп мен оның ақшаны өзінде қалдыруын талап еттім. Ол бәтшағар жерді мен босқа тепкілеп тұр деп ойлаған жоқ па екен, өзі? Шынтуайтқа келгенде, мен оған бір крон беруге де тиіспін, бұл дегенің өзі ежелгі борыш, оның ісі бақайшағына дейін адал байсалды адамға түсіп отыр. Бір сөзбен айтқанда, ол соның ақшасы... Ай, алғыс айтардай ештеңе жоқ, ең алдымен қуанышым қойныма сыяр емес, өзі. Жолыққанша!

Сөйтіп кетіп қалдым. Ақыры, әлгі беймаза мүгедектен құтылдым, енді маған ешкім бөгет болмайды. Пилестредетке қайтадан барып азық-түлік дүкеніне тоқтадым. Сауда сөресі ішіп-жемге сыймай сықасып тұр екен, ішке кіріп бірдеңе алып шығуға бел будым.

— Бір кесек сыр мен француз тоқашын берсеңіз, — деп жарты кронды сатушы алдына тастай салдым.

— Барлық ақшаңызға сыр мен нан берейін бе? — деп кекете сұраған сатушы маған көз де салған жоқ.

— Иә, барлық елу эреге беріңіз, — дедім мен де міз бақпастан.

Сатып аларымды алып, тырсиған толық кәрі сатушы әйелге ілтипатпен бас иіп бақ тұрған адырға тарттым. Бақтан бір орын тауып алып тамақтануға кірістім. Бойым сергіп сала берді; мұндай мол олжа менде көптен болған емес, бірте-бірте сабама түсіп, өзімді-өзім сергек сезіне бастадым. Әдетте көз жасыңды түгел төгіп жылағанда осылай мауқың басылып жеңілденіп қалушы ең. Ұзамай көңілім әбден көтеріліп, рухтанып кеттім, енді маған тарихқа сәл-пәл үңілген кез келген кісі аңғаратын келешектегі қылмыстың рөлі туралы қарабайыр астарсыз мақала жазу мүмкіндігімнен төмен болып көрінді де, өзімді мен керемет қиыншылықтарды жеңіп шығуға қабілетім қаптал деп есептеп, философиялық таным жөнінде үш бөлімнен тұратын шығарма жазуға бел байладым. Әлбетте, Кант софизмінің кейбір қағидаларының күлін көкке ұшыруға шімірікпеймін. Жазу құралдарымды алып іске кіріспек едім, қарындашымның жоқтығын бір-ақ білдім. Бейбақ басым, бағана оны өсімқордың сөресіне тастай салған желеткімнің қалтасында қалдырып қойыппын.

Құдай-ау, қайтсем де жолымның болмайтыны не, осы?! Өзімді іштей әлденеше сыбап алып орындықтан тұрдым да, жаяу сүрлеумен ерсілі-қарсылы жүрдім. Айнала құлаққа ұрған танадай, аулақта король сұхбаттағы маңында бәзбір бала күтушілер арбаға сап сәбилерді қыдыртып жүр, басқа тірі пенде көрінбейді. Шат-бәлекейім шығып, есінен адасқан адамдай, орындықты айналшықтап жүрдім де қойдым. Жан-жағымнан қаумалап, қырсықтың шыр айналдыруын қарашы. Қалтамда соқыр тиынға татымайтын қарындаштың жоқтығы себепті менің үш бөлімнен тұратын философиялық шығарма жазуыма болмайды. Ал Пилсатредетке оралып қарындашымды барып алсам қайтер еді? Онда сейілдеушілер қашан баққа сау еткенше, біраз жазып тастамаймын ба! Философиялық таным туралы бұл туындыға көп мәселе байланысты, бәлкім адам бақытының тамыры да сонда жатқан шығар. Өз пайымдауымша, жас адамдарға ол еңбек өте-мөте пайдалы болмақ. Егер жақсылап ой елегінен өткізсек, маған Кантқа тарпа бас салудың еш қажеті жоқ; оның жолын табу оңай: сөз уақыт пен кеңістік жайына оралғанда сәл бір жаққа ауытқысаң жетіп жатыр, ал оның есесіне анау қарт пірәдар Ренаның сыбағасын беремін аямай... Алайда, қайткенмен бірнеше баған ғып жазып тастау керек. Пәтерге ақы төлегенім жоқ, күнде ертең баспалдақта кездесіп қалсам-ақ, қожайын ала көзімен ата қарайды. Сол қарасы жанымды ешбір күңгірт ой тұмшаламаған ең бір қуанышты сәтімде де қалқып шыға келеді. Бұның бір ақыр-тақырын шығару керек еді. Жедел басып бақтан шықтым да, қарындашымды алғалы өсімқорға тарттым.

Қырқадан түсіп, екі келіншекті басып оздым. Байқамай біреуін жеңіммен қағып кетіп, бұрылып қарап, аппақ қудай толық жүзін көзім шалды. Кенет оның жүзі лып ете қалып ғаламат сұлуланып кетті, кім білсін, жанынан өткен біреу бірдеңе айтты ма, әлде өзінің құпия бір ойлары есіне түсті ме екен? Әлде менің қолым қолына тиіп кеткендіктен бе? Оның көз тартар омырауы толықси көтеріліп-басылып, қолшатырының сабын қыса түседі. Бұған не боп қалды?

Мен кідіріп, оны алдыма жібердім, енді әрі қарай жүруім мүмкін болмай қалды, осының бәр-бәрі бір ғаламат болып көрінді. Ыза болып, қарындаш іздеп сандалған Өзіме-өзім ашуландым, ұзақ аштықтан кейін құныға ішкен тамақ та тұла бойымды ысытып жіберді. Ішкі ойым алай-түлей бұрқанып, мынау бикешті қорқытып, артынан қуып жетіп, бәзбір ыңғайсыз іс істеу пиғылы ойымды баурап алды. Оны қайтадан қуып жетіп, басып озып жүзін дұрыстап көргелі кілт кері бұрылдым да, бетпе-бет тұра қалдым. Оның көзінен көз алмай тұрып, ешқашан естіп білмеген толқымалы, толқынды Илаяли деген бір есімді ойлап таба қойдым. Ол тіптен таяп келгенде, басымды сілкіп қалып, қатқыл үнмен:

— Кітабыңызды жоғалтып аласыз, бикеш, — дедім.

— Кітапты ма? — деп ол серігінен сұрады да, әрі қарай жүре берді.

Ызақор табандылығым тапжылтпай, оның қыр соңынан қалмадым. Әрине, сол сәт ессіздік жасап тұрғанымды сездім, бірақ оны жеңер шамам болмады, толқыныс ілгері жетелеп, өзімді-өзім ауыздықтай алмай, шәлкем-шалыс қимылға бардым. Есуас, нақұрыс адамның ісі сияқты істегенің, деп өзімді қанша сөккеніммен де, оның еш көмегі болмай, келіншектің ту сыртынан бет-аузымды қисаңдатып қалмай қойдым, қуып жетіп және қатты жөтелгенімді қайтерсің. Енді баяу басып, оның алдында бірнеше қадамдай озып, жон арқамды шымырлатқан оның көзқарасын сезініп монтаңдап келемін, ойыма еріксіз ұят ұялап, оның алдында өзімді өте ерсі ұстағанымды түсіндім. Біртіндеп мені бір оқшау түйсік билеп алды, өзім болсам, бұл арадан әлде қайда алыста екенмін деймін, ал менің орнымда мынау тас тақталарды тырпылдап басып төмендеп басқа біреу келе жатқан тәрізді.

Бірнеше минуттен кейін келіншек Пашаның кітап дүкеніне келгенде, мен бірінші жарнама әйнектің алдында тұр едім, оған қарсы жүріп бағанағы сөзімді қайталадым:

— Кітабыңызды жоғалтып аласыз, бикеш.

— Ал ол қандай кітап? — деп үрейлене сұрады ол,Қандай кітап жайында айтып тұрсыз?

Аң-таң боп ол қалт тұра қалды. Оның қысылғанын көріп, менің қыбым жанып барады, көз алдымда абдырағаны қызық көрінеді маған. Мені әкетіп бара жатқан ызақорлық оған бимағлұм, шынтуайтқа келгенде, онда ешқандай кітап жоқ, тіпті оның парағы да жоқ, бірақ ол көйлегінің қалтасын ақтарып қарап жатыр. Қолына қарап, басын шайқап қояды, артына бұрылып әуреленеді, нәзік миын қамшылап қандай кітап туралы айтып тұрғанымды білуге тырысады. Бір қызарып, бір бозарып, бет бейнесі жүз құбылып, ауыр күрсінгенін естіп тұрмын, тіпті оның көйлегінің түймесі де үрейленген көзіндей маған қарайтын тәрізді.

— Оған назар аудармашы, — деп құрбысы оны қолынан тартады.Ол мас қой! Оның мас екенін көрмей тұрсың ба?!

Сол сәт көзге көрінбейтін керемет бір күш әбден билеп-төстеп алған мен өзімнен қаншалық қашық болсам да, назарымнан айналадағының ештеңесі қағыс қалмаған. Міне, бір қызыл төбет көшені кесіп өтіп, бульварға барып, одан бүлкілдеп Тиволь жаққа тартты, мойнында күміспен зерленген қарғы бауы бар. Одан сәл әрірек дәл осы көшеде екінші тәжден терезе ашылып, одан қызметші әйел сыртқа сұғынып, жеңін түріп, әйнекті жууға кірісті. Менің назарымнан ештеңе қағыс кеткен жоқ, өйткені ақыл-ойым айқын, зерде-жадым мығым болатын. Эсер атаулының бәрі сәуленің жарқ ете түскені сияқты санама тез сіңеді. Алдымда тұрған екі әйелдің қалпақтарындағы қауырсындары кек, мойындарына салған жібек шотланд мойын орамалы. Маған өздері апалы-сіңлілі сияқты көрінді.

Олар аулақ барып, Сиюлердің, музыка дүкенінің жанына аялдап, әңгімелесе бастады. Мен де кідірдім. Сосын екеуі де кері бұрылып, келген жолына қайта түсіп, қасымнан өте шықты да, Университет көшесіне бет алып, Қасиетті Улап алаңына қарай тартты. Мен болсам, олардың түп ізіне түсіп, соңынан қалмауға тырыстым. Бірде олар жалт бұрылып, мені керіп шошып кетті, соған қарамастан қабақ шытпай, қылығымды қызық керіп ашу шақырған жоқ. Беймазалығымды мұнша көтергендеріне өзім ұялып, көзімді төмен салдым. Енді оларды ығыр қылмай, разылық бейілмен соңдарынан ұзатып салып, тағы да бір жерге кіріп, көзден ғайып болуын күттім.

Нөмірі екі, төрт тәжілі үлкен үйге тағы да бұрылды олар. Арасандағы газ фонарды тасаланып, олардың баспалдақты тық-тық басқан қадамын тыңдап тұрмын. Аяқ тықыры екінші тәжден тынды. Фонардан аулақтап жоғарыға терезелерге қараймын. Кенет бір керемет болды, жоғарыда перде ысырылып, терезе ашылып, одан бас қылтиып, ғажайып көздер маған тоқтады. Оған "Илаяли!" деп үздіге сыбырлап, өзімнің қызарып кеткенімді сезіндім. Оның ешкімді шақырмағаны несі? Неге ғана маған басыма гүлдің қыш құмырасын лақтырмады немесе қуып таста деп кісі жібермеді. Біз міз бақпай бірер минут бір-біріміздің көзімізге қарадық, терезеден табан жолға ой-пікірлер домалап жатқан сияқты, бірақ ләм-мим деп тіл қатысқан жоқпыз. Ол бұрылып кетті де, қимылымен жүрегімді солқ еткізіп, бойымды болмашы діріл биледі. Көзден баяу ғайып болған оның иығының қимылы маған берген белгісі іспетті; сол сәлемді бүкіл болмысыммен, жан-жүрегіммен сезініп, ғаламат бір қуаныш кеудемді кернеп кетті, Аз-мұз кідіріп барып бұрылдым да, көше бойлап жүре бердім.

Артыма қарауға батылым бармады, терезеге ол тағы да келіп, мені іздеген-іздемегенін біле алмадым, осы да мені іштей мүжіп, жанымды қоярға жер таппадым. Бәлкім, сол сәт ол менің әрбір қимылымды бағып байқап тұрған шығар, соны біле алмай басым дал болды-ау, дал болды. Қайткенмен төтелей тартуға тырысып, тоқтамай жүре бердім, тізем дірілдеп, аяғымды шалыс басып келемін. Бұл әсем жүремін деп әурелегеннің салдары. Байсалды да немқұрайды көрінуге тырысып, қолымды сермеп, түкірініп, танауымды көтермек боламын, бірақ бәрі де құр әуре. Ту сыртымнан ұдайы сынай қараған көздерді сезіп, бойымды бір суық шарпып өткендей боламын. Ақыр аяғында бүйірдегі көшеге сүңгіп, одан қарындашымды алғалы Пилестредетке бет бұрдым.

Қарындашты алу маған түкке де тұрған жоқ. Өсімқор желеткімді өзі әкеп беріп, барлық қалтасын ақтарып қарауымды өтінді, олардан бірнеше салым түбіртіктерін тауып, қалтама сүңгіттім де, ескерткені үшін қожайынға алғыс айттым. Ол маған барған сайын ұнай түсіп, жақсы әсер қалдырғым келіп кетті. Есікке қарай бірер қадам жасадым да, бәз бірдеңем ұмыт қалғандай сауда сөресіне қайта бұрылдым. Оған бәрін бүге-шігесіне дейін баяндауым керек сияқтанды да, назарын өзіме аудару үшін ақырын ыңылдап әндете бастадым. Содан соң қолыма ұстаған қарындашты жоғары көтердім.

— Мынау адыра қалғыр қарындаш үшін сонау алыстан қайтып келем деген ой үш ұйықтасам басыма келген емес, — дедім мен.Ал бұл арада мәселе мүлдем басқа. Мына қарындаш тұқылы қаншалық қораш көрінсе де, осының арқасында адам қатарына қосылып, айталық, өмірден өз орнымды таптым емес пе...

Толқығандай тоқтап, үндемей қалып едім, қожайын сауда сөресіне тақап кеп:

— Солай ма еді? — деп таңырқап бетіме қарады.

— Осы қарындашпен мен философиялық таным туралы үш томдық шығармамды жазып шықтым ғой, — деп салдым ешбір шімірікпей.Ол жайында өзіңіз неғып естімей жүрсіз.

Қожайынға өзі шығарманың атын, тақырыбын естіген сияқты көрінді.

— Иә, сол менің шығармам! — дедім мен.Сондықтан мынау қарындаш тұқылын қайтып алып жатқанымның таңданарлық ештеңесі болмас, мен үшін бұның бағасы тым жоғары, бұл менің кішкентай бір досым сынды. Сіздің қайырымдылығыңыз үшін мың да бір рахмет! Жақсылығыңызды ешқашан ұмыт пан. Шын айтамын, мен өзі сондай адаммын, ешқашан ұмытпауға өзіңіз де лайықты сыз. Жолыққанша қош болыңыз!

Бәзбір адам тағдырын шешуге бара жатқандай маңғазданып есікке беттедім. Өсімқор сыпайы ғана сыртымнан екі рет басын иді, мен болсам, қайта бұрылып "Жолыққанша!" дедім.

Баспалдақта шамадан ұстаған әйел кездесті. Менің маңғаз кейпімді көрген ол ыңғайсызданып ысырыла жол берді. Оған бірдеңе бергелі өз-өзімнен қалтамды ақтарып ем, ештеңе таппай, басымды салбыратып, жанынан өте шықтым. Сәлден соң оның өсімқордың есігін қағып тұрғанын есіттім. Есік болат темірмен торланған еді, сол сәт кісі қолы тиіп, сыңғырлай шылдыраған үні шықты.

Түстік жақтан күн жарқырап тұр. Шамасы талма түстің шағы. Көшеде халық қабындай бастады, нағыз серуенге шығар кез. Жүзіне күлкі үйіріп бір-біріне бас изескен адамдар легі Карл-Юан көшесін бойлай ағылған толқын тәрізді. Бір уыс боп бүрісіп мен университет маңында топқа қарап аңырып тұрған тамам таныстарымның көзіне түспес үшін жымиып қана өте шықтым. Содан қырқаға шығып, сарай бағында түпсіз терең ойға шомдым.

Осы жұрт қалай ғана көңілденіп, бір-бірімен желпілдеп бас изесе қояды. Зайыры би залының, паркетінде сырғығандай өмірі еркін есіліп өтіп жатқаны ойларының айқындығы болар. Олардың ешқайсысының көзінен мұң табын таба алмадым, иықтарын езген ауыртпалық та жоқ шығар. Алаңсыз көңілдерде не бір күңгірт ойдың, не бір көмескі қайғының көлеңкесі де байқалмайды. Өмір жолын жаңа ғана бастап, бастай бере бақыт дегеннің не екенін ұмытқан жап-жас менің осынау адамдардың арасында сандалып жүргенім мынау! Осындай ойлар мазалап, өзімнің әлемет әділетсіздіктің құрбаны болғанымды ұғындым. Соңғы айларда өмір сүруімнің осыншалық ауыр боп кеткені несі? Менің шыбынсыз жаздай көңілімді біреу бейне өзгертіп қойғандай, қайда барсам, ащы өкініш анталайды да тұрады. Бәзбір орындыққа жайғаса қалсам да, болмашы бір қадам жасасам да, қай-қайдағы келеңсіз оқиғалар тап беріп, жан дүниеме тарпа бас салып ендей еніп, қуат-күшімді құр босқа шашуға мәжбүр етеді. Жанымнан жүгіріп өткен ит те, бәзбір мырзаның жағасындағы сары раушан да ойымды оятып ұзақ уақыт әуре-сарсаңға салады. Маған не болған, түге? Құдайдың саусағы тек маған ғана шошайып тұра ма, осы? Мені ғана табатыны несі бәрінің? Тақа болмаса, Түстік Америкада тұрса да басқа бір адамды тауып алмай ма? Қаншалық көп ойланып, кеп толғанған сайын тәңірдің өзіне тән жаттығуын жасап, кәсіби сынап көру үшін таңдауы неліктен маған түскеніне ақылым жетпей, санам сансырап кетеді. Бүкіл әлемде таңдауының маған түскені ғаламат; кітап сатушы Паша, кеме уәкілі Хен некен сияқты өзге адамдар да өріп жүрген жоқ па.

Жол-жөнекей осыны ойлап, еш шешімге келе алмадым. Басқалардың күнәсі үшін жауап беруге мені мәжбүр етіп қойған Құдайдың бұндай өктемдігіне қарсы қояр бұлтартпас дәлелді және таппадым. Бос орындық тауып жайғасқанда да бұл мәселе меңдеп алып басқа ештеңе ойлауға мұрша бермей қойды. Мені қырсық шалған мамырдың сол сәтсіз күндерінен бастап болбырап, ерік-күштен, мақсат-мұраттан айырылып, сүлесоқ сылбыр тартып, әбден енжарланып алдым, бейне бір тұла бойыма құйтақандай қисапсыз жыртқыштар жабысып, іштей кеміріп, мүжіп жеп жатқан тәрізді. Ал Құдай жайдан-жай көзімді құртқысы келсе, амалым қанша? Орнымнан тұрып орындықтың төңірегінде ерсілі-қарсылы жүре бастадым.

Сол сәт бүкіл болмысымды жан төзгісіз қайғы-мұң кеулеп кетті; тіпті Колыма дейін сырқырап, оны қайда қоярымды білмедім. Оның үстіне таяуда ғана тоя тамақ ішіп едім, тым қарбытып жіберсем керек, сол да мазамды кетіріп, орындықтың айналасында тыпырлап жүрдім де қойдым; жанымнан жалт етіп жоқ боп өтіп жатқан кісілер дәл бір елес секілді. Ақыры, менің орындығыма келіп екі еркек жайғасып, темекі тарта отырып қызу әңгімеге кірісті, дүңгірлеген дауыстарына кейіп, ескерту жасағым келіп тұрды да, оның орнына жалт бұрылып, бақтың басқа шетіне тартып, бір бос орындық тауып алдым.

Оған жайғасқан соң да Құдай жөніндегі ойлардан арыла алмадым. Менің жеке басымның ісіне араласып, жұмыс табуға тырысқан сайын ісімді оңға бастырмай, бөгет жасауы барып тұрған қиянат, кешіруісіз өктемдік, мен одан бар болғаны сұрайтыным — адал тауып жейтін нан ғана емес пе. Бірнеше күн қатарынан ашықсам, ми ым аға бастап, басым қаңырап бос қалатынын анық байқадым. Бас дегеннің жеміс бермей, жеңіл тартып, тіпті оның екі иықтың арасында бар-жоғын да сезбейді екенсің. Байқаймын, ондайда көзім біреуге қарасам, шарасынан шығып алақандай боп кетеді екен.

Орындықта оңашаланып мынандай таусылмас азап берген құдайға бәрінен кеп кейіп, барлығы жайында ойлап, ой түбіне жете алмай отырмын. Құдай тақа жанымды тазарту үшін бір кедергіден соң бір кедергіні жолыма қойып, мені сынап өзіне тартқысы келсе, онда қатты қателесетінін сеніммен айта аламын. Мен көзімді аспанға қадап, ызадан жыларман болып, жанымды жайландыру үшін ойымдағының бәрін ақтарып салдым.

Бала кезімізде не оқығаным, Тауратты заулатқан жұмсақ баяу үн есіме түсіп, жымиып басымды шайқап, өзімен-өзі сөйлесе бастадым. Ішіп, жеп, өтер-кетер тәнімді жабуды ойлап осынша әбігерге түсіп керегі не еді? Аспандағы Атамыз құстар құсап мені де қоректендірмей ме, құлы ғып таңдап алған екен, неге айрықша мархабат жасамасқа?! Құдайдың саусағы жанасып кетіп еді, жанымның жібін білдірмей қозғап жіберді. Саусағын тартып алғанда әлгі жіптер үзіліп, жүйкемнің жарымын жұлып алып кетті. Құдайдың саусағының орнында жалбыраған жыртық қалып, миыма жара түсті. Алайда жалғыз жаратқан маған саусағымен бір жанасты да, тастап жүре берді, қайтып тиіскен жоқ, ешбір пәлекетті мен де көргем жоқ. Ол мені бет ауған жағыма ми ымдағы жарамен қоя берді. Маған Құдайдың дәл өзінен келген ешбір зұлмат жоқ, өйткені ол мәңгі-бақи Тәңіріміз ғой...

Жел студенттердің саз үні мен әуенін жеткізді. демек, сағат үш болып қалғаны. Қарындаш пен қағаз алып, бірдеңе жазбақшы едім, қалтамнан кітапшам шығып, ішінен қырынуға деп алған талондарым түсті; алтауы қалған екен.

Құдайға шүкір! — деп еріксіз дауыстап жібердім. Әлі де бірер апта шаштаразда қырынып, адам сияқты боп жүремін.

Осынау болмашы жетістіктің өзінен еңсем көтеріліп, талондарды мұқият қарап, кітапшаға қайта тығып қалтама салдым.

Алайда ештеңе жаза алмадым. Бірер жол шимайлаған болып едім, басыма түк те келмеді; ойларым әлдеқайда маңып кетіп, бір арнаға түспей қойды. Бәрі де көңілімді бір түйінге тоқыратпай жан-жақтан жаңа әсерлер ағылып кеп ойымды быт-шыт қылды. Қағазыма сары маса мен шыбын-шіркей қонып та бөгет болды, бар пәрменіммен үрлеп оларды қумақшы едім, онымнан да ештеңе шықпады. Бұ шіркіндер аунап түсіп, қағазға жабысып, қылдай аяғын бүгіп алып тапжылар емес. Жалпы олардан құтылу мүмкін болмады. Жексұрындар неге жабысарын біледі, қағаздың біртегіс емес, ойқы-шойқы жерін тауып алып, өз еркі біліп қашан ұшып кеткенше мөлиіп отырады да қояды.

Құйтақандай қанішерлер бірқауым уақыт көңілімді бөліп, аяғымды аяғыма салып, соларға қарадым да отырдым. Ал содан соң құлағыма кларнет үні келіп, ойларым одан басқа бағытқа ауысты. Мақала жаза алмайтыныма өкініп, қағазымды қалтама салып орындықтың арқасына шалжия кеттім. Мұндай сәтте басыма құйқылжып, қай-қайдағы ойлар келіп, бойым сергіп, шаршау дегенді тарс ұмытамын. Шалқая отырып кеудеме қараймын, қанның қысымынан аяғымның дірілдегенін байқаймын. Басымды сәл көтеріп, бар төңірекке көз тастасам, бойымды бұрын-соңды болмаған бір түйсік билеп, бейне бір тебіреністі жарық бұрқ ете қалғандай, жүйкемді бойлап толқын жүгіріп өткендей болады. Енді ескі досыммен кездескендей елжіреп, башмағыма қараймын, сонда болмысымның бір бөлшегі өзіме қайтып оралғандай болады, қауышу сезімі жанымды қамшылап, көзіме жас үйіріледі. Башмағым баяу сыңғырмен үн қатқандай болып, көңілім бұзылады. "Б9ның енді күйректік! — деймін өзіме қатқыл үнмен жұдырығымды түйіп "Күйректік!" деп кайта қайталадым. Сосын осынау әнтектеу сезімімді келекелегім кеп, өзімді-өзім қасақана мазақ қып, көздің жасын қуу үшін тарс жұмып алып, дауыстап үнімді қатқыл шығардым. Бейне бір башмағымды өмір бойы көрмегендей, көзімді ашып оған тесіле қарап, сықпытын шоламын, аяғым қозғалғанда қалай өзгергенін аңдаймын, пошымы қандай екенін тексеріп, былғарысы ақ жемденіп, қажалғанын, тігісі сөгіле бастағанын байқап, оның да өзіндік бетінен айырылып, әжімдене бастағанына көз жеткіздім. Менің болмысымның қай бөлшегі ауысты екен бұл башмаққа; бұдан өз тынысым тәрізді бір жылы жақын леп есетін секілді...

Осы сезіммен әуейленіп ұзақ, шамасы бір сағаттан артық отырсам керек. Сосын орындықтың келесі шетіне тәпелтек бір шал кеп жайғасып, ауыр күрсініп алып: Ым, иә-иә, міне, солай! — деді.

Оның даусын әрең естідім де, басымда құйын ұйтқып шыға келді. Башмақты жайына қалдырып едім, ол баяғыда, бәлкім бұдан бір-екі жыл бұрын өткен зердеден өшіріле бастаған көмескі күңгірт келеңсіз бір көңіл-күй болып көрінді. Енді мен бұрылып шалға қарадым.

Осы бір кішкентай ғана күйкі қарияда не шаруам бар десейші?! Ешбір шаруам жоқ. Мені қызықтырғаны оның қолға ұстаған газеті еді. Бір беттей хабарландыруы бар газетке шал шамасы бірдеңе орап алған сыңайлы Қызыққаным соншалық, газеттен көз айыра алсам. Өз саласында бірден-бір тамаша газет-ау осы, деген есерсоқ ой келді маған. Ынтығым үдеп, орындықта қипақтап отыра алмадым. Бәлкім, онда бәзбір мұрағаттан ұрланған құжаттар, қауіпті қағаздар бар шығар. Енді ойыма қай-қайдағы астыртын әрекет, сойқанды уағы да сияқтылар келді.

Қарша үн-түнсіз, әлденені ойлап отыр. Газетті қолынан шығармайтыны қалай, жұрттың бәріндей неге жайып жібермейді?

Бұл не арамдығы? Зады ол бұл бумасын қолынан өлмей шығара қоймас. Тіпті оны қалтасына салуға да қорқа ма, қалай? Бұның жай ғана бума емес екеніне, мен бар ғой, басымды бәсеке тігемін.

Қиянға көз тастап, ойға баттым. Мынау буманың құпиясын ашатын құйтымдай желеудің болмауы оған деген ынта-ықыласымды арттыра түсті. Қалтамды ақтарып, бұл бейбаққа бірдеңе ұсынып, әңгімеге тартпақ оймен талон салынған кітапшамды қолыма алдым да қайта жасырдым. Ізінше батылданып жан қалтамды қағып: — Тартатын темекі табылар ма екен сізден? — деп сұрадым.

Рахмет, ол темекі тартпайды екен, көзі ауырып, көрмей қалуға айналған соң шылымды тастап кетіпті. Онысы үшін зор рахмет!

— Көзіңіз көптен ауыра ма? Зайыры, сізге оқуға мүлдем болмайтын шығар. Тіпті газет те оқымайсыз ғой, тегі?

— Тіпті газет те оқи алмаймын, — деп ол маған бұрылды. Көзін шел қаптап, әйнектеле ағарып кетіпті, кісіге қарағаны да жансызданып көрінеді.

— Өзіңіз осы жердікі емессіз бе? — деп сұрады ол.

— Иә... Қолыңызға ұстаған газеттің атын да оқи алмайсыз ба, тым құрса?

— Әрең деп айырамын... Сіздің бұл жерлік емес екеніңізді бірден аңғардым: мақамыңа қарап айырдым. Ол оп-оңай, менің дыбыс ажырату қабілетім күшті. Түнде жұрттың бәрі ұйықтап жатқанда көрші бөлмедегі тыныстағанды да естіп жатамын... Ал мен сізден мынаны сұрайын деп едім: қайда тұрасыз?

Ойыма өтірік айту сап ете қалды. Арты не боларын тіпті ойланбастан:

— Қасиетті Улап алаңындағы екінші үй, — деп сықпырта салдым.

— Рас па? Ал мен Қасиетті Улап алаңындағы әрбір тасты білемін ғой. Онда фонтандар, бірнеше фонарлар, ағаштар бар,—бәрі де есімде... Нөмірі қандай дедіңіз?

Газет турасындағы ой әбден титықтатқан басым, бәріне нүкте қояйын деп орнымнан тұрдым. Құпия қайткенмен де ашылуға тиіс қой.

— Сізге газет оқуға болмайтын болса, оның қажеті қанша...

— Шамасы, сіз екінші үйде тұрамын дедіңіз-ау, осы? — деп сөзін жалғастырды ол менің абыржып тұрғанымды тіпті аңғармай. Кезінде ол үйдегі тұрғындардың бәрін білуші едім Сіздің қожайыныңыздың аты кім?

Істі тез тындыру үшін аузыма түскен кісінің атын атай салдым және оны табан астында өзім ойлап таптым.

— Хапполати, — дедім.

— Хапполоти, — деп ол қиын фамилияның өзін мүдірместен қайталап, басын шұлғиды.

Қайран қалып оған таңырқай қарадым. Ол өте байсалданып, жүзінен ойланған кейіп танытады. Ойыма келген бір болмашы фамилияны айта салып едім, мына кісі соны қағып алып бұрын білген болып шықты. Сол замат ол бумасын орындыққа қоя салып еді, құмарлығым тағы да өрши жөнелгенін аңғардым. Газеттің екі жерінде майдың дағы бар екенін байқадым.

— Сіздің қожайыныңыз теңізші ме еді? — деп сұрады шал, дауысында кекесіннің нышаны да білінбейді. Мен білсем, ол теңізші болуы керек.

— Теңізші дейсіз бе? Кінәмді кешіріңіз, сіздің білетініңіз оның ағасы болуы керек, бұл кеме уәкілі Ю.А.Хапполати.

Осымен оны тәйкесінен түсірмек едім, ол барлығына да келісе кетіп:

— Естуімше ол іскер жігіт көрінеді, — деп сұрағын жалғастырып қазбалай түсті.

— Иә, ол есті жігіт, епті кәсіпкер, — деп мен де шұбырта жөнелдім, ұсақ-түйек бұйымдар тасып, Қытайдан әкеп итмұрын, Ресейден әкеп құстың қауырсыны мен мамығын, былғары, ағаш, сия... не керек бәрін сатады.

— Ха-ха, барып тұрған бір жалмауыз десейші! — деп қария менің сөзімді киіп кетті.

Мұнысы маған қызық көрінді. Қызып кетіп бір өтіріктен соң бір өтірікті ойлап таптым. Қайтадан отырып газет пен құпия қағазды мүлдем естен шығарып, сұхбатта сымның сөзін бөліп әбден қызбаланып алдым. Мынау мажардың, жоққа нанғыштығы ессіз бір бетсіздікке бастап, оны жалған сөздің топанына тоғытып қарсылығын күл-талқан еткім келді.

— Хапполоти ойлап тапқан электрлі дұғалық хақында есіткеніңіз бар ма?

— Электр... бірдеңе дедіңіз бе?

— Түнде жарқырап тұратын электр әріптермен жазылған дұғалық туралы айтып тұрмын. Бұл дегенің сан миллион крон құрайтын байлыққа байланысты орасан үлкен іс, онда қаріп құюшылар мен баспашылар, жүздеген механиктер мол жалақы алып жұмыс істейді, естуімше олардың ұзын саны жеті жүзден асады.

— Ал менің айтып отырғаным не? — деді қария баяу ғана.

Сосын үнсіз қалды; дәуде болса ойланбай-ақ менің әр сөзіме сеніп отыр. Мұнысы мені түйілдір ейін деді, өтірік ертегілерім оның шамына тиіп, шамдандырып жібереді деген үмітім желге ұшты.

Тағы да тұлдырсыз бірер өтірікті құрастырып, қызып кетіп, Хапполати табаны күректей тоғыз жыл Персияда министр болған деп те соқтым.

— Әлбетте, сіз Персияда министр болу дегеннің не екенін елестете де алмайсыз ғой, солай емес пе? — деп сұрадым. Онда министр біздегі корольден артық, сұлтан дегеннің не екенін білетін болсаңыз, ол сонымен барабар. Ал Хапполати бірде-бір сүрінбестен ұдайы биіктен көрінді.

Одан әрі оның қызы, перизат, ханшайым туралы, күтуші күңдерінің өзі үш жүз болғаны жайында, алтын раушанмен оқаланған төсекте ұйықтайтыны жөнінде айттым. Ондай бет біткеннің сұлуын көрсем, құдай атсын мені оған тең аруды өмірден кездестірген емен, деп бөстім.

— Демек, ол сұлу болған ғой, — деді абдырап қалған шал көзін апалақта тып.

— Сұлу деген не, ол бар ғой, барып тұрған перизат, баурап алардай нәзік, әлемнен асқан ару жанары барқыттай жұмсақ, саусағы жақұттай сүйрік. Көзін бір төңкергенінің өзі сүйгеннен бетер, мені шақырғандағы даусы тамылжыған шараптай ішпей мас қып тастайтын. Сондықтан оның асқақ сұлу болмасқа хақысы жоқ. Сіздіңше, ол бәзбір кеңсе қызметшісі немесе өрт сөндіру мекемесінің хатшысы дейсіз бе? Иә, анығын айтар болсам, ол ертегіге ұқсас аспан әлеміне лайық жан иесі.

— Иә, әрине, солай ғой, — деді ол немқұрайдылау ғана.

Оның байсалдылығы жалықтырып жіберді де, өз дауысыма өзім елтіп шынымен-ақ шамырқанып, әбден ашылып сөйледім. Енді мен ұрланған қағаз, басқа бір елдің пайдасына жасалмақ астыртын әрекет туралы қайтып ойлағаным жоқ; кішкентай жұқалтаң бума, міне, екеуміздің арамызда жатыр, оның ішінде не барын білмек тұрсын, тіпті көз тоқтатып қарағым да келмейді. Өзімнің өтірік әңгімеме елігіп, көз алдымнан талай таңғажайып бейнелерді өткізіп, қаным басыма шапшып, жоқты-барды сықпыртып тұрмын.

Ал шал болса, кетуге ыңғайланды. Орнынан көтеріліп, әңгімені шорт үзбес үшін:

— Ол Хапполатиіңнің байлығы, ұшан-теңіз ғой, тегі? — деп сұрады.

Мынау жексұрын соқыр шал қаладағы әрбір жарнамадан атын оқитындай мен ойлап тапқан жат фамилияға билік жүргізбек пе, өзі?

Ол бірде-бір мүдірмей, ешбір дыбысты далаға жібермей, мен ойлап шығарған фамилияны жадына тоқып, мәңгі өшпестей етіп алды. Ештеңеден қымсынып айылын жинамаған, басы да айналмаған, алдауға да түспеген осы адамға қарадай ызам келіп, қатты ашуландым.

— Білмеймін, — дедім кенет мен. Шын мәнінде де, білмеймін. Ал сізге енді мағлұм болсын, оның аты-жөні Юан Арно Хапполати, бас әріптеріне қарағанда солай болуы керек.

— Юан Арно Хапполати, — деп қайталады менің қызбалығымнан іш тартып қалған шал.

Сосын тырс етіп үндеген жоқ.

— Сіз оның әйелін көрсеңіз ғой, — деп жалғастырдым еркімнен тыс. Барып тұрған құшақ жетпес жуанның өзі... Бәлкім, сіз оның жуан екеніне сенбейтін шығарсыз?

Жоқ, ол жуандығын жоққа шығарған жоқ. Ондай мырзалардың әйелдері шынында да жуан болуы керек қой.

Менің әрбір қылығыма қария баяу, бұйығы ғана жауап беріп, артық бірдеңе айтып, ашуландырып аламын ба деп, әр сөзін өлшеп-танып саралай отырды.

— Не сайтаныңыз барын білмеймін, мен басыңызды босқа қатырып отыр деп ойлауыңыз өте дұрыс, — деп теріме симай айғайлап жібердім. — Хапполати деген фамилиясы бар мырза бұл жарық дүниеде жоқ қой деп те дұрыс топшылап тұрсыз. Өзің іздей бір бет тоңмойын, қасарма шалды көріп отырғаным тұңғыш рет. Сізді қандай маса шағып жүр? Сіз ғой мені той шапанын киген, өзінде шегетін шылымы да жоқ қайыршы деп отырған шығарсыз? Ондайға әдеттенбеген жанмын құдай ақы, еш пенденің ондай кемсітуіне төзер кісің мен емес. Бұны біліп қойыңыз!

Қария орнынан кайта тұрды. Аузы аңқайып, менің өрекпіген бөспе сөзімді үнсіз тыңдады да, бумасын орындықтан алып, жаяу сүрлеумен бүкшеңдеп бүлкілдей жөнелді.

Ал мен болсам оның арқасы бүгжиіп көзден таса болғанын күтіп тапжылар түрім жоқ. Өз басым мынадай бүгілген бел мен бүкшиген арқаны көрген емеспін, шалдың митың-митың бүлкіліне, рабайсыз ұсқынына қарап, ақырында әлгіндей қатты-қатты сөздер айтып тастағаныма түк те қысылған жоқпын.

Күн ұясына қонып, ымырт үйіріле бастапты, ағаш жапырақтары баяу сыбдырап сыңситын сияқты. Керген арқанмен жүгіретіндер ойын көрсететін орамда отырған бала күтушілер сәбилерін алып үйлеріне жинала бастады. Әбігерленіп асығар мен жоқ, міз бақпай отырмын. Әлгі әзіргі толқуым басылып, біртіндеп сабама түсіп келемін, бірақ көңілім құлазып, еңсем түсіп, босаңси бас тағандаймын, ұйықтағым келеді. Бұл күні нанды көп жегенімнен, оның әсері білінбейді. Ең тәуірі осы болар деп, орындықтың арқасына шалқайып көзімді жұмып едім, ұйқым келіп барады, мұрным пысылдап мызғып бара жатсам, бақ күзетшісінің иығыма қолын салып, баяу ғана:

— Бұл арада ұйықтауға болмайды, — дегені ғой.

— Иә, әрине, — дедім де сол замат орнымнан көтерілдім.

Сол-ақ екен, жағдайым тағы да мүлдем түңілтерлік болып шықты. Бірдеңе жасап, бірдеңе ойлап табу қажет болды. Орын таба алмай-ақ қойдым, жұмысқа ұсынған жолдамаларым баяғыдағы немесе ешкім аты-жөнін білмейтін біреулер қол қойып растаған боп шығады, демек, оларға сенуге болмайды. Оның үстіне осы жаз қанша жер қабылдамады десейші, тіпті өзіме деген сенімімнен де айырылып қалдым. Әйткенмен, пәтердің ақысын ұзақ уақыт төлемегендіктен, бір жерден сол ақшаны табуым керек. Қалғандары бұрынғыдай қала тұрар.

Ырқымнан тыс қолыма қарындаш алып, қағазды қайта шимайлай бастадым, әр парақтың бұрышына "1848" деп жаздым. Тым құрмаса бір ғана шабытты ой келіп, бірер сөз айтып жіберсе ғой. Бұрын ешбір қиналмай жұтынып ұп-ұзақ мақалалар жазып тастаған сәттерім болып-ақ еді.

Орындықта отырып қағазға сол баяғы "1848" дегенді мың құбылтып ұзыннан да, көлденеңнен де жазамын. Жазамын да құтқарып кетер ой келер ме екен деп күтемін. Үздік-создық бір ойлар құжынап басымды үңги бастап еді, батар күн көңілімді бұзып, мұң ұялатқаны. Күз келіп, ұйқысымен құрсаулай бастады, оның тынысын алдымен шыбын-шіркейлер мен масалар сезді, ағаштардың жапырағында да, жердің топырағында да сыбдыр көбейді. Мұның өзі өмір шіркіннің табиғат заңына бағынғысы келмей, улап-шулап, өлімге қарсы тыным таппай, жанын салып күресіп жатқанының белгісі.

Жорғалаған жәндіктің бәрі мүктен сарғыш басын шығарып алып, құйрығын қимылдатып, ұзын мұрнымен топырақты түртінеді де, аяқтары көктен кеп шалқасынан құлайды. Алғашқы суықтың тынысын сезген кез келген қылтанақ қайталанбас өзгеше реңкке еніп, солғын сабақтар күнге ұмсынып, түскен жапырақтар жерде сыбдырап жібек құртымдай сыңсиды. Күзгі шақ түлеу кезеңі раушан гүлінің қан қызыл жапырақтары өніп, басқа реңмен құбылады.

Өзімді де осынау ұйқы құшағына кіруге әзір әлемнің ортасындағы құрт сияқты сезіндім. Содан үрейлене селк ете қалып, атып тұрдым да, сүрлеумен аршындап адымдай жөнелдім. "Жо-жоқ!" — деп жұдырығымды түйдім. Жоқ, бұлай бола беруге тиісті емес! Қайта отырып қайткенмен де мақаланы жазып тастауға бекініп, қарындашқа қол ұрдым. Еңсемді түсіріп, босаңсуға хақым жоқ Пәтерақы есебі көз алдымда көлбеңдеп тұр ғой.

Ойым арнасына баяу, өте баяу, біртіндеп түсті. Әрбір сөзімді ой безбеніне салып саралап, асықпай арнама түсіп, кіріспе екі бет жаздым. Бұл екі бет кез келген дүниеге; жолжазбаға я саяси шолуға ойыма не келсе, соған беташар боларлықтай, қайсыған болсын бұл тамаша бастау.

Содан соң қашан болса да жазуға тұратындай тиісті мән-мазмұн іздей бастадым, бірақ ештеңе де таппадым. Осы бір бос әуреден ой-санам тағы да шатасып, ми ым жұмыс істеуден бас тартып, басымның қауашағы қаңырап бос қалғандай, оның екі иығымның арасында бар-жоғын тағы да білмей қалған секілдімін. Басымдағы қаңыраған қуысты бүкіл жан-жүрегіммен түйсінген маған өзім де басымнан қара бақайыма дейін бос қуыс қапшық тәрізді көріндім.

— Жаратқан, жаббар Құдайым-ай! — деп ызалана дауыстап жібердім де, басқа сөз айтуға хәлім келмей, соны қайталай бердім.

Желден жапырақтар шуылдап, күн бұзылайын деп тұр. Қағазға ойлана қарап, тағы бір отырдым да, бәрін жинап алып қалтама салдым. Күн суытайын деді, ал менің желеткім де жоқ, сондықтан күртемнің өңірін мойныма дейін көтеріп, қолымды қалтама сұғып, тұрдым да жүріп кеттім.

Тым құрса осы жолы, ең болмағанда бір ретке ғана бағым жанса ғой. Қожайыным ақшасын талап еткендей, екі мәрте алая қарады, амал не, қысыла тағзым етіп, жанынан зып беріп өте шықтым. Бұдан әрі бұлай ете алмаймын, тағы да бір алая қараса, ағымнан жарылып, баспанадан бас тартамын, бәрібір ұдайы сырғыта беруге болмайды ғой.

Бақтың шығар аузына жеткенде ашу-ызамнан қорқып, қашып кеткен шалды қайта көрдім. Тылсым түйіншегі ашылып жанында жатыр, онда талғажау болатын бірдеңелер бар екен, шал соларды жеп отыр. Қасына барып әбес қылығым үшін кешірім сұрайын деп едім, батпадым—тамақ жеуі былапыт екен, кәріліктен әжім айғыздап тарамыстанған саусақтары жыртқыштың жексұрын он тырнағы сияқтанып, жүрегімді лоблытып, жанынан өтіп кеттім. Ол да мені таныды, бірақ көзін тайдырып әкетті, алайда беті шіміріккен жоқ. Одан әрі тарттым.

Қалыптасқан ғадетім бойынша ілінген әрбір газеттің алдында тоқтап, жұмысқа жалдау жөніндегі хабарландыруларды оқыдым; ыңғайлы орын тапқанымда қалай қуанғанымды айтсайшы. Гренланслерттегі бір саудагер екі сағаттық кешкі жұмыс үшін есепші іздейді екен, ақысы келісім бойынша. Мекен-жайын жазып алып, Құдайға рахметімді айттым; болмашы ең аз ақыға да келісемін, елу эре, тіпті қырқы да жетіп жатыр, кез келген шартына разымын.

Үйге оралғанда үстелімнің үстінде қожайынның ескертпе хаты жатыр екен, ол бөлменің ақысын не алдын ала төлеуімді немесе оны мүмкіндігінше тезірек босатуымды талап етіпті. Ренжімеуімді өтініп, басқа лажы жоқ екенін айтыпты. Барша ілтипатпен, модам Гуннерсон деп қол қойыпты.

Гренларснет, 31-де тұратын саудагер Кристинге хат жазып, конвертке салдым да, бұрыштағы пошта жәшігіне апардым. Сосын шатырдағы баспанама көтеріліп, әткеншекте дамылдап ойға шомдым, ымырт болса түйіліп, қараңғыланып барады.

Ертеңгілік ерте ояндым. Көзімді ашқанда айнала әлі мүлдем қараңғы еді, біраздан кейін ғана төмендегі сағат бесті соқты. Қайта ұйықтайын деп едім, ұйқым келмеді, тіпті қалғи да алмадым, сан түрлі ойлар басымды шырмап мазамды кетірді.

Кенет ойыма очерк немесе фельетонға жарайтындай бірнеше жақсы сөз тіркестері оралды, мұндай табыс бұрын-соңды Колыма түскен емес. Жатып алып ол сөздерді іштей қайта-қайта лап, оларды тамаша табылған тіркестер деп білдім. Олардан кейін ойыма келесілері құйылып, ұйқым шайдай ашылып, кереуетімнің аяқ жағындағы үстелдің үстінде жатқан қарындаш пен қағазға ұмтылдым. Көкірегімде бір қайнар атқылағандай, бір сөзден соң бір сөз ағылып, қағазға түсіп, сюжет туындайды; көріністер алмасып, көңілде оқиғалар қылаң береді, қуаныштан өзімді қайда қоярға білмей, менен бақытты жан жоқтай сезінемін. Ойлар тасқыны төтелеп, бәрін бақай шақтап жазып үлгере алмай жатырмын. Тақырып әбден баурап алып, қағазға түскелі жатқан тәрізді.

Таңғаларлық бұл ғажап көңіл-күй шексіз ұзай тартып, кідіріп, қарындашымды қойғанда, тіземде он бес, тіпті жиырма шақты жазылған парақ жатты. Егер бұл жазба беттер бірдеңе тұрар болса, онда қиындықтан құтылғаным! Төсектен атып тұрып, киіне бастадым. Барған сайын жарық молайып, есіктегі маяк қарауылының құлақтандыруын оқуға боларлықтай болды. Терезенің алды жап-жарық, ондай жарықта жазудың өзі бір ғанибет. Сол сәтінде-ақ жазғанымды таза қағазға көшіруге кірістім.

Менің қиялым сәуле мен бояудан тұратын таңғажайып тығыз мұнарға малынған, сәтті табысыма қуанып үлгермей жатып, іштей бұдан тәуір ештеңе оқығаным жоқ деп қоямын. Бақытқа мас болып, қуанышым қойныма сыймай алаулап, жеңісіме мәз-мейраммын; қолымдағы бір бума қағазды салмақтап көріп, жуық мәнінде шамамен бес кронға бағалаймын. Бес кронға ешкім де саудаласып жатпауға тиіс, қолжазбамның мазмұнын ескере отырып, тіпті он крон беруі де мүмкін, оның өзі де түкке тұрмайтын тым төмен баға. Мұншалық бірегей жұмысты тегін жасамасам керек қой; мен білсем, бұл секілді романдар жолда жатқан жоқ. Оған он крон сұрауға бел будым.

Бөлменің жарығы барған сайын молая түсті, есік жаққа көз тастап едім, қаңқадай ілбиген жіңішке әріптермен жазылған "Андерсен бикештің дүкенінде кіре берістен оңға бұрылсаң, ең тәуір көрпе сатып алуға болады" деген жарнаманы еш қиындықсыз оқи алғандаймыз, оның үстінде төменде сағат жетіні баяғыда соқты.

Терезеден шегініп, бөлменің ортасына кеп тұрдым. Егер бәрін безбенге сап екшеп көрсе, модам Гуннерсеннің мені бұл бөлмеде тұрмайсың дегені дұрыс. Жалпы, бұл бөлме маған лайық емес, терезеге тұтқан жасыл пердесі жай жұпыны матадан жасалған, қабырғаға қағылған шегелері де аз, киімдерімді ілетін ештеңе жоқ. Бұрыштағы әткеншек шын мәнінде мазақ, әйтеуір әткеншекке ұқсас бірдеңе. Тербелме мұндай аласа болар ма, оның үстіне аядай тар, одан өзіңді аяғыңды тар етіктен сыпырғандай әрең шығарып аласың. Бір сөзбен айтқанда, бұл бөлме ой еңбегіне лайықсыз, сондықтан мұнда енді қалғым келмейді. Ұзақ уақыт төзіп, дымымды шығармай, осы үйшікте қамыққаным жетер.

Үміт пен қуаныш қанаттандырып, қалтамнан алып қайта оқып шыққан тамаша шығармам туралы іш пікірім кеудеме сыймай, желіктіріп, уақытты зая жібермей, заттарымды жинастыруға кірістім. Қызыл қол орамалға оралған екі таза жаға жатқан түйіншекті, үйге мен әкеліп жүрген бүктеулі газет қағазын алып, көрпемді домалата орап, жазып жүрген қағаздарымның қалғанын жинастырдым. Сосын бірдеңе ұмыт қалмады ма екен деп, бұрыш-бұрышты сүзіп шығып, ештеңе таппай, терезеге қарадым. Ертеңгілік күн бұлыңғыр әрі сызды екен; өртеніп кеткен ұстаханада тірі пенде жоқ, ауладағы ылғал сіңген кір жаятын жіп бір қабырғадан бір қабырғаға керілген қалпында тұр. Бұлардың бәрі бұрыннан бар көрініс қой, сондықтан терезеден шегініп, көрпемді қолтығына қысып, маяк қарауылының құлақтандыруына, Андерсен дүкенінің көрпесіне тағзым етіп басымды иіп, есікті аштым.

Сол сәт қожайын еске түскені ғой. Кетерімді хабарлауым керек қой оған, анау-мынау емес, парасатты адам екенімді білем. Оған қоса хат жазып, бөлмесін бірнеше күн мерзімінен тыс пайдалануға мүмкіндік бергені үшін алғыс айтуым керек қой. Біраз күнге дейін қаржы жағынан қамсыз боламын деген сенімімнің күштілігі сондай, қожайынға таяу күндері бес крон әкеп тастауға уәде беріп салдым; баспанасында қандай адал салиқалы адам тұрғанын және атап айтқым келді. Хатты үстелдің үстіне қалдырдым.

Есіктің алдында тағы да аялдап, артқа бұрылып қарадым. Өмірге оралудың жарқын сезімі мені дүр сілкіндіре түлетіп, Құдайға һәм күллі әлемге деген разылығымда шек болған жоқ, кереуеттің алдында тізерлеп отыра қалып, Жаратушымызға бүгін таңда көрсеткен асқан қайырымдылығы мен шарапаты үшін мың да бір алғыс айттым. Осы әлгінде ғана бастан кешіріп, қағазға түсірген бүгінгі шабыт тасқыны жан-жүрегіме аспаннан түскен ғаламат, көмек сұрап дауыс салған кешегі наза-зарыма қайтқан жауап сынды. "Сонда Тәңірі! Сонда!" деп дауыстап, өз сөзіме өзім қуана сүйсініп жылап жібердім. Ара-тұра жоғары қарай біреу-міреу шығып бара жатқан жоқ па екен, деп тың тыңдап та қоямын. Ақыры, орнымнан көтеріліп, ұзын баспалдақтан білдіртпей түсіп, ешкімге көрінбей, сыртқы есікке жеттім.

Ала қарақта жауған жаңбырдан жолдар жарқырап жатыр, аспан аласұрып, ауыр салмағымен қала үстіне төне түскендей. Бұлт тұмшалап күн көзі де көрінбейді. Сағат қанша болды екен? Өз әдетім бойынша ратушаға тартсам, сағат сегіз жарым болып қалыпты. Демек, әлі де аттай екі жарым сағат қыдыруым керек. Сағат онға, тіпті он бірге дейін редакцияға барудан еш мән шықпайды. Оған дейін көше кезіп, оңашада ораза ашуға қажет тиын-тебенді қайдан алудың жолын ойластыруға тура келді. Айтқандай, бүгін кешкісін ас-сусыз қаламын деген ой қаперімде де жоқ; құдайға шүкір, ондай күндер өтті ғой. Оның бәрі үрейлі түстей өткен шақ, енді ісім оңғарылып, өрге басуға тиіс!

Қолтығыма қысқан жасыл көрпемнен өзімді ыңғайсыз сезініп келемін, мұндай түйіншекпен жұрт көзіне көріну деген миға сыймайды. Жұрт не деп ойлайды? Оны уақытша қалдыра тұратын орын іздедім. Замат басыма Сембайға кіріп, көрпені қағазға оратып ала қояйын деген ой келді, сонда түйіншегім дұрыс реңк алып, ешкімнен ұялмайтын боламын. Дүкенге кіріп, піркәзшіктердің біріне тілегімді айттым.

Ол әуелі көрпеге, сосын маған қарады, түйіншекті алып жатып ол ұнатпай иығын қиқаң еткізгендей көрінді. Онысы шамыма тиіп кетті.

— Абайлаңызшы, албасты бас қыр! — деп дауыстап жібердім. Бұның ішінде ораулы аса қымбат екі гүлсауыт бар. Бұл Смирнаға жөнелтіледі.

Менің айлам ойлағаннан да артық нәтиже берді. Енді пірказшік өзін кінәлі сезініп қипақтап, қандайлық құнды түйіншек екенін бірден аңғара алмағанына жыларман болып кешірім өтінді. Ол өз ісін бітіргенде мен Смирнаға ылғи бір бағалы бұйымдар жіберіп жүргендей маңғазданып, алғыс айтып едім, піркәзшігім мені табалдырыққа дейін шығарып салып, алдымнан есік те ашты.

Одан базар алаңына аттанып, гүл мен құты сататын әйелдерді төңіректеп, жұрттың арасында қыдырдым да жүрдім. Таңғы сызды ауада тершіп алау атқан ауыр қызыл райхандар көз жауын алып, көкірегімді қытықтап, біреуін үзіп алуға итермеледі де, сатушысына жақындап жанасу үшін бағасын сұрадым. Қалтамда ақшам болса, ойланып жатпай-ақ райхан гүлді сатып алар едім, шығынның орнын сосын басқа бірдеңеден үнемдеп толтыра жатамын ғой.

Сағат онда редакцияға келдім. Қолында қайшысы бар біреу ескі газеттерді ақтарып отыр, редактор әлі келмепті. Ол қалың қолжазбамды қалдырып кет деп еді, бүл жай ғана жазбалар емес, мұны міндетті түрде редактордың өз қолына табыс ету керек дегенді қадап айтқандай болдым. Жауабын кейінірек келіп алармын.

— Жарайды! — деп Қайшы кісі газет ақтаруға қайта кірісті.

Маған ол іске тым самарқау қарайтындай көрінді, сонда да

үндегенім жоқ, немқұрайды ғана басымды изеп, шығып жүре бердім.

Енді менің бос уақытым көп-ақ. Тек аспан ашылса екен. Ауа райы тымырсық тым нашар не жел жоқ, не аяз жоқ; қыз-келіншектер сақтық жасап, қолшатырларын ашып алған, ал ерлердің басындағы қалпақтарында сиық жоқ, күлкі келтіреді. Мен базарға кайтып барып, гүлдер мен шөптерді қызықтадым. Кенет біреу иығыма қол артып, жалт бұрылсам — қайырлы таң тілеп тұрған "Сұлу сылқым" екен.

— Қайырлы таң дейсің бе? — дедім одан тезірек құтылу үшін сұрақ аралас жауап қатып. Жалпы "Сұлу сылқымды" онша жаратпаушы едім.

Ол менің қолымдағы мұқият оралған үлкен түйіншегіме тесіле қарап:

— Мынау қолға ұстағаныңыз не? — деп сұрады.

— Сембайда болып, киім-кешекке деп мата алып едім, — дедім немқұрайды үнмен. — Мынандай көнетоз киімімен жүру мезі қылды. Ұдайы сыртқы сыр-сипатыңа қарамай жүре беруге болмайды ғой.

Ол маған таңырқай қарады.

— Ал жалпы жағдай қалай? — деп сұрады сәл кідіріп.

— Бұдан жақсыны тілеп қажеті жоқ.

— Жұмыс бірдеңе таптың ба өзің?

— Жұмыс дейсің бе? — деп қайталаймын қасақана таңданған болып. — Білгің келсе, Крис тидің көтерме сауда фирмасында бухгалтер боп қызмет етем.

— Ә, солай ма! — деп ол күмілжіп қалды. — Ай, жаратқан ие, сіз үшін қуанышымда шек жоқ. Байқа қайдағы жоқ қайыршыларға ақша таратып жүрме. Бар жақсылықты тілеймін!

Ұзаңқырап барып, қайта оралып таяғымен қолымдағы түйіншекті нұсқап:

— Тігінші ұсынайын саған. Исаксеннен артық әсем тігетін тігінші таппайсың. Менен келдім деп айт оған, — деді.

Менің ісіме тұмсығын тығудың қажеті не екен оған? Қай іскерге баратынымда не шаруасы бар? Барын киіп, байлауышын салып жүретін осы бір қуыс кеудеге ашуым келіп, қарызға алған он кронын әлі қайтармағанын есіне салдым. Ол апалақтап жауап қатқанша, қарызын қайтаруды талап еткеніме өкініп, қысылғаннан көзімді одан аударып әкеттім. Тап сол тұста қасымыздан бір әйел өтіп, мен оған шегініп жол бердім де, жағдайды пайдаланып бұрылып кетіп қалдым.

Енді қайда барып күтейін? Кафеге кіруге қалтам тақыр, мұндай мерзімде таныстарға баруға тағы да болмайды. Базар мен Гренсеннің арасында бостан-босқа сандалып, тақтаға жаңа ғана ілінген "Кешкі жаңалықтарды" оқыдым. Карл-Юан көшесімен өтіп, бұрылдым да, Құтқарушы храмына бет алып, шіркеу жанындағы зираттан отыра тұрар тыныш жер таптым.

Мұндағы ауа дымқыл екен, тып-тыныш ойланып отырып, қалғып кетсем, тоңып қалыппын. Фельетонымның шағын болғанын, шабыттан туған тамаша шығарма екеніне шүбәсіз сене аламын ба? Қате жоқ па екен өзінде? Дұрысырақ ойласам, оны жалпы қабылдамай қоюы жайдан-жай қабылдамай қоюы да мүмкін ғой. Бәлкім, ол шамалы, тіпті түкке тұрмайтын нашар дүние шығар, оны қағаз тастайтын себетке лақтыра салмағанына кім кепілдік береді? Көңіл күйім бұзылып, тынышым кетіп, атып тұрып, зираттан тура тарттым.

Акерсгатенде жарнама әйнек арқылы дүкеннің ішіне үңгіп, сағат он екіден енді кетіп бара жатқанын көрдім. Уақыт әлі ерте екеніне де опындым, өйткені күн түстен әлдеқашан ауып кеткен шығар деп ойлап ем ғой, ал редакторға сағат төрттен бұрын бару пайдасыз. Фельетонымның тағдырына қатысты қайдағы бір келеңсіз ойлар иықтап алып, ойлаған сайын ми ым ашып, ақыл-есім шатасып, төсектен тура салып кәдеге асарлықтай бірдеңе жазғаныма күмәнім күшейе түседі. Әрине, ол өзімді-өзім алдау болып шығып, сәске бойы босқа алақайлағанмын ғой. Иә, құр босқа қуанғанмын. Міне, Уллевольсвейенді бойлап, Қасиетті Генрих қырқасын жанай, алаңқайды басып, тақтай тілетін жерге таяу жіңішке көшемен безек қағып келемін. Құрылыстар мен бақшалықтардың жанынан өтіп, ақыры шегі, шеті жоқ үлкен жолға түстім.

Осы арада тоқтап, кері қайтуға бел байладым. Әлгі жүрістен денем қызған екен, кері қайтқанда еңсем түсіп, аяғымды ілбіп бастым. Қарсы алдымнан шөп артқан екі көлік кездесті. Арбакештер әндетіп, шөптің үстінде шалқасынан жатыр, екеуі де жалаңаяқ, дөңгелек томпиған жүздерінен ой нышаны білінбейді. Қарсы келе жатып, олар менімен тіл қатысып, бәзбір ескерту жасап, болмаса мазақтап күлер ме екен деп ойлаймын. Оларға әжептәуір тақалып қалғанда біреуі дауыстап қолтығыма қысқанымның не екенін сұрады.

— Көрпе, — деп жауап бердім.

— Анық білмеймін, үштің шамасы болу керек.

Екеуі де күліп, әрі қарай жөнелді.

Кенет қамшы тиіп, құлағым удай ашып, қалпағым басымнан ұшып кетті, әлгі жігіттер мені мазақ етпей кете алмаған екен. Ыза болған басым, құлағымды ұстап, ордың шетіне түскен қалпағымды алып, аулақ кеттім. Қасиетті Генрих қырқасында кездескен кісіден уақыт сұрасам, сағат беске таяп қапты.

Сағат бес! Сағат беске таяп қалған! Аяғымды жебей алып, жүгіре басып редакцияға тарттым. Редактор баяғыда келіп отырған шығар, тіпті кетіп те қалған болар. Қыдырғанда ілбіп жүрген басым, жүгіремін деп доңғалақтың астына түсіп қала жаздадым. Атпен жарысқандай бар пәрменіммен жүгіріп, уақытына үлгеруге жан салдым. Ғимаратқа жүгіріп кіріп, баспалдақтан секіріп шығып ентіге есік қақтым.

Жауап болмады.

"Ол кетіп қалыпты! Кетіп қалған ғой!" деп ойладым. Есікті тартып көрсем ашық, тағы да тықылдатып, ішке кірдім.

Редактор бетін терезеге беріп, үстелінде отыр, қолында — қаламы, бірдеңе жазып отырған сияқты. Амандасып алқынуымды әрең бастым, ол мені көріп, басын шайқады.

— Сіздің очеркіңізді қарауға уақытым болмады.

Әзір еңбегімді мансұқтап, қайтарып тастамағанына қуанып:

— Әрине, түсінемін ғой, — деймін. — Иә, оның асығысы да жоқ. Бәлкім екі күннен кейін соғармын, болмаса...

— Иә, қарап шығайын. Айтқандай, менде сіздің мекен-жайыңыз бар.

Сол арада бұдан былай ешқандай мекен-жайым жоқ екенін айтуға ұмытып кеткенім.

Қабылдау аяқталды, басымды иіп шегініп барып, шығып кеттім. Көңілімді үміт қайта кернеді; әлі айырылған ештеңем жоқ, ерегескенде бар ғой, біраз нәрсеге қол жеткіземін. Басымда әр алуан тың қиялдар туындап, жаратқан жалғыз хақтың құзырынан фельетоным үшін он крон сыйлық алатынымды хабарлап тұрған секілденді.

Тек енді түнде қонып шығатын бір тұрақ табу ғана керек! Қайда қонып шықсам екен деп ойға батып, көшенің ортасында тұрып қалғанымды аңғармаспын. Жан-жағынан толқын тулап, дөңбекшіп жатқан жалғыз бакен сынды тапжылмай жолдың ортасында тұрғанымды ұмытып та кетемін. Газетшілер маған "Викингті" ұсынады.

Шапшаң бұрылып, түйіншегімді жасыруға тырысып, асып-сасқан қалпым, терезеден ешкім көріп қалмасын деп шіркеуге жетуге асықтым. Ингебреттен асып, театрдың жанынан өтіп, Ло геннен бұрылып, жағалау жаққа фортқа бет алдым. Бір бос орындық тауып алып тағы да ойға шомдым.

Түнеп шығатын баспананы қайдан тапсам екен? Таңға дейін паналап шығар бәзбір тесік жоқ па? Бұрынғы бөлмеме қайтып баруға намысым жібермеді, өз сөзімнен айну деген ойыма тіпті келмеген нәрсе, алайда көз алдыма кішкентай тербелме әткеншек елестеп, ол шешімді өзгерткеніме таңмын. Қиял күшімен кенет Хегдехаугендегі екі терезесі бар үлкен бөлмеден бір-ақ шыққан екем деймін! Үстел үстінде көздің жауын алатын бутербродқа сықалған поднос түр, сосын ол бифштекске, ауыздан сілекей ағызар тын бифштекске айналып кетті, қасынан қардай аппақ сүлгі қағаздар, үйме табақ нан, күміс шанышқы шыға келді. Әлден соң есік ашылып, қожайын кіріп, бір кесе шай ұсынды...

Құрғақ қиял мен қысыр түст -ай! Тап қазір ішетін ас тапсам, басым қайта айналып, ақыл-ойдағы безгектей қалшылдатқан дерттен, тасқындаған есер қиялмен арпалысуыма тура келеді, деп өзімді-өзім иландырмақ боламын. Міне, мен осындай жанмын, ас ішуім зиян, ділім мен дінім, ерекше қасиетім сондай!

Бәлкім, баспананы кешірек, күн батар алдында табармын. Асығып қайда барамын ең құрығанда орман ішінен бір орын іздермін, әйтеуір қаланың күллі шет жағы менің қарауымда ғой, әзір аяз да жоқ.

Ал теңіз болса, тып-тынық томсырайып сұлық қалған, тек кемелер мен талпақ тұмсық пароходтар ғана қорғасындай сазарған айдынды, тілгілеп жүр, екі бортынан да су көпіршіп, ілгері жылжып барады, тұрбалардан түтін шүйкелеген түбіттей ұшады, машиналары сатырлап, суық ауаны сатыр-сұтыр соғып жаңғырықтырады. Аспанды қара бұлт тұмшалап тастаған, үп еткен жел және жоқ, ту сыртым дағы ағаштар дымқыл, астындағы орындық та суық, сызды. Уақыт өтіп жатыр; қалғи бастадым, шаршағаным білінді, арқамды тітіркентіп суық жүгіріп өткендей болды, ізінше көзім жұмылып бара жатқанын сездім. Сосын кірпіктерім бір-біріне жабысып ұйықтап кеттім...

Оянғанымда айнала әлі қараңғы екен; шала ұйқыдан апалақтап, әбден жаурап қалған мен атып тұрып, түйіншегімді алып тартып отырдым. Жылыну үшін қолымды сермеп шапшаңдата жүрдім, саудырап қалған аяғымды ысқылай отырып, өрт сөндіру мұнарасының түбінен бір-ақ шықтым. Сағат тоғыз екен, біраз ұйықтаппын.

Енді қайда барсам екен? Түнеп шығатын бір орын табу керек. Тұрған бойда өрт сөндіру депосынан көз айырмай, күзетшінің көзін ала беріп қамсыз бір кезінде бәзбір есіктен сып етіп ішке қалай кірсем екен деп ойлаймын. Баспалдақпен көтеріліп, оны әңгімеге тартуға тырысып көрсем, ол қару ғып, қолына балтасын алып, тыңдайтын бейіл танытты. Қолға көтерген балтаның маған кезелген суық жүзі жүйкемнің талшықтарын кескілеп жатқандай, қарулы адамның алдында тіл-ауызым байланып амалсыз шегіншектей бердім. Үн-түнсіз шегініп барамын, шегініп барамын, қорыққанымды білдірмейін деп, ұмытқан бірдеңені еске түсіргім келгендей, қолымды маңдайыма апара беремін. Табан жолға аяғым тигенде ғана керемет қатерден шынымен-ақ құтылғандай еркін бір дем алып, бүл жерден аулақ қаштым.

Суықтан дірдектеп аштықтан ішегім шұрылдап, еңсем түсіп, көңілім құлазып, Карл-Юан көшесінің бойында сандалып жүрдім де қойдым және жай жүрмей біреу естіп қалар деп алаңдамай әлде біреуді сыбап айғайлап кеп боқтаймын. Стортинг (парламент) ғимаратының алдында бірінші арыстанның жанында тұрып, тағы да қиялымды қамшылап, жас жігіт таныс суретшіні еске түсірдім. Бірде оны Тиволида біреулердің шапалағынан қорғап қалып, кейін кіріп шыққаным да бар. Саусағымды көңілдене сырт еткізіп Турденшельгатенге "К. Закария Баррель" деген кестесі бар үйді іздеп таптым да, есігін де қақтым.

Есікті оның езі ашты, аузынан шылым мен сыраның сасық иісі мүңкіп түр.

— Қайырлы кеш! — дедім мен.

— Қайырлы кеш! Сізсіз бе? Осыншалық кеш іздеп келерліктей, сайтан алғыр, ойыңызға қайдан түсіп жүрмін. Шам жарығымен менің суреттерімнен, шынын айтқанда, ештеңе көруге болмайды ғой. Өзіңіз келіп кеткеннен бері маядағы шөпті салғанмын, кейбір дүниелерді қайта жасадым. Күндіз келіңіз, қазір қарап көруде ешбір мән жоқ.

— Әйткенмен де, қарауға мұрсат берсеңіз қайтеді! — деп салдым. Айтқандай, әңгіме қандай сурет жөнінде екенін де ұмытып қалыппын.

— Ол мүмкін емес! — деді ол. — Бәрі сап-сары боп құлазып көрінеді. Оның үстіне... — деп сыбырға көшіп, жаныма тақап кеп. — Бүгін бір қызбен жатыр едім, демек, ешбір мүмкіндік жоқ.

— Онда қолқа салудың да жөні жоқ екен.

Оған қайырлы түн тілеп, шегініп шығып жүре бердім.

Енді қалғаны жалғыз-ақ орманға бару. Шіркін-ай, жер қазіргідей сыз болмаса ғой. Көрпемді сипап, ашық аспан астында түнеймін деген ойға өзімді ұйыта, бойымды үйрете бердім. Қалада түнеп шығар жер іздеу Ұзаққа созылып, азапқа түсіріп, әбден шаршатты, бәрі жексұрын көрініп, бет қайтты; ешқандай ойға бой алдырмай, көшеде қыдырып жүре берсең ғой, көңілің орнына түсіп, жаның жай табар еді. Университет тұсынан өтіп бара жатып, басымды көтеріп, сағат оннан кеткенін көріп, шетке тарттым. Хегдехаугенде азық-түлік дүкенінің жарнама әйнегіне аялдадым. Француз тоқашының қасында мысық ұйықтап жатыр, шошқа майына толы қаңылтыр қалбыр, шыны құтыда жарма түр. Молшылықтан кез ала алмай, аз-кем тұрдым да, ақшам болмағандықтан айналып жүре бердім. Өте сылбыр басып, заставадан өтіп, бірте-бірте ұзай бердім, ұзай бердім, ақыры қала түбіндегі орманға да жеттім.

Жолдан бұрылып, демалғалы отырдым. Сосын тұрып, сәл-пәл ыңғайлы орын іздедім, көк бұта мен арша жинап, кішкентай төмпешікке төсек салған болдым, сәл құрғақ болған соң пакетті ашып, көрпені алдым. Ұзақ жүрістен өлердей қалжыраған екем, замат жата кеттім. Қашан қолайымды тапқанша әрі-бері дөңбекшіп, елегізи бердім, қамшы тиген ісіңкіреп тұрған құлағым аздап ауырар түрі бар, сондықтан бір бүйіріммен ғана жатуға тура келді. Башмағымды шешіп, Сембайдан алған қағазға орап бас жағыма қойдым.

Айналаның бәрі қараңғылық құшағына сүңгіген, құлаққа ұрған танадай тып-тыныш. Тек ту биікте біркелкі гуілі алыста мәңгі тынбайтын әуе сұрапылының сарқылмас әуені ызыңдайды. Сол сарқылмайтын да таусылмайтын мұңды әуенге құлақ түріп, көңілім әлем-тапырақ болды, себебі бүл дегенің адасқан әлемнің, алыс жұлдыздардың сазы ғой...

— Жоқ, тегі бүл шайтан елес болуы керек! —  деп, өзімді сергіту үшін қарқылдап күліп жібердім. — Бұл Ханадан жерін аңсап ішін тартып ысқырған үкі ғой.

Тұрып қайта жатып, тағы да қыдырайын деп едім, қайта жаттым, таң ағарғанша қорқынышпен, қатыбастықпен арпалысып, күн шыға ғана ұйқы жеңіп, қалғып кетіппін.

Көзімді ашсам, айналам жап-жарық, күн түске тармасып қалғанын сездім. Башмағымды киіп, көрпемді қағазына қайта орап алып, кері, қалаға жөнелдім. Кешегідей күнді бұлт тұмшалап түр. Иттей болып жаураппын, аяқтарым сіресіп қалыпты, күндізгі жарыққа шағылғандай көзім жасаурай береді.

Бақсам, сағат үш бопты. Аштық дымымды құртып, әлсіреп барамын. Жүріп келе жатып жүрегім айнып лоқсимын. Содан қоғамдық асханаға бұрылдым. Тақтаға ілінген дастарқан мәзірін оқып, сиыр мен шошқа етін көргім келмейтінін білдіргім келгендей, екі иығымды қиқаң еткіздім. Осы жерден тура вокзал алаңына бет алдым.

Басым қатты айналып келеді, оған назар аудармауға тырысамын, бірақ ауруы да, айналуы да басылар емес, ақыры болмаған соң баспалдаққа отыра тұруға тура келді. Іш сарайым бірдеңесі орнынан қозғалып кеткендей өзгеріп сала берді, ми ымның пердесі ысырылып немесе бір талшығы үзілгендей мәңгір тіп жіберді. Бірер мәрте тынысым тарылып, сілейіп отырып қалдым. Бірақ есімнен айырылғаным жоқ, кешеден бері құлағым ауырып жүргенін анық сеземін, бір таныс кісі қасымнан өткенде жазбай танып, орнымнан тұрып, бас изедім.

Бұрынғыларға енді келіп тыңнан мынау азапты түйсік қосылды. Қалайша бұның, бәрі сыз жерде ұйықтағаннан болады? Былайша айтқанда, бұлайша аянышты өмір кешуде не мән бар? Құдай өзі көріп тұрған шығар, не пиғылымнан осыншалық жапа шегуге тиіс екенімді түсінсем бұйырмасын. Көрпемді бәсеке қойып, тұлдырсыз соқа басым шыға келуіме де болады ғой деген бір ой келді. Оған мен бір крон аламын, ол үш рет тойып ас ішуге жетеді, содан соң, бірдеңенің басы қайырылғанша шыдай тұрмаймын ба; ал Ганс Паулиді бірдеңе ғып алдауға да болады ғой. Өсімқорға бет түзеп, есігінің алдына барып тоқтай қалдым, ойлап-ойлап басымды шайқадым да, кері бұрылдым.

Әлгі үйден алыстаған сайын білдірмей арбаған әзәзілге алдырмай, аман шықтым-ау деген ойдан көңілім көтеріліп марқая түстім. Адамшылықтан айырылмай, адал қалпымда қалғанымды, ерік-күшімнің бекемдігін, апатқа ұшыраған кемелердің сынықтары қалқыған лай теңізде асқақтап тұрған шамшырақ маяктай жұрттан жоғары тұрғанымды мақтан тұтып, кеудемді қуаныш кернеді. Құлқын тамақ үшін біреудің мүлкін бәсеке салып, әр түйір үшін беттен басып ұялып, өзіңді-өзің алаяқ деп жерлеп, ар алдында кінәлі болуға қалай барарсың? Ешқашан бармайсың, ешқашан! Шынтуайттап келгенде, ондай ой келсе, ол кездейсоқ, өткінші ғана, ол үшін кісіні кінәлауға болмайды. Оның үстіне басың шыдатпай ауырып, ұдайы біреудің көрпесін тасып өлердей шаршасаң, амалың қайсы!

Ерте ме, кеш пе, тығырықтан шығатын бір жол табылар! Айталық, хат арқылы өзімнің қызметімді ұсынған Гренланслерттегі саудагерге қайта-қайта барып табалдырығын тоздырдым ба? Ертеден қара кешке дейін телефон шалып, бетім қайтты ма? Жайдан-жай өздігімнен барғаным жоқ, жауабын білмейтінім де сондықтан. Бәлкім, осы жолғыдан бірдеңе шығып қалар, осы жолы бақыт бетін беріп күлім қағар. Бақыт жолы бастан-аяқ құпия тылсым емес пе. Міне, мен Гренланслеретке аттандым.

Соңғы сілкініс мені әлсіретіп тастады, әлгі саудагерге не айтарымды ойланып әрең ілбіп келемін. Мүмкін жаны жомарт жан шығар, егер көңіл күйі жақсы болса жұмысым үшін бір кронды алдын ала беруі ықтимал, тіпті сұраудың да қажеті болмас, ондай адамдардан өте сүйкімді әпенделік те ұшырасады.

Қақпадан өте шықтым да, сілекейіммен шалбарымның тізесін суладым, кәдімгі өзімше жаңа ең бермек ойым ғой, көрпені қараңғы бұрыштағы жәшікке тығып, көшені қиып өтіп, дүңгіршекке кірдім.

Іште бәз біреу ескі заттардан желімдеп, пакеттер жасап жатыр екен.

— Крис ти мырзаны көрсем деп едім.

— Ол мен ғой, — деді әлгі адам.

— Ә, солай ма? Мен әлгі өз қызметімді ұсынып хат жазған кісімін ғой. Жұмыс бірдеңе табылып қалар деп сенуіме болар ма екен?

Ол менің есімімді бірнеше қайталап күліп жіберді.

— Ежіктеп сұрағаныма ренжімеңіз, жарқыным, сандарды ауыстырып — түйістіруге қалайсыз? Хатыңызда мың сегіз жүз қырық сегізінші жыл деп жазған екенсіз?

Осыны айтып ол қарқылдап кеп күлді.

— Иә, оным онша жақсы болмаған, — дедім қысыңқырап. — Аздап жүрдім-бардым, ұмытшақтығым барлығын мойындауға әзірмін.

— Қаперіңізде болсын, маған санға келгенде ешқандай қате жібермейтін адам керек, — деді ол. — Жазуыңыз сондай айқын екен, жалпы хатыңыз маған ұнады, алайда...

Кідіріп сәл күттім, әлгісі оның соңғы сөзі екеніне сенуім қиын болды.

Ал ол қайтадан өзінің пакеттерімен шұғылданып кетті.

— Әттеген-ай, бүл өте өкінішті, бірақ мұндайдың бұдан былай қайталанбайтынына сеніңіз, болмашы жаңсақтық үшін мені есепшінің жұмысына мүлдем жарамайды деуге болмайды ғой.

— Мен де оны есепке алып отырғаным жоқ, — деді ол. Ал сол сәтімде бұған күші мән бергенім рас, табан аузында жұмысқа басқа есепші алдым.

— Демек, орын бос емес екен ғой.

— Әй, құдай-ай, басқа лажы жоқ қой сонда?

— Әрине, түк те жоқ. Өте өкінішті, амал нешік...

— Қош болыңыз! — дедім.

Ашу-ызадан қалшылдап кеттім. Шыға берістен көрпемді алып, тісімді қайрап, тіпті кешірім де сұрамастан көшедегі кісілерді қаға-маға ілгері жұлқындым. Бәзбір мырза тоқтай қалып, қатаң ескерту жасап еді, басымды бұрып алып, айқайлап, құлағына таяу келіп, қайдағы жоқты айтып, дәл мұрнының алдынан жұдырығымды безеп, Өзіме - өзім ие бола алмайтындай ыза-кекпен ілгері жүріп кеттім. Ол полицей шақырды. Дәл сол сәт полицеймен ұстаса түсіп, төбелескім-ақ келіп еді, тіпті қуып жетінші деп, адымымды да баяулатып ем, бар болғардың бұл маңнан табылмағаны ғой. Бірдеңе жасауға деген ең бір қызу, ең бір шешімді қадамдарым ылғи осылай сәтсіздікке ұшыраса, амалым қайсы. Неге ғана 1848 жыл деп жаздым екен? Қарғыс атқыр ол жылдың маған қажеті қанша еді? Енді міне, ішегім шұрылдап аштан қатып жүргенім, дәл талғажау қылар бірдеңе табармын деген үміттің өзі жоқ. Уақыт озған сайын жаным да, тәнім де қоңылтақсып, күннен-күнге адалдығымнан айнып барамын. Ұяттан бетім шімірікпей, өтірік айтатын болдым, бейшара әйелдің пәтерақысын төлегенім жоқ, басыма тіпті біреудің көрпесін ұрласам қайтеді, деген де ой келді, сонда ұят, ар дегендерің қайда қалады. Өзім іштей іріп, көңілімді қара өңез басып бара жатқандай. Ал анау қиыр көкте Құдайдың өзі тапжылмай отырып, менен кез алмайды, менің өлімім бар ережеге сәйкес баяу, бірте-бірте, бірақ бұлтартпай келуін күтіп қадағалап отырған секілді. Алайда құзырынан қаскөй шайтандар шоршып шығып, менің Құдекең әділ жазалап тозаққа бірден топ еткізетін күнә жасамағаныма зығырданы қайнап, өз шашын өзі жұлатын тәрізді.

Аяғымды шапшаң алып, жүгіре басып, ойламаған жерде оңға бұрылып, ашудан теріме сыймай, шамы жарқыраған, әсем подъездің алдынан бір-ақ шыққанымды аңғармадым, әйткенмен оған бөгелместен ойланбай ішке кіріп кетпесем де, оның сән-салтанаты лезде жадымда қалып қойды, барлық әшекейлері болмашы тетіктерінің өзімен жан айнасынан өшкен жоқ. Баспалдақпен жүріп жоғары көтеріліп, екінші тәжге шығып, қоңырауын қақтым. Неліктен тура осы екінші тәжіге тоқтағанмын? Және баспалдақтан алыс ең шеттегі қоңырауды басқаным не?

Қарамен есептелген қоңыр көйлекті жас әйел есік ашты; бір ауық маған таңырқай қарап, сосын:

— Жоқ, бүгін бізде ештеңе жоқ, — деді де, есік жаппақ ыңғай танытты.

Менің жолымда дәл осы бикештің тұруы қалай? Ол мені қайыршы деп қабылдаған сыңайлы, ал мен болсам, маңғазданып, салмақтана түстім. Оның сөзін естімеген дей, қалпағымды алып, басымды иіп, ілтипатпен былай дедім:

— Ғапу өтінемін, бикеш, қоңырауды қаттырақ қақтым-ау деймін, қоңырауларыңыздың ыңғайын білмегендікі ол. Шамасы, осы үйде қол арбамен сүйреп жүрер кісі іздейтін бір сырқат болуы керек.

Менің ақылға сыймас өтірігімді безбендеп, өзім туралы не ойларға білмеген ол сәл аңырып қалды.

— Жоқ, — деді ақыры. — Мұнда ешқандай да ауру тұрмайды.

— Солай ма? Жасы біразға келіп қалған мырза еді, соны сағатына қырық эреден алып, екі сағат серуендету керек болатын.

— Ондай адам жоқ.

— Олай болса, тағы ғапулық өтінемін, — дедім. — Зайыры, ол бірінші қабатта тұратын болар. Тек қана оған тағдырына немқұрайды қарай алмайтын бір адамды ұсынайын деп едім. Менің атым Ведель-Ярльсберг.

Көңілім қайта тыншып, басым айығып кетті. Бүгін беретін ештеңе жоқ деген бикештің сөзі үстіме суық су құйып жібергендей эсер етті. Маған қарап әркім-ақ іштей: "Әке, қайыршы келе жатыр, қазір жүрек жалғарлық бірдеңе сұрайды" деп секем аларлық жағдайға жетіп қалғаныма.

Меллергадте дәмхананың алдына аяңдап, қуырылған сиыр етінің дәмін рақаттанып иіскей бастадым; есік тұтқасына қолым да барып қап, не үшін екенін өзім де білмей, ішке кіргім келді де, замат ақылға түсіп, тайып тұрдым. Алаңға шығып демалатын жер іздедім, алайда орындықтардың бәрі бос емес екен, алаңсыз отыратын орын іздеп, шіркеуді айналып әрі-бері жүрдім. "Иә, әрине! —дедім іштей қамығып. — Әрине! Әрине ғой!" Содан әрі қарай кеттім. Базардың бұрышындағы фонтанға тоқтап су іштім де, аяғымды ілби басып әрбір жарнама әйнекті сүзіп, әрбір өткен күймені көзбен ұзатып салдым. Басым күйіп барады, шекем солқ-солқ етіп, оғаш бір дыбыс шығаратын сияқты. Ішкен суым сіңе қоймай, ауық-ауық құсқым келіп, өзімді әрең ұстадым. Ақыры Құтқарушы шіркеуінің қасындағы зиратқа да жеттім. Отыра қап шынтағымды тіземе тіреп, басымды қолыма сылқ еткіздім, осылай бүктетіліп отырғаным дұрыс болды, кеудемнің шаншуы басылды.

Бір тас шабушы маған таяу жерде етпеттеп, тасқа ойып жазып жатыр; ол маған түсін ұмытып қалған бір танысымды еске түсірді, ол кісі банкте істеуші еді, екеуміз кофеханадан кездескенбіз бір.

Егер мен бет пердем үзілмей, ардан аттап, сол адамға барсам ғой. Оған бар шындықты жайып сап, қандай ауыртпалықты бастан кешіп жүргенімді, ішерге ас табудың өзі қиындап кеткенін айтсам ғой. Оған қырыну талоным салынған кітапшамды бере алар едім... Еһ, сайтан, бүл кітапшамды мүлдем ұмытып кеткенімді көрмейсің бе. Оның ішіндегі талондардың өзі бір кронға татиды. Абыржыған басым қазынамды іздей бастадым. Әлбетте таба алмай, атып тұрып, қорыққанымнан суық терге малшынып, ақыры оны жан қалтамның түбінен таза және еш құндылығы жоқ жазылған қағаздардың арасынан тауып, көңілді бір дедім-ау. Осы алты талонды басынан бастап әлденеше рет қайта санап, сосын соңынан тағы тексеріп шықтым, өйткені булар маған өте-мөте қажет, бұдан былай қырынбай-ақ қояйын, ерегессем мен солай етемін. Бұлардың орнына констер күмісінен жасалған жалтырап көздің жауын алатын жарты кронды қолға ұстаймын. Банк алтыда жабылады, танысымды кофеханада күте тұрамын, ол сағат жетіде немесе сегізде келуі керек.

Осы ойым ұзақ алдарқатып, қуанышты күй кештім. Уақыт өтіп барады, күн еңкейіп, сары талдың жапырақтары желмен тербеліп шулап кетті. Алты талонмен білдей бір банкте істейтін жас жігітке жабысып жүргенім ерсі емес пе, өзі? Кім білсін, бәлкім, оның қалтасында бұдан да қалың кітапшасы бар шығар, ондағы талондар мендегі дей емес жаңа, әдемірек те болар. Қалталарымды ақтарып, бұларға қосып беретін бірдеңе іздеп едім, бірақ ештеңе таппадым. Ал оған галстугімді ұсынсам қайтер еді? Онсыз да оп-оңды жүре беремін ғой, тек күртемнің жағасын қымтап жауып жүруім керек, желеткім болмағандықтан онсыз да омырауымды мұқият түймелеп жүретінім белгілі. Жұдырықтай етіп байланған, кеудемнің жартысына жуығын жауып тұратын галстукты шешіп ап, мұнтаздай ғып тазалап, кітапшаммен қоса ақ қағазға орадым. Сосын қабірстаннан шығып қалаға тарттым.

Ратушадағы сағат жетіні көрсетіп түр. Кофеханадан онша ұзамай, ерсілі-қарсылы жүріп, торкөз темір арқылы кім кіріп, кім шыққанын жіті қарап бақылап тұрмын. Ақыры, сегіздер шамасында кофехананың есігіне бет алған тап-таза, әсем киінген жас жігітті де көрдім - ау. Оны көргенде жүрегім тордағы құстай тыпыршып, амандық-саулық жоқ жетіп бардым.

— Жарты крон беріңізші, ескі дос! — дедім ұятты жиып қойып. — Мынау сізге соның кепілі, — деп кішкентай түйіншекті қолына ұстата салдым.

— Бере алмаймын, — деді ол шорт кесіп. — Құдай ақы, қазір ештеңем жоқ! — Ол әмиянын аударып, мұрныма тақап кеп көрсетті. — Кеше кешкісін қызық қуып қызықтаймын деп, бүгін тақырға отырып қалдым. Сеніңіз, соқыр тиыным жоқ.

— Оқасы жоқ, достым! — дедім сөзіне сеніп.

Түкке тұрмайтын тиын-тебенге бола ол өтірік айтпасқа керек, тіпті қалталарын ақтарып түк таппағанда, оның сұрғылт көзі жасаурап та кетті. Мен кері шегіндім.

— Олай болса, кешір! — дедім. — Жай бір қиындыққа тап болып тұрғаным.

Бұрылып кетіп бара жатыр едім, ол дауыстап шақырып түйіншекті есіме салды.

— Өзіңізде қала берсін, — дедім мен де дауыстап. — Маған да бір мархабат етіңіз! Онда бір ұсақ-түйек болмашы бірдеңелер. Менің бүл жалғанда жиған ымнан қалған барым сол.

Өз сөзіме өзім толқып кеттім, мынау ымырт қараңғылығында даусым сондай мұңлы естілді де өзім де жылап жібердім.

Жел екпіндеп, аспанда бұлттар жөңкіліп, ымырт жабылуына орай күн салқындай бастады. Көшеде келе жатып көбіне өзімді аяп, көзіме ерік беріп жылап келемін. Аузымнан шыққан бірер лепірме сөзден тыйылуға тиіс көз жасы қайта мөлтілдеп:

— Құдая, қандай ауыр бұл өмір! Қиын ғой қиын, құдай-ау! — деймін көкірегім қарс айырылып.

Бір сағаттай уақыттың өзі жылдай ұзақ көрініп әрең өтті. Турада ұзақ болдым, есік алдында баспалдақта отырып, біреу-міреу өтсе кіреберіске жасырындым, жарнама әйнектің жарығымен сауда сөресіне анталаған аламандарды ойсыз қызықтадым. Ақыры, базар мен шіркеудің арасындағы тақтаның қатары сыртынан қолайлы орын таптым.

Бүгін кеш өлтірем десе де орманға барар түрім жоқ, оған шамам да келмейді, жолының өзі де ұшы-қиыры жоқ алыс. Ешқайда бармай осы арада түнеп шығамын, тоңып бара жатсам, шіркеуді айнала жүгіріп аламын, одан ұялатын ештеңе де жоқ. Тақтаға сүйеніп қалғып та кеттім.

Біртіндеп төңірек тынши бастады, дүкеншелер жабылды, өткен-кеткеннің аяқ дүсірі сиреп, ең соңында жарықтар сөнді...

Көзімді ашсам, алдымда бір адам түр, түймелерінің жалтылдауына қарағанда, полицей болар-ау деп түсіндім, бет-аузын көре алмадым.

— Қайырлы кеш! — деді ол

— Қайырлы кеш! — деп үрейлене жауап қаттым. Ыңғайсыздық сезініп, орнымнан тұрдым.

Ол қимылсыз біраз тұрды да:

— Қайда тұрасыз? — деп сұрады.

Ескі әдетім бойынша еш ойланбастан, жуық арада ғана шатырындағы үйшікте тұрған ескі үйдің мекен-жайын айттым.

Ол үнсіз тағы да біраз тұрды.

— Немене, мен бірдеңе бүлдіріп қойыппын ба? — деп шошына сұрадым одан.

— Жоқ, о не дегеніңіз? — деді оя — Ең дұрысы үйіңізге барғаныңыз, мұнда үсіп қаласыз.

— Иә, ол дұрыс, бүгін ысқаяқтау екен.

Мен оған қайырлы түн тілеп еріксіз бұрынғы ескі үйіме жөнелдім. Абайлап, ешкімнің мазасын алмай, жоғарыға көтерілуіме болады; басқыштың сегіз сатысының тек жоғарғы екі сатысы ғана сықырлайды.

Аяқ киімімді табалдырықта шешіп, ілгері тарттым. Үй іші тып-тыныш; екінші қабаттан сағаттың шықылы мен баяу жылаған баланың үні естіледі, басқадай бәрі тым-тырыс. Өз есігімді тауып, ілгішін тартып, әдетім ше кілтсіз бөлмеге кіріп, есікті жаптым.

Үйшікте ештеңе өзгермепті, терезе пердесі ашық түр, кереует бос. Үстелдің үстінен қағазға кезім түсті; ол менің хатым, мен

кеткеннен бері қожайын бұнда кіріп те шықпаған болуы керек. Қолыммен төрткүл ақты сипап көріп, оның хат екенін байқап таңырқадым. Ал ол кімнің хаты? Терезеге апарып қара көлеңкеде шұқшиып, ақыры өзімнің атымды таптым "Еһе, бұл қожайынның өзі болды, — деп ойладым. — Қайтып оралар болсам, бөлмеге кіруіме тыйым салған ғой тегі".

Ақырын-ақырын жиналып, көрпемді қолтығыма қысып, бір қолыма башмағымды, бір қолыма хатты ұстап қайта шықтым. Аяғымды ұшынан баса тістеніп, сықырлауық сатыдан сақтана аттап, баспалдақтан ойдағыдай түсіп кіре берістен бір-ақ шықтым.

Башмағымды қайта киіп, бауымен ұзақ әуреленіп қолыма хатты ұстап бет алдыма ойсыз көз тастаймын.

Сосын тұрып, жүріп кеттім.

Көшеде газ фонары жылтырайды, жақындап сол жарыққа келдім де, түйіншегімді бағанның түбіне қойып, ақырын ғана абайлап хатты аштым.

Ішімде бір жалын лап ете қалғандай болып, құлағыма өзімнің әлсіз айғайым, ессіз-ойсыз, шат-шадыман үнім келеді. Редактордың хаты екен, менің фельетоным қабылданып, баспаханаға да жіберіліпті! "Бірер ұсақ түзетулер... екі-үш кездейсоқ әріп қатесі... өте талантты дүние... ертең басылады... он крон".

Әрі күліп, әрі жылап, көше бойлай жүгіріп, сосын тоқтай қалып, тізерлеп жата кетіп, не үшін екенін білмей, бүкіл әулие-әнбиелерге сиындым...

Ал уақыт болса өтіп жатыр.

Түні бойы таңға дейін қуаныштан есім шығып көшеде қаңғыдым және: — Талантты, демек, шағын ғана аса үлгілі шығарма, данышпандық дүние! Оның үстіне он крон! — деп қайталай бердім, қайталай бердім.

ЕКІНШІ БӨЛІМ

Екі аптадан кейін кешкісін үйден кетіп қалдым.

Тағы да зиратта отырып бір газет үшін мақала жаздым, онға дейін жұмыс істедім, қараңғы түсіп, көз байлана бастады, ұзамай күзетші қақпаны жабуға тиіс. Қарным ашып, аштық әкетіп барады. Өкінішке қарай баяғы он крон кепке жеткен жоқ; ас ішпегеніме екі-үш күн болған шығар, әлім құрып бара жатқаны байқалады, тіпті қағаз бетінде қарындаш жүгіртудің өзі қиындап кетті. Қалтамда қарындаш ұштайтын сынық бәкі мен бір буда кілт бар, ал соқыр тиын жоқ.

Зират қақпасы жабылғаннан кейін, әрине, үйге қайтуым керек еді, бірақ қаңылтыршы ұстаның бос қалған шеберханасының қарсысындағы уақытша тұра тұруыма рұқсат еткен қараңғы қаңыраған баспанаға баруға жүрегім дауаламай, басым ауған жаққа маңып, ратушаның қасынан өтіп, жағалауға түсіп, одан әрі вокзал тартып, ақыры, бір орындыққа жайғастым.

Қаумалаған күңгірт ойлар замат сейіліп, теңіз айдынының кешкі әсем көрінісімен көңілім орнына түсіп, еңсені езген ауыртпалық ұмыт болды: әдет бойынша, бүгін жазғанымды қайталап шығуым керек, менің сырқат сезіміме ол шығармаларымның ең тәуірі боп елестеп, көңілімді демейді. Қалтамнан қолжазбамды суырып, оны тура көзіме тақадым да, беттен-бетке көшіп судыратып оқи жөнелдім. Ақыры, қалжырап қағаздарды қалтаға тықтым. Төңірек тып-тыныш, теңіз көгілдір меруерттей құбылып, құстар әрлі-берлі ұшып, қонып жүр. Аулағырақ та қыдырыстап полицей жүр, басқа тірі жан жоқ, айлақ мүлгіп түр.

Мен өз байлығымды қайта аударыстыруға кірістім: қарындаш ұштайтын сынық бәкі, бір буда кілт, ал соқыр тиын жоқ. Кенет қалтама қол салып, қағаздарды қайта суырдым. Бүл да бір албаты қимыл, ширыққан жүйкенің ессіз есірігі. Жазылмаған таза қағаз іздеймін -басыма бұл ой қайдан келгенін құдайың білсін, қағазды дөңгелете орап, ішінде бірдеңе бар екен деп ойласын дегендей, екі шетін бүгіп, алысырақ, жолдың ернеуіне қарай лақтырдым, желге біраз ұшып барып қағаз қапшық жерге түсіп, жабысып жатты да қалды.

Аштық әкетіп барады. Іші толы күміс ақша тәрізденіп, томпиып жатқан үрленген ақ қапшыққа қараймын, көзім түскен сайын оның іші бос емес сияқты көрінеді. Өз-өзімнен мәз болып, оның ішінде қанша ақша барын болжап білгім келеді, егер тура тапсам, бәрі де менікі болады ғой. Әрқайсысы он эрелік кішкентай, ғаламат күміс ақшалар түбінде, үсті қырналған, зерлі крондарға толы қапшық қыруар байлық емес пе! Көзіммен ішіп-жеп, оны іліп әкеткім келді.

Күтпеген жерде полицейдің жөтелгені естілді — менің де жөтелгім келгені несі? Орындықтан тұра бере жөтелдім және ол естісін деп үш рет жөтелдім. Ол жетсе-ақ болды, қапшыққа бас салады ғой. Мына қалжыңыма мәз болып, қуаныштан алақанымды уқалап, аузымнан боқтық та шығып кетті. Сені бір алдап түсірейін, ит неме! Ұрлық жасамақ қылмысың үшін тозақтың төрінен бір-ақ шығарсың, сұмпайы. Аштықтан мен мас адамдай ләйлідім.

Бірнеше минуттен соң жан-жағына алақтай қараған полицейдің өкшесіндегі темір тақа тас жолға тақ-тақ тиді. Тұтас түн алда де¬гендей, асықпай маң-маң басады; әлден соң қағаз қапшыққа көзі түсті ме, оған таяй түсті. Міне, тоқтап ақ қапшыққа қарап түр. Жалтыр жолда қапшық көзді арбап ағараңдайтын тәрізді, бәлкім, ішінде әжептәуір ақша жатқан болар. Әне, ол қағазды көтеріп алды. Дымыңды шығарма! Ішінде жеңіл, өте жеңіл бірдеңе жатқан сияқты. Мүмкін, қалпаққа қадайтын бағасы қымбат қауырсын шығар. Борбиған қолымен ол қағазды ашып ішіне үңілді. Мен болсам, жынды кісі сияқты қарқылдап кеп күліп, тіземді тарс-тарс соғамын. Бірақ сыртқа бір де дыбысым шықпай, үнсіз булығып күлкімнің өзі еңірегендей болып естілді...

Өкше тықылы тас жолды жаңғырықтырып, полицей жаға бойлап әрмен қарай кетті. Көңілім алып-ұшып қуаныштан булығып, көзімнен жас парлап мен отырмын. Әлден соң ғана үнімді шығарып, өзіме-өзім әлгі қағаз жайында айтып, бейшара полицейді келекелеп, түгі жоқ уысыма қарап, іштей: "Ол жөтеліп қап, қапшықты лақтырып жіберді ғой! Тастай бергенде тағы да жөтелді!" деп қайта-қайта қайталаймын. Сәл бөгеліп әлгі тіркестерге және бір қызықтырар сөздер жалғап, сөйлемді қайта құрап: "Ол "ехе деп жөткірініп қойды" деп ұстарта түстім.

Бұл сөз ойнату да жалықтырды, қас қарайып, ымырт үйірілгеннен бе, көңілділігім ізім-қайым болды. Мүлгіген меңзеңдік меңдеп, рақаттана маужырап, тыныштық құшағына кіре бердім. Қараңғы лық қоюланып, самал жел есті де, теңіздің меруерт айдыны шымырлап, діріл қақты; аспан аясында кемелердің діңгектері айқын көрінді, ал олардың қараңғы сұлбасы үнсіз арқа жүнін тікірейткен аждаһаға ұқсады, дәл бір жасырынып келіп мені аңдып жүрген сияқты. Мұң-наламды аштық, ұмыттырып жіберді де, рақат бір бейжайлық сезініп, ештеңеге алаңдамай, өзімнің жалғыздығыма қуандым. Орындыққа аяғыммен шығып, оңаша рақаттанып жазуға қолайлы жағын қарастырып ап қисайдым. Көңіліме көлеңке түсірердей түк кірбің жоқ, ауыр ойдан да адамын, барлық арман-тілегім орындалған адамдаймын. Өзімнен-өзім безіп, алыстағы бақыт шынына ойша самғап, көзімді ашып алып жатырмын.

Бұрынғысынша бірде-бір үн тыныштығымды бұзған жоқ, торғын түннің қараңғылығы күллі әлемді көзден тасалап түр, терең тынысқа сүңгіген менің құлағыма мүлгіген төңіректің дамылсыз сыбдыры құйылады. Түн қараңғылығы қоюланғанда әлгі қара аждаһалар мені жұтып жіберіп, теңіздің ар жағындағы ешкім тұрмайтын алыс елдерге алып кетеді. Ол мені бүл жарық дүниеде ешкім көрмеген ғажайып күтіп тұрған Илаялидың құлпы сарайына алып келеді. Илаяли ханшайымның өзі аметисттен қаланған жарқыраған әсем залда, алтын раушаннан жасалған тақта отырады да, мен кіргенде қуанғанынан дауыстап жүгіріп, жақындап тіземді бүккенімде: "Сәлем саған, серім, менің құлпы сарайым мен иелігіме хош келдің! Мен сені жиырма жыл күттім, түн баласы өзіңді шақырып шығушы ем — сен қайғырғанда жыладым, сен ұйықтағанда тәтті түс сыйлап, желпіп тұрдым!" деп құттықтау сөз айтады. Міне, айдай ару мені қолымнан ұстап, жол нұсқап, үш жүз жас ару күліп-ойнап жүрген ұзын дәлізбен алып жүріп, айнала "уралап" айғай салған жұрттың арасымен айдай жарқыраған зүмірет тастан жасалған басқа залға алып кіреді. Мұнда бәрі де күн нұрына малынып түр, әрбір қатар мен қалқадан тәтті әуен тамылжиды, мас қылар жұпар иіс бетімді желпиді. Қолыммен қолын қысып, жанды арбаған бір сиқыр қанымды қыздырып, бойымды алып бара жатқанын сезіп, аймалай құшқанда ол үздіге сыбырлап. "Бүл арада емес, арырақ барайық!" дейді. Біз бір рубиннен жасалған қызғылт залға кіреміз де, мен нұр шашқан бір әсемдік әлеміне шым батып жүре беремін. Оның қолы мойнымды қалай айқара орап алғанын сезіп, бетімді ыстық лебі шарпып: "Хош, келдің, құттықтаймын, сені ғашық жарым! Сүйші мені! Сүйші, тағы да..." деп үздіге сыбырлағанын естимін.

Орындықтан жұлдыздар көрінбейді, ой-қиялымды жарық дауылы қуып тастаған тәрізді...

Орындықта жатқан бетіммен ұйықтап кеткен екенмін, полицей кеп оятты. Қайыршылық тірлікті одан әрі кешуге тура келді. Алғашқы сезімім қалай ашық аспан астында жатып қалғаныма топас таңдану болды, ұзамай ол ащы уайыммен алмасты, әлі де тірі жүргеніме өкініп, жылауға да әзір тұрмын. Ұйықтап жатқанымда жаңбыр жауыпты, киімім малмандай су, тұла бойым түгел мұздап қалыпты. Түн түнеріп, қараңғыда полицейдің бет-жүзін әрең айырдым.

— Иә-иә! - деді ол — Ал енді тұрыңыз.

Заматта атып тұрдым, ол жат деп бұйырса, табанда жата қалар едім. Ұнжырғам түсіп, әбден титықтап, әл-дәрменім жоқ, оның үстіне аштық қайтадан қинай бастады.

— Ей, ақымақ, тоқтай түр! — деп полицей кетіп бара жатқан мені шақырып алды. — Қалпағыңызды ұмытып кетіпсіз. Иә-иә, алдыңыз ба, енді қайқайыңыз.

— Өзіме де бірдеңені ұмыт қалдырғандай көрініп еді... — деп міңгірледім. — Рахмет. Қайырлы түн!

Сүмеңдеп әрі тарттым.

Шіркін-ай, енді бір үзім нан болар ма еді! Көшеде қаңғып жүріп қажалайтын қатқан қара нанның бір үзімі табылса ғой. Кейде қара нан да керемет дәмді болып, аузыңның суын құртады-ау деп ойладым. Аштықтың азабынан өлгім де келді, көңілім босап, жылап та алдым. Бақытсыздығымда бар ғой, шек жоқ. Кенет көшенің ортасында тоқтай қалып, аяғыммен жер тарпып, қарғыс жаудыра бастадым. Мені әлгі қалай атады? Ақымақ деді ме? Ақымақ деп қорлауды көрсетейін ол полицейге! Табан аузында жалт бұрылып кері қайттым. Ыза-кектен өртеніп барамын. Көшеде сүрініп кетіп, құлап қалдым, бірақ оған назар аудармай атып тұрып, қайта жүгірдім. Вокзал алаңына жеткенде әбден шаршап, айлаққа дейін жүгіруге қауметім қалмады, оның үстіне ашуым да басылды. Ақыры, тоқтап жан шақырдым. Бәзбір полицей не айтса да бәрібір емес пе! Алайда ондайға төзіп отыра алмаймын! Әрине, төзбеймін! — деп оз сөзімді өзім бөлдім. — Бірақ одан не сұрарсың!... Осы кешірімнің өзі маған жетіп болды. Ондайлардан не сұрарсың? — деп іштей қайталадым. Сөйтіп, қайтадан кері бұрылдым. "Құдайдың мына әуресін қарашы! — деп өкіндім. — Мынандай қараңғы түнде лайсаң көшеде тіліңді салақтатып жүгіру деген басыма қайдан келіп жүр. Аштық та азапқа салып, әбден мазам кетті. Әйтеуір оны сәл де болса басу үшін сілекейімді жұтамын, ол жәрдемдескендей де "болады. Міне, тойып тамақ ішпегеніме әлде неше аптаның жүзі болды, әл-қуатым да сарқылып барады. Ептеп септеп бес крон тауып жүрген кезімде, ол онша көпке жетпегенмен де, жаңа аштық басталғанша аздап жүрегім жалғанушы еді. Әйтеуір, жон арқам мен жауырыным өзіме бағынып, кеудемнің ауруы онша күшті болмайтын, қатты жөткірініп немесе бүкіл денеммен алға ұмсынып ауырғанын өзім тоқтатып алатынмын. Енді міне, жон арқам мен жауырыным шаншып, сазайымды беріп тұр. Тағдыр мұнша неге қатыбас болды? Анау антиквар Паша мен кеме уәкілі Хеннен секілді өмір сүретін менің де құқығым бар емес пе? Әлде менің әлуетті иығым мен қуатты екі қолым жоқ па, әлде нан тауып жеу үшін Меллергадте ағаш жығушы да болуға әзір емеспін бе? Әлде кер жал қаумын ба? Әлде жұмыс іздеп, лекция тыңдамаппын ба, әлде жаннан безген кісідей күн-түні еңбектеніп, оқып, ізденіп мақала жазбаппын ба? Болмаса үнем жасап, тек сүтпен, нанмен ғана қоректенбекпін бе? Ісім оңға басып тұрғанда да наннан басқаға салмақ салмай, әйтеуір аш жүрмесем болды демеуші ме едім? Қонақ үй іздеп, үлкен үйлердің бірінші қабатында және тұрғаным жоқ. Үнемі шатырдағы үйшікте, қаңылтыршы ұстаның қыста қар басып қалады деп тастап кеткен шеберханасында тұрған жоқпын ба? Қазір қайсына болсын төлейтін қаржым жоқ. Не істерге білмей, басым дал болып жүрген түрім мынау.

Келе жатып, осының бәрін ойлаймын, көңілімде ашынудың да, қызғаныштың да, күйініштің де нышаны жоқ.

Сыр сататын дүңгіршектің алдына тоқтап, жарнама әйнектен жабық қалбырлардың сыртқы жазуын оқығым келеді, бірақ әлі тым қараңғы. Менің бүл әуесқойлығым өкініш туғызып, қораптардың ішінде не барын білгім келгеніне ыза боп, жарнама әйнекті тық еткізіп аулақ кеттім. Одан әрі көшеде полицейді көрдім, адымымды шапшаңдатып, оған тақай келіп, әй жоқ, шай жоқ:

— Қазір сағат он, — дедім.

— Жоқ, екі қазір, — деп таңдана қарсылық білдірді ол

— Жоқ, он, — деп табандап тұрып алдым. — Қазір сағат он.

— Ызадан ысылдап, алға қарай бірнеше адым ілгерілеп, жұдырығымды түйіп кесіп айттым: — Ей, тыңдаңыз, сізге мен — қазір сағат он деп тұрмын ғой.

Бірер сәт ол бірдеңе ойлап табуға тырысып, маған тесіле Ұзақ қарады. Сосын баяу ғана:

— Дегенмен, сіздің үйге қайтар уақытыңыз болды. Мүмкін сізді шығарып салу керек болар? — деді.

— Жоқ, рахмет. Кофеханада әжептәуір отырып қалыппын. Сізге өте-мөте ризамын.

Шегінген кезімде ол сәлем етті. Оның сыпайылығы күллі қаруымды сыпырып алғандай, өкініштен ал жыла, оған берер бес крон да шықпады менен. Тоқтай қалып оны көзіммен ұзатып салдым. Көзімнен жас моншақтап, маңдайымды төпелеп, сыртынан ұзақ қарап тұрдым. Кедейлігім үшін өзімді қарғап, ең жаман сөздермен сыбадым, қайдағы жоқ қорлайтын атақтар жапсырып, боқтықтың да сөкеттерін өзіме үйіп-төктім. Осылай үйге дейін ауыз жапқам жоқ. Қақпаға жете беріп, кілтім жоғалғанын білдім.

"Иә, түсінікті!" — дедім іштей опынып. — Кілттерді жоғалтатын да ретім бар. Атқораның ауласында тұрамын ғой, жоғарыда — қаңылтыршы ұстаның шеберханасы: қақпа түнде жабылады да, тірі пенде оны аша алмайды, сондықтан кілттердің жоғалатын жөні бар. Иттей боп суға малшындым, оның үстіне ашпын, тіпті ашпын деу де аз, әлім құрып, тізем дірілдеп жүргізбейді, ендеше кілт жоғалмай қайтеді.

Қорадағы аттардың тұяғымен жер тарпығанын естіп, жоғарыдағы өз тереземе қараймын, алайда қақпаны ашып ішке кіре алар емеспін. Қалжырап, әрі өкініш мүжіген бейбақ басым айлаққа қайтып оралып, кілттерді іздеуге бекіндім.

Жаңбыр қайта жауды, екі жауырынымның арасынан қуалай сорғалап ағып жатқанын сезіп келемін. Ратушаның алдында маған бір тамаша ой келді: қақпаны ашып бірден полицейге өтініш жасауым керек. Бір полицейдің қасына келіп, менімен бірге жүріп, мүмкіндігі болса, құлыпты ашып беруін сұрадым.

Мүмкіндігі болса, әрине, көмектеседі. Тек мүмкіндігі жоқ қой қайқы кілтті ол қайдан табады. Ондай кілт тек іздестіру уәкілдерінде ғана болады.

— Енді қайттым?

— Қиналатын несі бар, мейманханада түнеп шығуға тура келеді.

— Ал, шынымды айтсам, қалтамда ақшам да жоқ, сондықтан мейманханада түней алмаймын. Білсеңіз бар ғой, үйден тек кофеханаға кіріп шыққалы ғана шыққанмын.

Біраз уақыт ратушаның табалдырығында тұрып қалдық. Ол бір шешімін іздеп, ойланып маған қарап қояды. Жаңбыр болса шелектеп құйып тұр.

— Сізге кезекші бөлімге барып, баспанаңыз жоқ екенін хабарлауға тура келеді, — деді ол.

Түнеп шығар баспанам жоқ деп хабарлаймын ба сонда? Бүл туралы ойланған да жоқ едім. Әй, бұл бір тамаша пікір ғой! Айтқан ақылы үшін полицейге алғыс жаудыра бастадым. Демек, жай ғана барып, менің қонып шығатын орным жоқ екенін айтуым керек пе?

— Иә, сөйту керек.

— Фамилияңыз кім? — деп сұрады кезекші.

— Тангенс... Андреас Тангенс.

Не үшін өтірік айтып тұрғанымды өзім де білмеймін. Ойларым басымда жөн-жосықсыз алас ұрып, еркімнен тыс түрлі-түрлі қулықтарға баруға итермеледі: әлгі жат фамилияны да табан аузында ойлап тауып, тарс еткіздім. Еш қажетсіз өтірікті соғып тұрмын.

— Кәсібіңіз?

Шарасыз жағдайға енді тап болдым. Ым! Әуелі қаңылтыршы ұста болып шыға келсем бе, деп едім, оған тәуекел ете алмадым, өйткені аты-жөнімді айтып қойдым ғой, ол қаңылтыршы ұстаға онша келе бермейді, оның үстінде көзімде көзілдірігім түр. Сосын беттің арын белбеуге байлап, алға бір адым жасадым да, даусым дірілдеместен мардымсып:

— Мен журналистпін, — деп салдым.

Кезекші дір ете қалды, бірақ айтқанымды жазып қойды, мен болсам, қапияда баспанасыз қалған министр құсап маңғаздана түсемін. Жауап бергенде мүдіріп қалғаныма кезекші секем алған жоқ. Ал басында баспанасы жоқ журналистің ратуша алдында тұруы да ешбір ақылға сыймаушы еді ғой.

— Тангенс мырза, қай газетте қызмет істейсіз?

— "Ертеңгілік газетте", — деп жауап қаттым. — Өкінішке қарай, үйден бүгін кешкісін шығып едім...

— Жә, жетер! — деп сөзімді бөлген ол жымиып қойып: — Жас жігіттер үйден шығып кеткенде не істейтінін... біз білеміз, — деп орнынан тұрып, ілтипатпен басын иді де, бәзбір полицейге тапсырды: — Мына мырзаны резервтегі камераға апарыңыз. Түніңіз тыныш болсын!

Өз қыңырлығымнан тапқаным осы болды, арқамнан құмырсқа жүгіріп өткендей, екі жұдырығымды да түйіп, өзіме-өзім дем бергім келді.

— Газ он минут қана жанады, — деді полицей есік алдында-ақ ескертіп.

— Сосын сөне ме?

— Иә, сосын сөнеді.

Кереуетке жайғасып, сыртымнан есіктің кілтпен бұралып жабылғанын естідім. Камера жарық, тіпті тап-тұйнақтай көрінді, басымда панам барын сезініп, жаңбыр шуылына рақаттана құлақ түрдім. Осындай бір жайлы, бөлмем болса, одан артығын тіпті қаламас та едім! Көңілім әжептәуір жайланып қалды. Қолымда қалпағым, кереуетте отырып, қабырғадағы газ шырағданнан көз алмай, бүгінгі полицеймен алғаш рет кездескенімді қайталап, бүге-шігесіне дейін еске алдым. Иә, олармен алғашқы кездесіп отырғанның өзінде қалай алдап соқтым сабаздарды. Журналист Тангенс қалауыңыз білсін! "Ертеңгілік газеттен!" Сол газетпен әлгі мырзаны тәйкесінен түсірген жоқпын ба! "Жә, жетер!" дейді. Жеткенде қандай. Шіркеудің жанында қонақтап шығып, түнгі сағат екіге дейін тұрып қалған ғой көксілің! Кілті мен әлденеше мың кроны бар әмияны да үйде ұмыт қалған. "Мына мырзаны резервтегі камераға апарыңыз!" деді-ау!

Міне, газ шырағдан да сөнді және ешбір ескертусіз бірден сөнді. Көзге түртсе көргісіз қараңғыда, қолым мен камераның аппақ қабырғасын да көре алмай отырмын. Оны ажыратуға ойым жетпейді. Қараңғы түнектің қоюлығы еңсемді езді. Көзімді жұмып, ыңырсып ән салдым, ауыр ойларды сейілту үшін кереуетте әрлі-берлі қозғалақтадым, бірақ бәрі де бос әуре. Түнек барлық ойымды жұтып қойып, қайтып босатар түрі жоқ. Кенет осы түнекте өзім де еріп, сол қараңғылықпен тұтасып кеттім бе, қалай? Кереуеттен атып тұрып, қолымды ербеңдете бастадым.

Қатты күйгелектеніп, өзімді-өзім ұстай алмадым, қанша сабама келейін деп тырысқанмен, одан түк өнбеді. Міне, енді оған бір қиялмен байланып, өзімді-өзім әлдилеп бесік әнін сыңсып, өрекпуімді басу үшін терең қараңғылыққа тесілемін кеп. Бұның бөлек ше бір түнек қараңғылық, қатерлі қапас екеніне, оны бұрын-соңды ешкім көріп білмегеніне титтей де күмәнім жоқ. Басыма қай-қайдағы келеңсіз ойлар келіп, айналадағының бәрі шошытып отыр. Анау төсектің тұсындағы саңылау көңілімді аудара беретіні несі? Қабырғада қаққан шегеден қалған тесік болар деп топшылаймын. Саңылауды сипап, үрлеп көрдім. Ондағым — тереңдігін анықтау. Жоқ, бүл жай саңылау емес, өте құпия, жұмбақ тесік болуға керек, сондықтан сақтанған абзал Осы ой меңдеп, қорқыныш пен қызығушылық баураған мен төсектен тұрып, қарындаш ұштайтын бәкімді тауып алып, тесіктің тереңдігін өлшеп, оның көрші бөлмеге шығар-шықпасына көз жеткізгім келді.

Сосын қисайып, тағы да ұйықтайын деп едім, оның орнына түнекпен қайта айқасып кеттім. Аулада жаңбыр тоқтап, еш дыбыс естілмейді. Көшеде кісі аяғының тықыры естілгенше құлағымды ұзақ тостым. Күткен дыбыс естілгенде, полицей кетіп бара жатқанын шамаладым. Ха-ха! Сайтан алғырдың өзі! Ойыма жаңа, бұрын болмаған бір сөз келді: "Кубок" дедім. Тілде мұндай сөз жоқ, оны өзім ойлап таптым. Құдай көріп тұр ғой, басқа сөздер сияқты ол да әріптен тұрады. Иә, ағайын, сен сөз жасадың... "Кубок"... оның грамматика үшін орасан зор маңызы бар.

Қараңғы түнекте бұл сөз зердеме айқын сызылып түсті.

Көзімді бақырайта ашып төсекте отырып өз олжама таңырқап, қуаныштан күліп қоямын. Мені тыңдап тұруы да мүмкін ғой, сондықтан сыбырлап сөйлеп, ойлап тапқанымды құпия сақтағым келеді. Аштықтан мені ләйліген бір ессіздік билеп алды: ауруға алдырмаймын, ал ойым шарқ ұрып бір тынбайды. Ол өзім ойлап тапқан жаңа сөздің мағынасын айқындағалы оршып ойнап дамыл-тыным таппайды. Жоқ, ол сөз "Құдай" немесе "Тиволи" дегенді білдірмейді және не үшін "айуанхана" деген мағына беруі керек ол. Жұдырығымды түйіп тұрып "не үшін "айуанхана" деген мағына беруі керек", — деп қайталап қоямын. Алайда оған мағына іздеп табу қиын емес. Ал әзір ұйықтап алуға болады.

Төсекте жатып үнсіз ғана жымиып, қарсы, не қолдаған ешбір сөз айтпаймын. Алайда әу демнен соң қайта толғанамын, жаңа сөз маза бермейді, қит етсе ойыма оралып, ізінше ақыл-есімді билеп алып, салиқалана түсемін. Оның қандай мағына бермеуі керек екенін берік шештім, бірақ не білдіруі керектігін анықтағаным жоқ. "Бүл оншалық мәнді мәселе емес!" деймін өзіме-өзім дауыстап, сосын өз қолымды өзім ұстап, мәнді мәселе емес ол деп қайталаймын. Әйтеуір құдайдың қолдауымен сөз табылды, бұл — ең бастысы. Бірақ оның қандай мағына беруге тиіс екені туралы ой мазамды алып, ұйықтауға бөгет болды, осы сирек сөздің алдында дәрменсіз боп қалғанымды қайтерсің. Ақыры кереуетке қайта отырып, басымды екі қолыммен бірдей қыса ұстап: "Жоқ, оның "эмиграция" немесе "темекі фабрикасы!" деген мағына беруі мүлдем лирика емес деймін, егер ол осы тектес бір мағына берсе, мен соған баяғыда тоқталып, тиісті қорытынды жасайтын едім. Жоқ, былайынша бүл сөз рухани бірдеңені: мысалы сезім, көңіл күйі дегенді білдіруі тиіс, осы уақытқа дейін соны қалай түсінбегенмін. Жадымды ақтарыстырып, бәзбір рухани түсінік іздеймін. Кенет бәз біреудің даусын есіткендей боп, қайран қалдым, біреу-міреу іш пікіріме араласып жатқандай ашу шақырып: "Бүл өзі не? Жарық жалған білмеген нақұрыстың өзі ғой бұл! Қалайша бүл "иірілген жіп" деген мағына беруі керек? Жоғал көзіме көрінбей! — Әу бастан-ақ қарсы бола тұрып, оның "иірілген жіп" деген мағынасына қалай келіспекпін? Сөзді ойлап тапқан мен ғой, ендеше оған қандай мағына беруге толық хақым бар. Ал мен әлі өз пікірімді айтпаған сияқтымын.

Алайда ойларым шабан тартып, тоқырай бастаған тәрізді. Ақыры, төсектен атып тұрып, су ағар кранды іздей бастадым. Су ішкім келіп тұрған жоқ, бірақ басым күйіп-жанып, суға тартады. Су ішіп болған соң төсекке қайта жатып, қайткенмен де ұйықтамаққа бекіндім. Көзімді жұмып, тыншуға тырыстым. Біраз уақыт былқ етпей жаттым да. Денем қызып, тамырларымнан буырқанған қанның серпінін сездім. Жоқ, қағаз қапшықтан оның ақша іздеген қызығын айтсайшы! Әуелі ол бір жөткірініп алды ғой. Бәлкім әлі де сол тұсты айналшықтап жүрген шығар? Әлде менің орындығымда отыр ма екен? Көгілжім меруерт айдын... Кемелер...

Көзімді ашып алдым. Ұйықтай алмаған соң көзді жұмғаннан не пайда. Сол баяғы қараңғылық қаумалап алып, түпсіз қара түнектен ойым көктей ете алмады. Оны немен салыстыруға болар еді? Осы түнекті көрсетерлік ең бір сұмпайы, ауызға алғанда қорыққаннан ерінім көгеріп кететіндей барып тұрған сұмдық сұмпайы сөз іздеп аласұрдым. Құдая, қандай қараңғы еді! Сосын ойым қайтадан айлаққа, кемелерге, мені аңдып жүрген қара аждаһаларға ауысты. Олар мені алдап, арбап ұстап алып теңіздің арғы жағына ешкім көрмеген елге алып кетпек қой. Маған өзім теңізде кемемен жүзіп, сосын бұлттарға самғап құлап бара жатқандай көріндім... үрейлі үн шығарып, кереуеттің басын ұстай алдым, бұл бір қатерлі ұшу болды, тас салған қаптай темен қарай ысқыра заулағанымды көрмейсің бе. Қолым кереуеттің қатты басына тигенде де өзімді құтқарылғандай сезінген жоқпын "Міне, ажал деген осы, — дедім өзіме-өзім. — Енді сен өлесің!" Біраз уақыт өзімнің сөзсіз өлетінімді ойладым. Сосын төсектен сәл көтеріліп: "Ал сен өлуге тиістісің деп саған кім айтып жүр, осы?" деп қатаң сұрақ қойдым. Сөзді өзім тапқан екенмін, оған қандай мағына беруге толық қақым бар ғой... Мен өз үнімді, қиялымды аңдап тұрмын. Ол әлсіздік пен аштықтан туған ләйлітелік, сандырақ, бірақ сезімімнен ажырағаным жоқ. Кенет осы мен жынданып кеткен жоқпын ба деген ой сумаң етті. Үрейленіп төсектен атып тұрдым. Сенделіп есікке бардым, ашып көрмек болдым, әлденеше рет оған бүкіл денеммен соғылдым, сосын маңдайымды қабырғаға тіреп қатты күрсініп, бармағымды шайнадым, бәз біреулерді сыбап, ағыл-тегіл жыладым.

Барлығы тып-тыныш еді, тек тас қабырғаларды жарып шығуға дәрменсіз менің даусым ғана камерада бебеу қағады. Аяғымның мені көтеруге енді әлі жоқ. Жығылып еденде жатырмын. Жоғарыда қабырғаға түскен сұрғылт төрткүл бұлдырап көрінеді, ол барған сайын бозарып, күндізгі жарық-ау тегі, деген ой қылаң берді. Уһ деп жеңіл күрсіндім. Еденде серейіп жатып жарықтың жарқылына қуанғаннан жылап жібердім. Бүл алғыстың көз жасы еді, терезеге сүйген ишарат жасап есім кетті. Алайда сол сәт не істеп, не қойғанымның бәрін білемін. Жабығудың бәрі ізім-қайым болып, ауру мен өкініш қайда кеткенін білмей қалдым. Енді маған ештеңе керек болмай қалды, ешбір тілек те ойлап таба алмадым. Еденде екі қолымды айқастырып кеудеме ұстай отырып күннің шығуын сарыла күттім.

"Қандай сұмдық түн болды десейші! У-шуды ешкімнің естімегені ғаламат!" деп ойладым таңдана. Бірақ мен барлығынан жоғары орналасқан резервтегі камерада болдым емес пе. Бұлайша айтуға келсе, кәдімгі баспанасы жоқ министріңнің өзі. Енді көңіл күйім тамаша, шапақ шашырап келе жатқан терезеден көз алмаймын. Өзімді фон Тангенс деп таныстырғандай, маңызды, маңғаз кісі етіп көрсеткім келіп, төрелерге лайық мақаммен сөйлеуге тырысуға тиіс екенімді ойлап, ішімнен күліп қоямын. Қиялым бұрынғыдай ұшқыр-ақ, бірақ әлдеқайда байсал дымын. Қарғыс атқыр ұмытшақтықтың салдарынан әмиянымды үйде қалдырып кеткенімді көрмейсің бе. Министр мырзаға мархабат етіп, оған төсек ұсынбас па екен? Керемет бір маңғаздықпен мардымсып, кереуетке келіп қисая кеттім.

Жарық түсіп, камераның қабырғасын ажыратуға болатындай болды, аздан соң есіктің ауыр тұтқасы көрінді. Бүл көңілімді аулайын деді, өзімді-өзім көруге зар болған біртүтас қараңғы қалың түнек зықымды шығарып еді, ол да айықты, тамырдағы қаным байыппен ағып, көңілім орныққан мен ұзамай көзім жұмыла бастағанын аңғардым.

Мені есік қаққан дүрсіл оятты. Атып тұрып, асығыс киіне бастадым, киімдерім кешегі кешкі жауыннан әлі кеппепті.

— Кән екей, төменге кезекшіге түссеңіз, — деді полицей. "Демек, қайтадан әр түрлі сауал қойып мазалайтын болды-ау!" деп ойладым алдын ала үрейленіп.

Қырық-отыздай үйсіз-күйсіз кісілер отырған төмендегі үлкен бөлмеге түстім. Әлгілерді тізім бойынша кезек-кезек шақырып, қолдарына түстік жасайтын талон ұстатып жатыр. Кезекші қасында тұрған полицейден:

— Талон берілді ме? Талондарын беруді ұмытпаңыз. Зады, олар аш болуы керек, — деп ежіктеп жатыр.

Мен болсам, талондарға тесіле қарап, тым құрса біреуі қолыма тисе ғой деп армандап тұрмын.

— Андреас Тангенс, журналист.

Алға адымдап, басымды идім.

— Апыр-ау, сіз мұнда қалай түсіп жүрсіз?

Қалай болғанын баяндап, кешегі кешкі оқиғаны қайта айтып шықтым, кірпік қақпай өтірікті сықпыртып шындай ғып соқтым, кофеханада отырып қап, кілтімді жоғалтып алдым, дедім шімірікпей.

— Ә, солай ма! — деп жымиды кезекші. — Ондай-ондай болады. Мұнда сізді жақсы орналастырды ма?

— Министрдей қарсы алды, — деп жауап бердім. — Министрдей күтті.

— Өте қуаныштымын — деді ол орнынан тұрып жатып. Жолыққанша, хош!

Салбырап шығып кеттім.

Тым құрса бір талон берсе ғой! Үш күн бойы нәр татқаным жоқ. Ең болмаса бір үзім нан табылса! Бірақ маған талон ұсынған ешкім болмады, ал өзім сұрап алуға ұялдым. Сұрасам бірден күдік туғызып алатын едім. Сосын жеке ісімді ақтарып, шын мәнінде кім екенімді іздестіріп, шындықты білсе, жалған айғағым үшін тұтқындауы да кәдік. Басымды жоғары көтеріп, қалтама қолымды салып, ратушадан миллионер құсап асқақтай шықтым.

Күн қыздыра бастапты, сағат он болыпты, алаң ат-арбалар мен жаяуларға лық толы. Қайда бару керек? Қалтамды қарманып қолжазбамды сипалаймын — сағат он бірлерде редакторға кіріп шығуға талап қылып көрем. Тәртіп сақтау тұғырынан аяғымның астында өмір қалай қайнап жатқанын барладым: киімімнен бу шығып түр. Аштық қайта оянып, кеудемді қысып, бүкіл бойымды діріл аралап әкетіп барады. Қарыз алатын бір дос немесе бір таныс неғып табылмайды? Жадымды ақтарып, он эре бере тұратын біреуді іздеймін, бірақ ондай кісі таба алар емеспін. Ал күн болса, қандай ғажап. Төңірек жылумен жарыққа малынып тамылжып түр; тау сілемдерінен аунап түскен теңіздей тас төбеден аспан көсіліп жатыр...

Өзіме де білінбей үйге қарай тарттым.

Өте аш едім, жерден жаңқа көтеріп ап, соны қажалап шайнай бастадым. Ол аздап көмектесті. Бұрын бұны неғып ойламағанмын, ә?!

Қақпа ашық екен, атшы әдеттегідей қайырлы таң тіледі маған.

— Бүгін күн жақсы! — деді ол.

— Иә, — дедім.

Басқа айтар сөз таппадым. Одан бес крон сұрасам қайтеді. Ақшасы болса ол қиналмай береді. Оның үстіне бірде өз өтініші бойынша оған хат та жазып бергенім бар.

Бәз — бірде айтқысы келгендей ол қипалақтап тұр.

— Күн бүгін жақсы, ә?.. Иә... Ал бүгін жайымға төлейтін күнім еді, маған қарызға бес крон бере тұрмайсыз ба? Небары бірнеше күнге ғана. Бұрын да бір құтқарғаныңыз бар еді ғой.

— Шынымды айтсам, бере алмаймын, Йенс Алайт дедім оған. — Қазір ештеңем жоқ. Бәлкім, кейінірек, кешке қарай...

Баспалдақпен ілбіп баспанама көтерілдім.

Төсекке құлай кетіп ал кеп күл. Оның алдымды алып кеткені қандай бақыт болды! Менің абыройым жабылды. Бес крон дегенде не түр, айналайын-ай. Дәл осылай қоғамдық асхананың бес акциясын немесе қала сыртындағы саяжайды да сұрауға болады ғой.

Әлгі бес крон есіме түскенде кеңкілдеп тұрып ішек-сілем қатқанша күлемін. Ал жігіт-ақ емеспін бе мен? Бес крон дейді. Тапқан екен нағыз сұрайтын кісісін! Көңілденіп желпілдеп кеткенім сондай, өзіме-өзім ие бола алмай қалдым. Тфу, дәмді астың иісі мұрын жарып бара жатқанын қарашы. Кәдімгі түстік қуырдақтың иісі, тфу! Жексұрын иіс сыртқа шықсын деп терезені аштым. Жазған да тіземмен сүйеп отыратын сынық үстеліме тіл қатып:

— Мен — Тан генмін, министр Тангенс. Өкінішке орай отырыңқырап қалып, қақпаның кілтін жоғалтып алғанымды көрмейсің бе... — деймін.

Ой-қиялым тағы да шығанға шығып алып, есі ауысқандай беталды шарықтайды. Сөзімде байланыс жоғын сезіп, әр лебізіме мұқият құлақ түремін. "Сөзің тағы да жымдаспай, қырық құрау боп кетті" деймін өзіме-өзім. Сонда да өзіме істер еш лажым жоқ. ұйықтамасам да, түсімдегідей сөйлеп тұрмын. Басымның ауырғаны басылып, біраз сергіп қалдым, көңілде шөкімдей де кірбің жоқ. Албасты қиялдың қанатында қалықтап барамын.

Кіріңіз! Кірсеңші енді! Көріп тұрғаныңыздай, мұндағының бәрі рубиннен жасалған. Илаяли! Илаяли! Мынау әдемі, ғажап, жібек төсағашты қарашы. Дәл өзінің кеудесін дей көтеріліп, басы¬лып тұр. Сүйші мені, ғашығым! Тағы да сүй, тағы да! Сенің қолың жақұттай жалтырайды, аузың жалындай алаулайды. Оу, ағайын, бифштекс тапсырып ем ғой...

Күн терезеге түсті, аттардың сұлы жеп күтірлетіп тұрғаны естіледі. Мен өзімнің жаңқамды қажалап баладай мәзбін. Сол замат қолжазбамды сипалап қойдым, бұған дейін оны бір де ойламаппын ғой, алайда сезімім, қаным, жаным оның осында екенін білдіріп тұр.

Қолжазба су болып қалыпты, жайып жіберіп күнге кептіруге қойдым да, бөлмеде ерсілі-қарсылы жүре бастадым. Айналадағы адам шошырлық көріністерге қарасайшы! Еденде қаңылтырдың тапталған қиындылары жатыр, бөлмеде бірде-бір орындық жоқ, жалаңаш қабырғаларға бірде-бір шеге қағылмаған. Барлығы дүкенге өсімқорға жөнелтіліп, барлығы құлқынға кеткен. Мүлік дегеннен үстел үстінде қалың шаң басып жатқан бірнеше парақ қағаз бен Ганс Паули ұстай тұруға берген жасыл көрпе ғана. Саусағымды сытырлатып қойдым. Ганс Паули Петерсен көмектесуі керек. Оның мекен-жайын еске түсіруге тырыстым. Апырай, Ганс Паулиді қалай ұмытып кеткенмін! Бірден өзіне келмегеніме, әрине, ол қатты өкпелейді. Қалпағымды шапшаң киіп, жазылған парақтарды жинастырып, баспалдақпен жүгіріп төмен түстім.

— Бері қара, Иеме Олай, — деп айғайладым атқораның есігінен. — Бүгін кешке саған көмектесетініме сенімім кәміл!

Ратушаға жеткенде сағат он екі болып қалғанын бір-ақ білдім де, бөгелмей бірден редакцияға тарттым. Қолжазбамның беттері дұрыс жиналған ба екен деп, тексеріп алу үшін редакция есігінің алдына аялдадым. Қағаздарды мұқият жинастырып, қалтама салдым да, есік қақтым. Ішке кіргенде жүрегімнің дүрс-дүрс соққаны өзіме естіліп тұрды.

Қайшы кісі әдетінше шұқшиып, оз ісімен болып отыр. Батылсызданып, редакторды сұрадым. Ол жауап берген жоқ. Басқа қалалық газеттерден ұсақ-түйек хабарлар іздеген қалпы тапжылар емес.

Жаныма жақынырақ келіп, сұрағымды қайталадым.

— Редактор әлі келген жоқ, — деді ақыры басын да көтерместен Қайшы.

— Ал қашан келуші еді?

— Оны айта алмаймын, анығырақ айтсам, білмеймін.

— Редакция қашанға дейін ашық?

Ешқандай жауап ала алмай, кетуге мәжбүр болдым. Қайшы кісі әңгімеміз кезінде басын көтеріп, бетіме бір де қараған жоқ. "Саған тіпті жауап та қатқысы келмесе, мұнда қандай есепте екенің белгілі ғой, — деп ойладым. — Неғып редактор мұндай нұсқау берді екен? Рас, он крон дық әйгілі фельетонымнан кейін оны мақалалармен көміп тастағаным анық. Шимай-шатпағымды құдайдың құтты күні әкеліп тұрдым ғой, ол бәрін де уақыт кетіріп оқып, қайтарып беріп отырды. Бәлкім, ол бұған нүкте қойып, өзінше шара қолданған шығар... Сандалып қаланың орталығына тарттым.

Ганс Паули Петерсен шаруалардан шыққан студент, бес тәжілі үйдің шатырында тұрады, соған қарағанда ол да кедей кісі. Қалтасынан жалғыз крон табылса, менен аямайды.

Ол енді менің алақанымда деп ойлауыма әбден болады. Сол кронды алатыныма кәміл сеніп, жол-жөнекей қуанышым қойныма сыймай келді. Подъездің есігі жабық екен, қоңырау шалмай болмайтын болды.

— Студент Петтерсенді көрсем деп едім, — деп ішке кіруге тырыстым. — Оның қайда тұратынын білемін.

— Студент Петерсен дейсіз бе? — деп қайталады үй ұстаушы әйел. — Әлгі шатырдағы бөлмеде тұрған ба? Ол көшіп кетті ғой.

Дәл қайда кешкенін білмейді екен ол, алайда Тульбудгатендегі Хермансенге хат жазуымды өтініп, мекен-жайын айтты.

Үмітімнен айырылмай, Тульбудгатендегі Ганс Паулидың мекен жайына жөнелдім. Басқа сенетіндей ештеңе қалған жоқ, жалғыз талшықтан айырылмау керек. Балташылар тақтай сүргілеп жатқан жаңа құрылыстың жанынан өттім. Талғажау ету үшін екі таза банка алып, біреуін аузыма салдым да, екіншісін сақтық қор үшін қалтама сүңгіттім. Аштықтан бұратылып келемін. Бөлке сататын дүкеннің жарнама әйнегінен он эре тұратын айрықша үлкен нан көрдім. Үлкендігіне қарағанда сатылар ақшасына татырлықтай...

— Студент Петтерсеннің мекен-жайын білсем деп едім.

— Берн Юнкер көшесі, оныншы үй, шатырдағы бөлме. Сіз сонда барасыз ба? Олай болса, мына хатты ала кетсеңіз қайтеді?

Келген жолыммен қалаға кері қайттым. Енді демалып, ас аяқтарын тізесіне қойып отырған балташылардың жанынан қайта өттім. Жарнама әйнегіндегі нандар қызықтырып, ауыздың суын құртатын дүкеннің жанында рақаттанып ыстық ас ішіп отыр бәрі. Әлім құрығаннан құлап қала жаздап Бернс Юнкер көшесіне әрең жеттім. Есік ашық екен, ұзын тіп-тік сатымен шатырға шықтым. Кіре Ганс Паулиді қуанту үшін қалтамнан хатты алдым. Әрине, ол көмек қолын ұсынудан бас тартпайды, бар жағдайымды айтсам, сөзсіз жәрдемдеседі. Хан си Паулиді қашанда жаны ізгі сергек жігіт санаймын.

Есікте П.Петерсен, сауд, діндар, еліне кетті" деген құлақтандыру ілулі тұр екен.

Жалаңаш еденге отыра кеттім, қалжырағандықтан, аштықтан бұратылып әлім құрығандықтан қозғалу тұрсын, қимылдауға хәлім

жоқ. "Еліне кетті! Еліне кетті!" жөпелдемеде ойланбай-ақ әлде неше рет қайталадым да, тым-тырыс үнсіз қалдым. Көзім құп-құрғақ, ешқандай ой да, ешқандай сезім де жоқ. Таңдана хатқа қарап, қимылсыз отырмын. Он минут, мүмкін жиырма, тіпті одан да көп уақыт өткен шығар, әлгі орнымнан тырп етпей, мелшиіп отырдым да қойдым. Бүл мелшиген меңіреу отырыс түске ұқсайды. Кенет баспалдақтан біреудің аяқ алысы білінді де, орнымнан тұрып:

— Осында Петерсен деген студент тұрған еді, соған екі хат әкеп ем.

— Ол кетіп қалған, — деді әйел — Бірақ каникулден кейін келеді. Қаласаңыз хаттарын маған тастап кетуіңізге болады.

— Рахмет, аса бір сыпайы жан екенсіз, — дедім оған.

— Оралысымен-ақ бұларды өзіңізден алатын болар. Зайыры хаттар өте-мөте маңызды болса керек. Сау болыңыз!

Үйден шығып, көшенің тап ортасына тоқтап, жұдырығымды түйіп дауыстап жібердім.

— Мейірбанды көрінетін Құдай-ау, бетіңе турасын айтар болсам, сенің кім екеніңді енді білдім! — деп ызадан тісімді шықырлатып, көкке зәрленіп жұдырығымды біледім. — Дәл осыны білмесем, мені албасты бассын!

Бірнеше адым аттап барып, қайта тоқтадым. Ойламаған жерден үнімді баяулатып, екі қолымды айқастырып, басымды иіп, естілер естілмес пәс дыбыспен.

— Ал сен оған жалбарынып, кешірім өтініп пе ең ұлым? — дедім. Үнім жасанды жалған шықты.

— Оған дегенім бас әріппен басталады, — деп жалғастырдым сөзімді. — Шіркеудің мұнар асындай дәу О әрпімен басталады. Жалбарынып па едің сен Оған, ұлым? — деп қайта сұрадым да, басымды салбыратып: — Жоқ! — деп мұңая жауап қаттым. Мұным да жалған, жасанды шықты.

Сен екіжүзді болып монтанси алмайсың, ақымақ! "Иә, Құдай — Тағалама қанша мәрте жалбарындым!" деп айтуға тиіс едің ғой. Бүл сөзді және жалынышты үнмен жыламсырай айтуың керек болатын. Кәне, солай тағы да бір айтып көрші! Міне, мынауың сәл дұрысырақ. Бірақ бар ғой, бұны айтқанда күрсініп, кәдімгідей болдырған ат сияқты ауыр күрсініп қою керек. Міне, дәл солай!

Жүріп келе жатып езімді үйретіп келемін, одан жалыққанда аяғымды тыпырлатып өз-өзімді дөрекі, топас деп сөгемін. Оныма өтіп бара жатқан жұрт жалт бұрылып таңғалады.

Жаңқаны қажалаудан бір танбай, еш жерге аялдамай салып келемін. Вокзал алаңынан қалай шыққанымды да білмей қалдым. Құтқарушы шіркеуіндегі сағат бір жарымды көрсетіп тұр. Ойланып сәл-пәл аялдар едім, маңдайым шып-шып, көзіме тер құйылды.

— Ал кемежайға барсам қайтеді? — деп сұрадым өзімнен. — Уақытың болса, баруға неге болмасын.

Өзіме-өзім тағзым етіп, кемежайға тарттым.

Кемелер рейдте тұр екен, теңіз күнге шағылып жалт-жұлт етіп тебіреніп жатыр. Бұнда тірлік қызып, пароход ысқырығы естіліп, арқасына жәшік таңып алған кем балдар ерсілі-қарсылы ағылып, баржалардан көңілді ән шалқиды. Маған таяу бір әйел самса сатып тұр, тауарына тотыққан мұрнымен сүзе қарайды өзі. Алдындағы үстелінде тәтті, дәмді дегендер үйіліп жатыр, бәрін де ала көзбен атып бұрылып кеттім. Ол бүкіл кемежайды сасытып жіберді, жағалауды желдетпесе болмас деп, мұрнымды шүйіремін. Қасымда қатар отырған мырзаны сөзге тартып, самсаны кез келген жерде сатудың орынсыз екенін дәлелдемек боламын. Бұған сіз келіспейсіз бе? Жақсы, бірақ пікірімнің орындылығына дау айтпайсыз ғой... Алайда әлгі мырза ұнамсыздау бірдеңе сезді ме, сөзімді аяғына дейін тыңдамай орнынан тұрып, кетіп қалды. Мен де көтеріліп, оның соңынан салдым, ойым-оның қателесетінін нақты дәлел деу.

— Бүгін санитарлық тұрғыдан да жол беруге болмайды ғой, — дедім оны иығынан қағып.

— Кешіріңіз, мен сырттан келген кісімін және санитариядан ештеңе түсінбеймін, — деді ол маған үрейлене қарап.

— Жарайды, егер сырттан келсеңіз мәселе басқа... Сізге пайдам тимес пе екен? Қаланы көрсетсем қайтеді? Керегі жоқ дейсіз бе? Қаласаңыз, оны ақысыз-пұлсыз қызыға атқарар едім...

Менен ол қайтсе де құтылғысы келіп, көшенің келесі қапталына шығып кетті.

Қайтып оралып, өз орындығыма кеп жайғастым. Қатты кейіп отырмын, әріректе екпіндей ойнаған шарманка үні жүйкеме тиіп, одан әрі берекемді алды. Үздік-создық сыңғырлап ол Веберден бірдеңені ойнаған болып, соның сүйемелдеуімен бір қаршадай қыз мұңлы бір ән сызылтады... Ексімдей шиқылдаған шарманка үні тұла бойымды шымырлатып, сол әуенді қайталағандай жүйкем шиыршық атып, өзім де баяу бір мұңлы әуенге қосылып, орындық тың арқасына шалқая түсемін. Аш адам қандай түйсіктерді бастан кешірмейді дейсің! Бұл әуендердің қалай баурап, сазына балқытып, толқынымен ілгері ағызып бара жатқанын айқын сезіп, содан соң тік шырқап, таулардан да биік самғап, нұр дидарлы қиырлардың үстінде қалықтап жүрген секілдімін...

— Эре беріңізші! — деп шарманканың сүйемелдеуімен ән салған қыз бала темір тәрелкесін созады. — Бар болғаны бір ғана эре!

— Қазір, — деп албаты айта сап атып тұрып, қалталарымды ақтара бастадым.

Ал қыз бала мен әншейін мазақ етіп түр деп ойлап, қайтып ләм-мим демей, тайып тұрды. Осынау үн-түнсіз бойсынуы қатты батты, одан да ұрсып тастағаны жеңіл еді, маған; жүрегім ауырып кетіп, оған дауыстап шынымды айттым:

— Менде жалғыз да эре жоқ, алайда сені ұзамай есіме аларым анық, мүмкін ертең-ақ ойыма түсерсің. Атың кім еді? Қандай әдемі есім, оны енді ұмытпаймын. Демек, ертеңге дейін дейміз ғой...

Бірақ үндемесе де оның маған сенбегенін тамаша түсіндім де, көшедегі қаршадай қыздың нанбағанына ызаланып жылап жібердім. Оны қайта шақырып алып, күртемнің түймесін тез-тез ағытып, желеткімді шешіп бермек болдым.

— Сәл тоқтай түр, — дедім. — Міне саған кепілдігі...

Алайда үстімде желеткім болмай шықты.

Зерлетті бермек ой қайдан келіп жүр басыма? Онсыз жүргенімнің өзіне бірнеше апта болды емес пе! Осы маған не болған? Үрейленген қыз бала жедел жалт бұрылып жүгіре жөнелді. Айнала халық жиналып қалды, істің жайын біліп бәрі де күліп жатыр, не болғанын анықтау үшін топты итермелеп полицей де келді.

— Ештеңе емес, — деймін мен. — Нақты айтқанда, ештеңе де болған жоқ. Жайдан жай мен желеткімді анау қыз балаға, анығырақ айтқанда, оның әкесіне берейін деп едім... Сіздер құр босқа күлесіздер. Үйде ондайдың тағы біреуі бар менде.

— Көшеде бейбастық жасаудың жөні жоқ! — дейді полицей. — Кәне, тараңдар бүл арадан! — Келіп мені итеріп жіберді. Сосын соңымнан тағы да айқай салды:

— Тоқтаңыз, мынау сіздің қағаздарыңыз ба?

— Иә, тәйірі алғыр, бүл менің газетке деген мақалам ғой! Мұндай ұқыпсыздыққа қалай жол бергенімді білсем бұйырмасын...

Қолжазбаны алып, барлығы орнында ма екен деп, тексердім де бір минут те кідірместен, тіпті жан-жағыма да қарамастан тура редакцияға тартым. Құтқарушы шіркеуіндегі сағат төртті көрсетіп түр.

Редакция жабық екен. Ұрыдай қалтылдап баспалдақпен төмен түстім де, батылсызданып кіреберісте аялдадым. Енді не істеуім керек? Қабырғаға сүйеніп, аяғымның астында жатқан тастарға қарап ойға шомдым. Аяғымның астында жылтыраған бір түйреуіш жатыр екен, еңкейіп соны көтердім. Егер күртемнің түймелерін қырқып алсам, ол үшін мені көп жылға соттай ма? Жоқ, бүл зая кетер еңбек. Түймелер түйме болып қала береді, алайда оларға мұқият шүйілсең, олардың мүлдем жаңа екеніне көзің жетеді. Қалай айтқанмен де, бүл бір сәтті ой; оны бәкімен қырқып алып, бәсеке саламын. Бүл бес түйме арқылы ақша табамыз деген ой жанымды жадыратып, желпінте түсті. "Міне енді іс жолға қойыла бастады! Қуанышым қойныма сыймай табан аузында киім түймелерін біртіндеп қырқуға кірістім. Қырқып жатып іштей үнсіз сөйлеп жүрмін:

"Иә, керіп жүрсіздер ғой, сәл-пәл жоқшылыққа ұрынып қалдым, уақытша қиындық болар ол... Қажалып қалған дейсіздер ме? Қойыңдаршы. Бүл жалғанда түймені дәл мендей ұқыпты ұстайтын адам таппайтындарыңызға кез келгенді сендіре аламын. Ал, сізге қажеті жоқ болса, амал нешік... Алайда осыларды өткізіп тым құрса он эре табайын деген ғой... Жоқ, құдай-ау, сіз туралы кім не айтты! Басымды қатырмай, қалдырыңдаршы жайыма... Жарайды, жақсы полицей шақыртсаңыз шақыртыңыз. Полицейге барып келгеніңізше тоса тұрайын. Ештеңеңіз де ұрламаймын. Ал, жақсы, cay болыңыз, cay болыңыз жолыққанша. Демек, менің фамилиям Тангенс ептеп отырыңқырап қалыппын..."

Баспалдақтан біреудің аяқ басқаны естілді. Бірден-ақ болмыстың өзіне оралдым; әлгі аяқ алыс Қайшы кісінікі екен, оны біз жазбай танып, түймелерімді қалтама шапшаң сүңгітіп жасыра қойдым. Жанымнан өтіп кеткісі келіп ол менің басымды иіп, оған инабат жасағанымда да жауап қатпады, сосын кенет шұқшиып өз тырнақтарын шұқылап кетті. Оны тоқтатып редакторды сұрадым.

— Ол келген жоқ.

— Өтірік айтып тұрсыз! — деп дүңк еттім. Сосын өзіме де ерсі көрінген бетсіздікке барып: — Онымен әңгімелесуім қажет. Кейінге қалдыруға болмайтын бір іс. Маңызды мәліметтер бар, — деп соқтым.

— Ал оны маған айтпас па екенсіз?

— Жоқ! — деп кесіп айтып, оның аңысын бақтым. Батылдығымның әсері болды. Табан аузында ол мені жоғарыға шақырып есік ашты. Ашу қысып өліп барамын. Сабама түсу үшін қатты тістеніп, есік қақтым да, редактордың кабинетіне кірдім.

— Сәлеметсіз бе? Ә, сіз екенсіз ғой? — деп сәлемдесіп қарсы алды ол мені. — Кәне кей, отырыңыз.

Егер ол шық деп ишарат етіп, бірден есікті нұсқаса, маған әлдеқайда жақсы болатын еді; көзіме мөлтілдеп жас кеп қалғанын сезіп:

— Кешірім өтінемін... — дедім.

— Отырыңыз, — деп қайталады ол

Отырған соң жаңа мақала жазғанымды, оның газетте жариялануы өте маңызды екенін айттым. Оған көп еңбек сіңіргенімді, жазудың өзі үлкен күшке түскенін де жасырмадым.

— Оқып шығайын, — деп мақаланы алды ол — Жазғандарыңыздың бәрі өзіңізге көп күшке түскенін білемін, бірақ шабыттың шылауында жиірек кетіп қаласыз, сәл салқын қандылау болсаңыз ғой. Сіздің шалқыма шалықтауыңыз көбірек. Әйткенмен оқып көрейін.

Осыны айтып ол үстеліне қайта шүкшиіп кетті.

Ал мен болсам, отырған бойыммен тырп еткем жоқ. Өзінен бір крон сұрап алсам қайтеді? Қызбаланып шалықтап кетуімнің себебін баяндап берсем бе екен? Ол сөзсіз көмектесер еді, бұл бірінші рет емес қой.

Орнымнан тұрдым. Ым! Алайда ол соңғы жолы алдында болғанымда қаржы тапшылығына өкініш білдіріп, ұсақ тауып беру үшін кассирді бір жаққа жіберіп алып еді-ау. Бәлкім, қазір де солай болар. Жоқ, оның қисыны келмейді. Жұмысы бастан асып жатқанын көрмейсің бе?

— Басқа тағы бір бұйымтайыңыз бар ма? — деп сұрады ол.

— Жоқ! — дедім дауысыма икемділік беруге тырысып. Енді қашан кіріп-шық дейсіз?

— Қолыңыз бір тигенде келерсіз, — деп жауап қатты ол

— Айталық, екі күннен кейін.

Өз өтінішімді ұялып айта алмадым. Осынау адамның мархабаты шексіз көрінді, оны дұрыс бағалай алмаспын мен бейбақ. Одан да аштан өлгенім жақсы деп шығып кеттім.

Редакциядан бір крон да сұрамай шығып кеткеніме аштық шыдатпай әкетіп бара жатқанда есіктің сыртында тұрып та өкінгенім жоқ. Қалтамнан екінші жаңқаны алып аузыма салдым. Қайтадан сергіп қалды. Бұны бұрын неғып жасамағанмын?

— Ұят, әрі масқара! — деп дауыстап жібердім. — Әлгі кісіден бір крон сұрап, ыңғайсыз жағдайға қалдыру сенің басыңа қалай ғана келген? — деп ұятсыздығымды шыжғырып бетіме басып жатырмын. — Рас, өмірде бұдан асқан пасықтық болмас. Сен төбетке бір крон керек екен деп, ондай адамға тарпа бас салып, бетін тырнау деген сұмдық емес пе! Тайып түр бүл жерден! Тез, жалтырат табаныңды! Тез-тез ақымақ! Көресіңді көрсетемін мен саған.

Өзімді-өзім жазалау үшін тұра жүгірдім, жүгіріп көшеден көше асып, өзімді алға қуып, ойша қамшылап қойып, баяуласам, жынды адамдай айғай саламын. Сөйтіп жүріп Пилестреттен бір-ақ шықтым. Ызадан жылап жіберуге жақындап, ақыры одан әрі жүгіруге хәлім жоғын біліп тоқтағанда, бүкіл денем дір-дір етіп, кездескен басқышқа отыра кеттім.

— Жоқ, тұра түр! — дедім. Өзімді дұрыстап жазалау үшін, орнымнан қайта көтеріліп, қақшиып тұруға зорлап, өзімді-өзім мазақ қылып, әлжуаз әлсіздігіме күлдім. Әу демнен соң басымды изеп, өзіме-өзім тізе бүгіп отыруға рұқсат бердім, соның өзінде де баспалдақтағы ең қолайсыз жерді таңдап отырдым.

Құдай-ау, қандай дәмді демалыс болды десейші! Бетімнің терін сүртіп жатып, таза ауаны құныға жұттым келіп. Қалай жүгіргенімді айтсайшы. Бірақ өзіме аяушылық білдіргенім жоқ — маған сол керек. Крон сұрауды ойлап не құның бар? Міне, енді сазайыңды ал Сосын жұмсарып, өзімді-өзім аялай сөйлеп, жас баладай еркелете бастадым. Бұл менің көңілімді бұзып, әбден шаршап титықтаған басым, жылап жібердім. Бұның өзі булыққан баяу жылас, көз жасынсыз іштей еңіреу еді...

Бір орында тапжылмастан ширек сағат, тіпті одан да ұзақ отырдым. Жанымнан жұрт өтіп жатыр, бірақ бірде-біреуі тиіскен жоқ. Айналамда балалар ойнап жүр, көшенің арғы бетінде, ағаш басында бәзбір құс сайрайды.

Біраздан соң қасыма полицей келді.

— Мұнда сіз неғып отырсыз? — деп сұрады ол.

— Неғып отырсыз дейсіз бе? — деп қайталадым. — Әншейін, өз жан рақатым үшін отырмын.

— Сізді жарты сағаттай бақылап жүрмін, — деді ол. — Осы орында тапжылмай жарты сағат отырсыз ғой?

— Иә, сол шама болу керек. Ал оның несі бар? — деп атып тұрдым да, тайып бердім.

Алаңға шығып аялдап, кеше бойлай көз жүгірттім.

Жан рақатым үшін дедім-ау! Сол да жауап болып па? Шаршағандықтан отырдым емес пе, ендеше дауысты аянышты лау шығару керек еді. Ақымақсың ғой сен, ақымақсың, қулыққа ешқашан бармайсың да үйренбейсің. Шаршағаннан отырмын демейсің. Шауып келген аттай екі иініңнен дем алғаның көрініп тұрған жоқ па.

Өрт сөндіру депосына таяп кеп, тағы да тоқтадым, себебі басыма жаңа бір қиял кіріп кетті. Саусақтарымды шырт еткізіп, өткен-кеткенді таңырқатып қарқылдай күліп:

— Жоқ, саған пастор Левисонға бару керек, — дедім. Сөзсіз бару керек. Байқап көру азап шегу емес. Жоғалтатын және түгің де жоқ. Оның үстіне күн де ғажап.

Пашаның кітап дүкеніне кірдім, мекен-жай анықтамасынан пастор Левисонның қайда тұратынын біліп, солай қарай тарттым.

— Ал енді өзіңді қолға алуың керек, — деймін өзіме. — Сайқымазағың жетті! Ұят деймісіз? Ұятқа қарауға сен тым кедейсің әрі ашсың. Сен оған аса маңызды шаруамен, ең қажет нәрсеңді сұрағалы бара жатырсың. Сондықтан басыңды иығыңа қисайтып, сай-сүйекті сырқырататындай сөйлеуің керек. Олай ете алмайсың ба? Онда мен саған дос емеспін, біліп қой. Міне, қарашы өзің, түні бойы азапқа түсіп, түнек күштермен және алапат тілсіз құбыжықтармен айқасып шығасың, аштан қатып, шарап пен сүт ішкің келеді. Шаруаң шатқаяқтап тұр.

Осы тұрғанда қалтаңда түгің жоқ. Бірақ, құдайға шүкір, қайырымдылыққа сенесің, наным-сенімнен айырылған жоқсың әлі. Қайырымдылыққа сену үшін де қолыңды айқастырып, шайтаннан да асқан әккі болуың керек. Ал дүниеқорлық атаулыны жалпы жек көресің, дұғалық пен оған қоса ескерткішке алған екі кронның орны мүлдем басқа... Пастордың есігі алдында аялдап: "Қабылдау 12- ден 4-ке дейін" деген жазуды оқыдым.

— Ал енді ақымақтығыңды доғар! — дедім. — Бүл ойыншық емес. Кәне, басыңды иығыңа қисайт...

Қоңырау шалдым.

— Пасторды көруіме болар ма екен? — деп сұрадым үй ұстаушы адамнан, бірақ "Құдай атымен!" дегенді қосқан жоқпын.

— Ол кетіп қалды, — деді әйел

Кетіп қалды! Кетіп қалды, дейді? Жоспарымның салған беттен быт-шыты шықты, дайындап алған сөздерімнің түкке қажеті болмай қалды. Осыншалық алысқа келгенімнен не пайда? Енді орнымнан қозғалуға дәрменім болмай қалды.

— Маңызды шаруаңыз барма еді? — деп сұрады әйел.

— О, жоқ! — дедім жауап қатып. — Болмашы ғана нәрсе. Бүгін күн сондай тамаша екен, сондықтан пасторға құрмет көрсетіп, ізет танытқалы кіре кетейін деп серуендеп шыққаным ғой.

Мен де, ол да қозғалған жоқ. Әйел назарын күртемнің омырауын түйреген түйреуішке аудару үшін кеудемді ашып көтеріңкіреп қойдым; не үшін келгенімді түсінсін деп көзіммен ишарат жасап та көрдім, бірақ бейшара онымды ұқпады.

— Иә, ауа-райы ғажап. Бәйбіше де үйде жоқ па?

— Ол кісі үйде, бірақ оның ревматизмі бар, қозғала алмай, тек диванда жатады... Хат жазып маған қалдырып кетуіңізге болмас па еді?

— Ә, жоқ! Жайшылықта таза ауамен тыныстау үшін серуендеуге жалпы шықпаушы едім. Ал бүгін мына тамылжыған күн асықпасыма қоймады.

Сүйретіліп кері қайттым. Бос мылжыңнан не шығады? Оның үстіне басым айналып барады, бұнымен енді ойнауға болмайды, құлап түсуім кәдік. 12-ден 4-ке дейін қабылдайтын қайырымдықтан табандатқан бір сағат кешігіппін, қабылдау уақыты өтіп кетіпті.

Алаңға жетіп шіркеу қасындағы орындыққа жайғастым. Құдая, болашақ маған қандай түнек болып елестеді десеңші! Жылаған жоқпын, жылауға әлім де болмады. Әбден титықтап азап шеккен басым, аштық дымымды құртып тырп етпей мәңгіріп отырдым да қойдым. Ішім өртеніп, кеудем алаулап жанып барады. Жаңқаны қажалап көріп едім, оның да көмегі болмады. Бос әуреден жағым талып, қайтып оны қинағаным жоқ. Не де болса көндім. Оның үстіне көшеде жатқан апельсиннің қарайып кеткен қабығын көтеріп бірден ауызға салып шайнай бастап едім, құсқым келді. Мен өзі аурумын: қолымның тамырлары білемденіп көгеріп кетті.

Жалпы менің күткенім не еді, өзі? Күн ұзақ тіршілігімді біраз уақыт соза түсуге кет бір крон іздеп жан ұрдым. Шынтуайтына келгенде, тағдыр қашан, бір күн бұрын не кеш жететінінде не түр. Менің орнымда есті адам болса, баяғыда-ақ үйіне барып, тәңірінің салғанына көніп жатар еді. Аяқ астынан ойым айқындала бастады. Енді мен өлуім керек. Мамырлап күз түр, бар дүние қалғып қалған. Өзім білетін құралдың да, көздердің де бәрін байқап сынап көрдім. Осы пікірмен үміт жылт еткен шақтың бәрінде: "ақымақ, енді сен өлмейсің!" деп сыбырлап, өзіме дем беретінмін. Бәзбір хат жазып, бәрін тәртіпке келтіріп, әзірлену керек болды. Жақсылап жуынып, төсекті жинау қажет. Басыма екі парақ жазылмаған ақ қағаз төсеймін, менде қалған ең таза дүние сол ғана. Ал жасыл көрпені не істеу керек?

Жасыл көрпе! Кенет мен сілкініп сала бердім, қаным басыма шауып, жүрегім дүрс-дүрс соғып кетті. Орындықтан тұрып, алға ұмтылдым, тұла бойымда тіршілік қайта оянып үздік-создық "Жасыл көрпе! Жасыл көрпе!" деп қайталай беремін. Біреуді қуып жеткім келгендей, өкпемді қолыма алып еңкілдеп келемін, ұзамай өз үйім, өлең төсегім -қаңылтыршы ұстаның, шеберханасынан бір-ақ шықтым.

Өз шешімімде күбіжіктеп кідірмей, кереуетке келіп Ганс Паулидың көрпесін орай бастадым. Басыма қандай тамаша ой келді десейші, енді мен құтқарылдым. Өзімнің ұяң батылсыздығымды жеңіп, бәріне қолымды бір-ақ сілтедім. Өйткені мен әулие емеспін, болмаса бәзбір сәуегейсіген нақұрыс та емеспін. Ақыл-есім дұрыс.

Көрпені қолтығыма қысып алып, Стенерестаттендегі нөмірі бесінші үйге тарттым.

Есік қағып үлкен бейтаныс бөлмеге кірдім. Төбедегі есік қоңырауы қоярда-қоймай қатты шыңғырлады. Көрші бөлмеден аузын толтырып алып бейтаныс біреу шыға келіп, сауда сөресінің арғы жағына тұра қалды.

— Мынау көзілдірік үшін жарты крон беріңізші, — деп мәселені төтесінен қойдым. — Бірнеше күннен кейін мұны сөзсіз қайта сатып аламын.

— Не дейді? Жиек темірі жай ғана болат қой?

— Иә.

— Жоқ, мұны мен ала алмаймын.

— Әлбетте. Әншейін қалжыңдағаным ғой бүл. Міне, мынандай бір көрпе бар, шын мәнінде мұның енді қажеті жоқ, өзінен біржола құтылайын деп едім.

— Өкінішке қарай, мұндай көрпелер менде бір қойма, — деп жауап берген ол мен көрпені жазып жібергенде көзін салар — салмастан даусын шығыңқырап: — Кешіріңіз, маған мұның да қажеті жоқ, — деді.

— Мен әдейі астар жағын ғана көрсетіп тұрмын, тысы бұдан әлдеқайда тәуір.

— Бәрібір бұны алмаймын, бұған ешкім он эре де бермейді.

— Бұның түкке де тұрмайтыны түсінікті, — деп келісе кеттім онымен. — Алайда басқа көне көрпелермен қосып сатып жіберуге болады ғой.

— Жо-жоқ, ол бос әуре.

— Бәлкім, бұған жиырма бес эре берерсіз? — деп сұрадым.

— Жоқ, шынын айтқанда, ала алмаймын, мұның маған түкке де қажеті жоқ, қымбаттым.

Көрпені орап қайта қолтығыма қысып үйге қайттым.

Ештеңе де болмағандай, көрпені кереуетке төсеп, ешқайда апармағанда мұқият жазып қойдым. Мұндай арам пиғылға баруым маған есімнен адасқанымның салдары сияқты көрінді, осы қылығым жайында ойлаған сайын ол ақылға сыймайтындай секілденді. Шамасы, бұл шарасыздықтың сандырағы, іштей мүжілудің салқыны болуы керек. Алайда мұның тұзақ екенін сезіндім, ақылымнан адаса бастағанымды түсіндім. Сондықтан да өсімқорға алдымен көзілдірікті ұсындым ғой. Өмірімнің соңғы сағатында жанымды улап қинайтын қылмыс жасамағаныма қуандым.

Қала кезуге кайта шықтым.

Құтқарушы шіркеудің қасындағы орындыққа қайта жайғасып, таяудағы толқыныстан титықтаған, аштықтан әлі құрып ауырған бейбақ басым, иегімді кеудеме салып салбырап отырдым да қойдым. Уақыт болса өтіп жатты.

Ашық аспан астында бір сағат отырдым, үйдегіден мұнда жарық және таза ауада кеуденің сыздауы онша азапты да емес, сондықтан үйге қайтайын дедім.

Қалғып кетіп, ойға шомып, қатты қиналып отырмын. Жерден кішірек тас алып, тазалап сүртіп аузыма салып сора бастадым. Тасты сора отырып тырп еткен жоқпын, тіпті кірпік те қақпадым. Жанымнан кісілер өтіп жатыр, ат-арбалардың салдыры, тағалардың тарсылы естіледі.

Түймемен бағымды тағы да сынап көрсем қайтеді? Әрине, одан ештеңе шықпауын шықпайды, оған қоса шынымен-ақ аурумын өзім. Ал бәрін жақсырақ безбендеп көрсем, бәрібір үйге бара жатқан жолда өсімқор дүкенінің, жанынан өтемін ғой, оған онсыз да жиі кіріп жүремін.

Ақыры түрегеліп көшемен баяу, ілби басып ілгері жылжыдым. Маңдайым күйіп-жанып, берекем қашып, әлім жеткенше асыға басамын. Тағы да жарнама әйнегінде нан тұрған дүкеннің жанынан өттім.

— Міне, осы арада тоқтаймыз енді, — дедім жалған батылдықпен. — Кіріп бір үзім нан сұрасам ба екен? Осынау ой жалт еткен ұшқын сияқты жылт етіп басыңды, шынында кіріп сұрауды ойлағаным жоқ. — Тфу! — деп күбірлеп, басымды шайқап, өзімді-өзім келеке етіп әрі тарттым. Нан сұрап дүкенге кірудің пайдасыз екенін мен өте жақсы білемін.

Бұрылыста қақпа алдында ғашықтар сыбырласып түр, одан әрірек бір қыз терезеден басын қылтитты. Менің абайлай басып, ілбіп әрең келе жатқаным сырттан көмек сұрағандай көрінсе керек — әлгі бойжеткен көшеге шығып:

— Хәліңіз қалай, ағайын? О не, ауырасыз ба? Құдая, өңіңіз қашып кетіпті ғой, — деді. Бойжеткен қыз шапшаң бұрылып үйіне тартты.

Мен замат тоқтай қалдым. Өңің қашып кетіпті дегені не сөз? Сонда өлетін болғаным ба? Қолыммен бетімді сипап көрдім, әрине, құлазып қатты жүдегенмін. Жағым суалып, ішке кіріп кеткен. А, құдая! — деп одан әрі ілбідім.

Сосын қайта тоқтадым. Менің жүдеулігім кісі шошырлық болса керек. Көзім шүңірейіп ішке кіріп кеткен шығар. Қызық, қазір кімге ұқсайды екенмін. Бақытсыз бейбақ тағдырым, аштықтан тірі адамның өзі аруаққа айналады екен ғой. Мен тағы да құтыра бастадым, бұл соңғы жарқыл, ақырғы тұяқ серпер болса керек. Демек, өң-түсім жоқ қой, ә? Басым бүкіл елден іздеп таппайтындай-ақ жақсы еді ғой, ал екі жұдырығым, құдай сақтасын, кез келген адамды күлпарша ететіндей күшті емес пе еді. Енді Христианияның ен ортасында аштықтан өлгелі жатырмын. Бүл қай ақылға сыяды? Шошқа қорасында тұрып, ертеден қара кешке дейін жұмыс істеп, дамыл — тыным көрмеген қара өгіз болған жоқпын ба? Көп оқудан көзім кетті, аштықтан ми ым суалды — сонда тапқаным не?! Түріңді көргенде тіпті көшедегі бикештер де "Құдая" деп қорыққанынан қышқырып қалады. Енді оның бәрі де бітеді — түсінікті ме саған?

— Бәрі де бітеді, тәйір алғыр!.. Ашу буып қалшылдап, тісімді шықырлатып қайрап, шарасыздықтан аласұрдым, көзіме жас үйіріліп, аузымнан қарғыс атқылады. Өткен-кеткендерге назар аудармастан осылай алға жылжыдым. Өзімді-өзім қайтадан азаптағалы, фонарь бағанына қасақана маңдайыммен соғылдым, алақаныма тырнағымды терең батырдым, жынданып тұрып тілімді тістеп алдым, сөзім байланыспай тантырап шығатын болды, ауырсынған сайын қарқылдап кеп күлдім.

— Иә, ал не істейін енді? — дедім ақыры өзіме — өзім тіл қатып. Сосын аяғымды тыпырлатып, жер тебініп: — Не істеу керек енді?

— деп қайталай бердім. Өтіп бара жатқан кездейсоқ біреу жымия күліп:

— Тұтқынға алсын деп өтініш етіңіз, — деді.

Сыртынан қарасам, оны таниды екем. Бүл "Герцог" деген лақап аты бар атақты гинеколог. Ең тегі ол да менің жан күйімді түсінбеді - ау, ал біз таныс едік, тіпті қол алысып амандасатынбыз. Иә, оның айтқаны шын, мен ақылымнан адастым. Есалаңдықты оз қанымнан, оның ми ымдағы ұшқынынан сеземін. Демек, менің бітер шағым таяу. Иә,, таяу! Ажал адымымен одан әрі ілби басып әрең жылжып келемін. Мені міне, осындай тағдыр күтіп түр.

Кенет қайта тоқтадым.

— Тек тұтқындау болмасын! — деймін. — Тек ол емес.

Қорыққаннан дауысымнан да айырылып қалдым. Мені тұтқындалудан құтқара көр деп барлық әулиелерге сиынып, өтініш еттім. өйтпесем, тағы да ратушаға түсіп, жарықтың нышаны жоқ, қараңғы қара түнек камераға қайта қамалып жүрермін. Тек тұтқындалмасам болды! Әлі ойлап көрмеген басқа да мүмкіндіктер бар еді-ау. Соларды да сынап, уақыт аямай, үйден үй қоймай араласам да дегеніме жетемін. Мәселен, Сестердің музыка дүкені бар, соған соғамын. Тығырықтан шығудың бір жолы осы емес пе... Жүріп келе жатып міңгірлеп, өзімді аяғандықтан үнсіз ғана жылаймын. Тек қана мені тұтқындамаса болды!

Сиюлер ме? Бәлкім, бұл біліп қап жоғарыдағының жібергені шығар. Оның есімі басыма өз-өзінен келді, ол алыс тұратын, сонда да барамын, ауық-ауық демалып отырып ілби бассам да бір жетермін. Ол дүкенді білемін, жақсы заманда оған жиі барып, нота сатып алып тұратынмын. Одан жарты крон сұрасам несі бар. Бірақ ол бұны азсынып абыржып қалар, бір кронды бір-ақ сұрайын.

Дүкенге кіріп, қожайынын көргім келетінін айттым, маған қайда бару керегін нұсқады. Бөлмеде соңғы сән үлгісімен киінген кісі қағаз ақтарып отыр.

Міңгірлеп кешірім өтініп, шаруамды баяндадым. Аса қиын мүшкіл халдың көмек сұрауға мәжбүр етіп отырғанын айттым. Ақшасын көп ұзатпай қайтарамын дедім... Тек мақалама қаламақы алайын. Қол ұшын берсе баға жеткісіз жақсылық жасар еді...

Сөзімді мен бітіргенше ол үстеліне шұқшиып, өз шаруасымен шұғылданып кетті. Мен сөзімді тоқтатқан кезде ол көзінің астымен қарап, әдемі басын шайқап:

— Жоқ! — деді.

Әншейін ғана "жоқ". Тым құрмаса мән-жайды түсіндіріп бір ауыз сөз де айтпады.

Тізем қалтырап кетіп, кішкентай жалтырақ шкапқа сүйендім. Тілегімді тағы бір қайталауға бекіндім. Неғып басыма дәл оның келгенін білмеймін, мен болсам туу алыста Ватер ланда тұрамын. Сол жақ бүйірім шаншып, қара терге түстім.

— Иә, сенсеңіз бар ғой, өте әлсіреп қалдым, — дедім жағдайымды жасырмай. — Алапат бір әлсіздік. Бірақ екі күннен қалдырмай қарызды кайтарға мүмкіндік болады. Маған бір мархабат жасасаңыз!

— Жарқыным, өтініп дәл маған келгенің қалай өзі, — деді ол. — Сізді өмірі көрген емеспін, мен үшін көшеден келген адамсыз. Өзіңізді білетін редакцияға бармадыңыз ба?!

— Мен тек бір кешке ғана сұрап тұрмын ғой. Редакция жабық, ал мен тіптен ашпын.

Ол міз бақпай басын шайқай берді, тіпті мен есіктің тұтқасын ұстағанда да шайқады.

— Қош болыңыз! — дедім.

"Бұл жоғарыдан жіберілген жарылқаушы болмады, — деп ойлап, мысқылдай күлдім. — Ал, шынтуайттап келсе, бұндай биіктен жарылқаушыны өзім де жібере алатын едім". Бір қотаннан келесіне өтіп, ара-тұра баспалдақтарда демалып алып сопаңдап келемін. Тек мені тұтқындамаса болды! Қараңғы камераның алдындағы үрей бір минут маза бермей түп ізіме түсіп алды; полицей көзіме шалынсақ кездесуден қашқақтап, бүйірдегі көшеге бұрылып кетем.

— Ал енді жүз қадам өлшеп көрелік, бақытты тағы да бір сынап байқаған артық болмас, — деймін іштей.

— Бірде болмаса бірде іс оңға басар.

Бүл бұрын бір рет басымды сұқпаған кішкентай дүңгіршек болатын. Сауда сөресінің ар жағында сырт көзге қарапайым бір адам түр, ту сыртында фарфор жарнама ілінген есік, тауар ұзын сөрелер мен стеллаждарда. Мен сөрелерден соңғы аларман әйел кеткенше күтіп тұрдым. Ол миығында шұңқыры бар жас келіншек еді. Өзіме назар аудартып алмас үшін теріс қарап кеттім.

— Қандай бұйымтайыңыз бар? — деп сұрады пірказшік.

— Қожайынды көре алар ма екенмін?

— Жоқ, ол тауға, Йотунхеймге кеткен, — деп жауап қатты ол. — Шаруаңыз сондай маңызды ма еді?

— Маған нан сатып алатын бірер эре керек еді, — дедім зорлана жымиып.

— Ондай болса, мен де сізден бай емеспін, — деп оралған жіптерді орналастыра бастады.

— Аһ, мынандай қиын сәтте мені қуып шыға көрмеңізші! — дедім денем мұздап. —Сенсеңіз, аштықтан өліп барамын, міне, дым сызбағаныма, аузыма түйір дән түспегеніне бірнеше күн болды.

Ол үндемей, барынша байсалды түрмен қалталарын айналдырып көрсете бастады.

Қалай, сонда оның сөзіне сенбеуім керек пе?

— Бар болғаны бес эре сұрап тұрмын, — дедім. — Ал екі күннен кейін он эре етіп қайтарамын.

— Жарқыным, сіз сонда маған кассадан ақша ұрла деп тұрсыз ба?

— Иә, кассадан он эре ала тұрыңыз.

— Менің ондай ғадетім жоқ, — деп дүңк етті де, — айтқандай дүкенді жабатын уақыт болды , — деді.

Аштықтан азап тартып, ұяттан өртеніп шығып кеттім. Жоқ, енді жетер! Бұл енді еш қисынға келмейді. Қанша жыл өзімді өзім ұстап, қандай қиын сәттердің өзінде кісілігіме көлеңке түсірмес едім, енді көрмейсің бе, аяқ астында қарабайыр қайыршылыққа дейін құлап түстім. Бір күннің ішінде ғана арсыздығым салдарынан күллі ой-қиялымның асқақтығынан айырылып, жан-жүрегімді ластадым. Шімірікпестен жыламсырап, түкке тұрғысыз дүкеншіден ұялмай-қызармай ақша сұрадым. Онымнан не нәтиже шықты? Бәрібір бір үзім нансыз қалғаным жоқ па? Енді өзіме-өзім жексұрынмын. Иә, енді бәріне де нүкте қою керек. Тура қазір үйімнің қақпасы жабылады, егер тағы бір түнді ратушада өткізгім келмесе асығуым керек.

Мұның езі маған әл берді; ратушада түнегім келмеді. Шаншуды сәл болса да басар ма екен деп сол жақ бүйірімді ұстап бүгжиіп әрі қарай ілбідім. Қарсы таныс біреулер кездесіп қалса, басымды да имейін деп тұқырып, табан жолдан көз алмай өрт сөндіру депосына асығыс келемін. Құдайға шүкір, Құтқарушы шіркеуіндегі сағат әлі жетіні ғана көрсетіп тұр екен, қақпаны жабарға дейін әлі үш сағат уақытым бар. Босқа қорқыппын!

Сөйтіп, бәрі байқап көрілді, барлық мүмкіндік тексерілді. "Ертеден қара кешке дейін сабылғанда титтей де жолым болмаған қандай қатыбас бақытсыз күн еді" деп назаланамын. Осыны бәз біреуге айтар болсаң, ешкім де иланбас еді-ау, ал баяндап қағазға түсірсем, бәрі де ойдан шығарылған дейді ғой. Демек, ештеңе жасап өндіртпейсің, тек қайтып мұндай аянышты, мұңды сарынға түспесең болды. Тфу, бүл дегенің сондай жеккөрінішті, сенсеңіз бар ғой, жиіркеніш туғызады. Үміт жоқ па, жоқ. Айталық, ат қорадан бірер уыс сұлы ұрлауға бола ма? Осы бір ой жарықтың жол ағындай жалт ете қалды, ал мен ат қораның жабық екенін білемін.

Мені ол өкіндірген жоқ, сол баяғы қалпым, ілби басып үйге келе жатырмын. Бақытыма қарай, менің енді ғана су ішкім келді. Күні бойы шел басатын жер іздеп таппаған едім. Өйткені базардан тым жырақ жүрдім, жеке үйлерге кіргім келмеді. Қайтсем де үйге жеткенше шыдармын деп ойладым. Үйге жеткенше де ширек сағат уақыт керек. Оның үстіне бір жұтым судың қандай эсер ететіні де белгілі: асқазаным ештеңе қабылдамайды, сілекейімді жұтсам, соның өзіне лоқсимын.

Ал түймелер ше? Түймелермен бағымды әлі сынап көргенім жоқ! Есіме осы түскенде жымиып қойдым. Бәлкім, қайткенмен де бір реті табылар. Әлі бәрі жоғалып біткен жоқ қой. Түйме үшін он эре алатыным күмәнсіз, ал ертең бәзбір жерден тағы да он эре табылып қалар, ал бейсенбіде мақалам үшін төлейді. Тек қаракет жасауға тырмысу керек, сонда бәрі орын-орнына келеді. Шынында да, түймелерді ұмытып кеткем жоқ па, осы! Қалтамнан табанда алып жол-жөнекей бажайлай бастадым, қуаныштан көзімнің алды тұманданып, келе жатқан көшемді дұрыс көрмедім.

Буалдыр кештерде жаныма жай, көңілге медет іздеп жиі келетін үлкен жертөлені жақсы білетінмін, ол менің досым еді, сонымен бірге қанымды да аз сорған жоқ. Бүкіл дүние-мүлкім, үй ішіндегі ұсақ-түйек шаруашылық заттардың бәрі, күллі кітабым соған көшкен. Олар сатылатын күндері оған әдейі барып, кітаптарымның, өз ойымша жақсы қолға түскеніне қуанып қайтушы едім. Сағатымды одан әртіс Магельсон сатып алды, оған тіпті мақтанып, марқайып қалдым, алғашқы өлеңім шыққан күнтізбені бір танысым алды, пальтом фотосуретшіге тиді, ол қазір оны оз ательесінде кие тұруға жалға беріп жүр. Сөйтіп бұйымдарымның бәрі орындарын оңды тапты.

Түймемді қолға ұстап кіргенімде өсімқор өз кеңсесінде жазу жазып отыр екен.

— Күте тұруыма болады, онша асығыс емеспін, — дедім бөгет жасап ашуландырып алармын деп қорқып. Даусым қатты шықты, жүрегім балғадай дүрс-дүрс соқты.

Ол әдеттегісіндей жымиып менің қасыма келді. Қолын үлдірік үстелге қойып, ләм-мим деместен бетіме қарады.

— Бірдеңелер әкеліп едім, көрсеткім келеді, бәлкім кәдеге асар... үйде маған бөгет болғаннан басқа, атқарар міндеті жоқ, әншейін құтылу үшін мына түймелерді әкеліп едім.

— Бұларың не түйме, өзі? — деп ол алақаныма қарады.

— Осылар үшін азын-аулақ эре ала аламын ба? Қанша беруге болады деп ойлайсыз. Өз қарауыңыз бойынша.

— Түймелерге ме? — Ол маған айран-асыр таңырқай қарады. — Мына түймелерге ме?

— Бір сигарет болса да, әйтеуір бірдеңе берсеңіз. Жанынан өтіп бара жатып кіргенім ғой бұған...

Қарт өсімқор ләм-мим деп тіл қатпай, күліп кеңсесіне кетті. Қалшиып орнымда тұрдым да қалдым. Былайша айтқанда, бұған онша сенген де жоқ едім, әйткенмен болмашы бір үміт жоқ та

еместін. Ал енді қарқылдап мына күлгені өлім жазасы секілді естілді... Ал оған қоса көзілдірігімді ұсынып көрсем қайтеді?

— Сондай-ақ үстемесіне көзілдірігімді де беруге әзірмін, ол жағы өз-өзінен түсінікті ғой, — деп көзілдірігімді сыпырдым. — Маған небәрі он эре керек, болса бесеу де жетеді.

— Көзілдірігіңізді ала алмайтынымды өзіңіз де білесіз, — деді өсімқор. — Оны бұрын да айтқанмын.

— Ал маған пошта маркасы керек еді, — дедім ыбылжып. — Соның шоктығынан қажет жеріне хат та жібере алмаймын. Он немесе бес эралық марка беріңізші.

— Құдай ақы, кетіңізші осы арадан! — деп ол маған қолын сермеді.

"Енді не болса о болсын!" дедім өзіме — өзім. Жалма — жан көзілдірігімді киіп, түймелерімді алып, оған тынышты түн тілеп, әдеттегідей есікті тақай жауып тайып тұрдым. Енді басқа лаж жоқ. Баспалдақ алаңында кідіріп, түймелерге тағы бір бажайлай қарадым.

— Оның бұларды мүлдем алғысы келмейді, — деймін күбірлеп. — Түймелер тіпті жаңа дерлік. Осынысы жұмбақ боп түр.

Ойым он саққа кетіп тұрғанда қасымнан бір адам өтіп, тура темен жертөлеге бет алды. Асығып жүріп мені қағып кетті, екеуміз де кешірім сұрасып, мен бұрылып оған қарадым.

— Бері қарашы, ей, бүл сен бе? — дедім төменнен.

Ол жоғарыға қайта көтерілді де, мен тани кеттім.

— Құдая, мынау түрің не! — деді ол. — Мұнда не істеп жүрсің?

— Жай әншейін, бір шаруам болып келгенім ғой. Байқаймын, сен де сонда бара жатырсың ғой, тегі.

— Иә, сен немене оған бірдеңе апарып па едің?

Тізем қалтырап кетті, қабырғаға сүйеніп, құламай әрең қалдым да, алақанымды ашып түймелерімді көрсеттім.

— Бүл не сайтан! — деп даусы шығып кетті. — Жоқ, мұның енді ' еш ақылға сыймайды.

— Жолыққанша хош! — деп көкірегімді жас кептеліп түрген соң кетуге айналдым.

— Жоқ, тоқтай түр! — деді ол

Неменесіне күтемін? Өсімқорға оның езі де келіп тұрған жоқ па? Бәлкім, өзінің неке сақинасын әкеп тұрған болар, бірнеше күн ашығып, не қожайынына қарыз боп қалған шығар.

— Жақсы, — дедім. — Егер сен онда ұзақ болмасаң...

— Әрине ғой, — деді мені қолымнан ұстап. — Шынымды айтсам, саған онша сеніңкіремей тұрмын, соншалық ақымақсың, ең дұрысы — жүр, бірге барайық.

Оның не айтып тұрғанын түсіндім де, өзімді қорланғандай сезініп:

— Бара алмаймын Жеті жарымда Бернс Анчар көшесінде болуға уәде беріп қойып ем, демек...

— Жеті жарым деймісіз. Ал қазір сегіз болып қалды ғой. Міне, сағатымды қолыма ұстап тұрмын, тек осыны жертөлеге апарып келе қояйын. Соңымнан қалма енді, ашыққан қаңғыбас. Саған ең кемі бес крон тауып беремін, — деп ол мені есікке қарай итерді.

ҮШІНШІ БӨЛІМ

Тұтас бір апта молшылық пен қуанышта өтті.

Кедейліктен тырбанып шығып, күн сайын ауқаттанатын болдым, күннен-күнге ширап, бір ермектен кейін бір ермек тауып алып отырдым. Бірден үш, кейде төрт мақаламен жұмыс істеп, оларға барлық жалынымды бердім, сорлы басыма келген ой-пікірді үйіп-төктім. Бұрынғыдай емес ісім оңға басып, жақсара түскендей көрінді. Қыруар күш-жігер жұмсап, керемет үміт артқан соңғы мақаламды редактор қайтарып берді. Қорланып зығырданым қайнаған соң оны табан аузында жыртып, қайтара оқымастан-ақ көзін құрттым. Ауан аңғаруға мүмкіндік алу үшін енді басқа газетке ауыспақшымын. Тақа болмаса, яғни ойлағаным іске аспай қалса, теңіз шілікке жалданамын. Кемежайда "Монах" кемесі жүзуге әзір түр. Әлбетте, сонымен аттанып, ол баратын Архангельск немесе басқа жерлерде болармын. Демек, үміт деген ұшан-теңіз.

Соңғы жан күйзелісі із-түзсіз өткен жоқ: шашым түсе бастады, басым сынып ауыратын, жүйкем босап шыдатпайтын болды. Күндіз қолымды шүберекпен орап алып жаздым, өйткені өз тынысыма өзім төзбедім. Кейде Йенде Олай атқораның есігін қатты серпіп жапса да, кейде артқы аулада ит үрсе де қаным басыма шапшып, тұла бойымды суық шарпып өткендей болады. Денсаулығым едәуір нашарлаған сияқты.

Құдайдың құтты күні қазылып жұмыс істеп, ауқаттануға да уақытты әрең тауып, жазуға қайта отыратынмын. Менің ілдалда жазу үстелім ғана емес, кереуетімнің өзі жазылған мақалалар мен шашылған қағаздардан көрінбей кететін. Жазғандарымды табан астында түзетіп, қайта жасап, сол күні ойға түскен мақалаларға кірісіп, ебетейсіз жерлерін сызып, бейнелі сөздермен әрлеп, әуре-сарсаңға түсіп, бір сөйлемнен екіншісіне қинала көшетінмін. Бірде кешкісін сондай мақалалардың бірі әзір болғанда қуанышым қойныма сыймай, оны қалтама сұға салып, "Командорға" тарттым. Ақша жағын ойластыратын уақыт баяғыда болған, қалтамда қазір ештеңе қалған да жоқ.

"Командор" бірер минут тоса тұруымды өтінді. Оның өзі де бас көтермей жазып жатыр.

Жай тұрмай, тар үйді шолып шықтым: бюсттер, литографиялар, газет қиындыларына сән. Адам жұтып жібергендей дәу себет және тұр. Осынау алапат жұтқыншақ сияқты ұдайы арандай ашылып, кері қайтарылған еңбектерді қылғып, адам үмітін шайнамай жұтып жататын аждаһа ауызды көріп, көңілім құлазып қалды.

— Бүгін бізде нешесі? — деп сұрады "Командор" кенеттен, басын үстелден көтермей.

— Жиырма сегізі! — деп жауап бердім оған, қызмет көрсетуге жарағаныма мәз болып.

— Жиырма сегізі, — деп қойып, ол жазып жатыр. Ақыры, ол бірнеше хатты желімдеп, кейбір қағаздарды себетке тастап, қаламын қойды. Сосын мамық тақпен бұрылып маған қарады. Менің әлі есік аузында тұрғанымды байқап, ойнақылана ымдап, қолымен орындықты нұсқады.

Желеткім жоқтығын көрмесін деп бұрылып, күртемнің омырауын ашып қолжазбамды алдым.

— Мынау Корреджо жөнінде бір шағын очерк еді, — дедім. — Алайда өкінішке қарай, әдеттегіден өзгешелеу жазылған.

Ол қолымнан парақтарды алып шола бастады. Сосын маған бетімен бұрылды. Бұл кісінің есімін мен сонау жас жігіт шағымнан білемін, оның газеті көп жыл маған орасан зор эсер еткен, ал жақыннан қарағанда өзі мынандай екен ғой. Оның шашы бұйра, көзі қара, жанары байыздап бір орында тұрмайтын тәрізді, ара-тұра мұрнын тартып қоятын әдеті бар екен. Сырт қарағанда пастор сияқты момын көрінетін осынау кісі өткір қаламын сілтегенде қан-жоса қылады. Оған көзім түссе, қорқыныш пен таңданыс бойымды қатар билеп, жыларман болып, еркімнен тыс бір қадам жақындап, өзінен үрейленгенімнің, бәрі үшін оған сүйіспеншілігімді білдіріп, ілтипат етуін өтінгім келеді. Себебі мен өмір сүруі онсыз да қиын бейшара кедеймін ғой. Ол маған қарай отырып, ойдан арыла алмай, қолжазбамды баяу ғана үстелге қойды. Кері қайтаруы оңайырақ болсын деп, қолымды өзім созып:

— Бұл, әрине, сіздерге келмейді, — дедім.

Қайтарып бергенін көңілге алмайтынымды білдірейін деп күлімсіреп қоямын.

— Біз көпшілік қолды мақалалар ғана басамыз ғой, — деді ол. — Біздің оқырмандарды білсеңіз керек. Қарадүрсін деу етіп жасауға болмай ма? Болмаса басқа түсініктілеу тақырып алсаңыз.

Оның көңілшектігі мені қайран қалдырды. Мақаламның қабылданбағанын білемін, сонда да дәл мұндай мархабатпен сыпайы қайтаруды көрген емен. Оны бөгемес үшін, жауапты асығыс қайтардым.

— О, иә, әрине, болады.

Есікке беттедім. Жөткірініп мазасын алғаным үшін кешірім сұрадым.

— Қажет етсеңіз, аздап алдын—ала да төлей аламын сізге, — деді ол. — Сосын еңбегіңізбен өтейсіз.

Менің жазушылыққа жарамайтынымды оның өзі де көріп отыр. Сондықтан ұсынысы мен үшін сәл—пәл кемсіту сияқты көрінді де:

— Жоқ, мың да бір рахмет, қазір о ғып, бұ ғып күн көре тұруға болады. Айтқандай, сізге сондай разымын. Қош болыңыз!

— Қош болыңыз! — деп жауап қайтарған "командор" сол замат өзінің жазу үстеліне қарай теріс айналып кетті.

Қалай болғанмен де дәл мұндай ілтипат көретіндей еңбегім жоқ еді, сол құрметі үшін де оған шексіз ризамын; оның кең қолтық көңілшектігін де бағалай білуім керек. Өзім кәміл разы болатындай мақала жазғанша оған келмеске бекіндім; сонда бүл "Командорға" ой салып, бұлтақтамай-ақ он кронды бере салады. Үйге келіп, қаламға қайта жармастым. '

Таяу күндері, уақыт кешкі сегізге жақындап, газ фонарлар жанғанда маған ұдайы мыналар ұшырасатын болды.

Күндізгі қаракет пен жанкешті еңбектен кейін көшеде қыдырып қайту үшін қақпадан шықсам, фонардың астында, тура қақпаға таяу қара киінген жас келіншек тұрады. Қасынан өткенде маған бұрылып көзімен ұзатып салады. Оның әрқашан киетіні бір көйлек екеніне, бетке ұстаған тор пердесі де кеудесіне түсіп өзгермейтініне, қолында сабы піл сүйегінен жасалған шағын қолшатыр жүретініне назар аударамын.

Міне, оны бәз-баяғы жерінен осымен үшінші кеш көріп отырмын, қасынан өтсем-ақ болды, ол баяу бұрылып, көше бойлап қарсы жаққа беттейді.

Менің басымнан молшылық мүйіз құтысынан аққандай қай-қайдағы қиял саулайды кеп, тіпті дәу де болса осы келіншек мен үшін келіп жүр деген ерсі ой қаумалайды. Онымен тіл қатысып, біреуді іздеп жүрген жоқсыз ба деп сұрауға, көмегімнің керегі бар-жоғын білуге, киімімнің нашарлығына қарамастан үйіне дейін

шығарып салуға да әзірмін. Бәлкім, оған қараңғы көшеде қорғаныш керек шығар. Алайда өз басым, буалдыр бір үрей сеземін: шығарып салу тегінге түспейді, оны шараппен сыйлап, ат-арбамен серуендету керек, бұл дегенің шаш-етектен шығын, ал менде ақша мүлдем қалған жоқ; қалтам бос — осы да қатты күйзелтеді, сондықтан жанымнан жанай өткенде оған сынай қарауға да батылым бармайды. Аштық қайта қинай бастады, кешегі күннен кейін ас ішкенім жоқ, әрине, бұл онша көп те емес қой, бірнеше күн қатарынан дым сызбаған кезім болғаны өтірік пе, бірақ күмән туғызардай әлсіреп қалып, бұрынғыдай ашыға алмайтын болдым. Азықсыз жалғыз-ақ бір күннің өзі титықтатып, су ішсем болды, тоқтай алмай құса жөнелемін. Оның үстіне түн баласы қатты тоңамын, сондықтан киімімді шешпей жатамын. Сонда да тоңып, жаурағаннан қалтырап, тісім-тісіме тимей, сақылдап шығам. Ескі көрпе желорайда құтқара алмай, таңертең оянғанда албардан соққан мұздай желден мұрныма сүңгі қатып қалады.

Көшеде келе жатып келесі мақаламды бітіргенше қалай құлап түспеу дің қамын ойлаймын. Шырағданым болса, түнде де жұмыс істеуге тырысар едім, шынымен жұмыс бабында болсам, оған екі-ақ сағат кетеді. Онда ертең "Командорға" қайтып баруға мүмкіндік туады.

Көп ойланып тұрмай кофеханаға кіріп, шырағдан сатып алатын он эре сұрау үшін банкте істейтін танысымды тостым. Маған бүкіл бөлмелерді аралап, жұрт басында отырып ішіп-жеген, әңгіме-дүкен құрған үстелдерді көріп шығуға рұқсат етіп, кофехананың ең шетіне, "қызыл бөлмеге" дейін бардым, бірақ өз танысымды көре алмадым. Ұнжырғам түсіп, ызаға булығып көшеге шықтым да, сарай жаққа беттедім.

Тәйір алғыр, менің бақытсыздығымның шеті, шегі болмаушы ма еді! Күртемнің жағасын көтеріп, жұмылған жұдырығымды шалбардың қалтасына сұғып, ызамен қарыштай адымдап бейбақыт жұлдызыма лағнет айтып келемін. Табаны күректей сегіз айдың ішінде бір рақат сәтім болған жоқ, әр апта сайын ашығып, қайыршыланып, қуатымнан айырылып барамын. Және оның үстіне өзімнің қайыршылығыма қарамай адалмын, әрі барлық жағынан адалмын. О, құдая, қандай күлкілі едім! Ганс Паулидың көрпесін бірде өсімқорға апарғанда ар-ұяттың азаптағанын айтып міңгірлеп келемін. өзімнің хәлі мүшкіл арымды келекелеп қарқылдай күліп, жерге түкіріп тастадым. Ақымақтығымды мазақтап, жерден алып, жерге салуға лайықты өткір сөз таба алмап едім. Соның сәті енді түсті. Егер дәл осы сәтте, шәкірт қыз жоғалтып алған әмиянды, бейшара

жесірдің жалғыз күмісін көшеден тауып алсам, көтеріп бірден қалтаға саларым, ұятты жиып қойып ұрлайтыным, сосын келесі түні алаңсыз ұйықтайтыным шүбәсіз. Ұзақ уақыт жапа шеккенім тегін бе, төзімім таусылып бітті, енді мен бәріне де сақадай сай әзірмін.

Сарайды әлденеше айналып, сосын үйге беттедім, бақта тағы да сәл-пәл кідіріп, ақыры Карл-Юан көшесімен тарттым.

Сағат он бірлер шамасы еді. Айнала қаракөлеңке, қайда көзің түссе де, жабымен не шулы тобымен қыдырып жүрген кісілер. Кенет өмір қызықты ертегіге ұқсап, жүректер құпия кірігіп кететін махаббаттың мерейлі ұлы сәті басталды. Әйел белдемшесінің сулы, кеудеге сыймай сыңғырлаған құмарлықтың сылқ-сылқ күлкісі, жаныға алқынған ыстық тыныс естілді. Аулақта Гранд маңынан "Эмма!" деп шақырған бәзбір дауыс шықты. Күллі көше ыстық бу көтеріліп жатқан лай батпаққа ұқсап кетті.

Бірер крон табылмас па екен деп, мен қалтамды ақтарамын. Әрбір адам қимылында діріл қаққан құштарлық, тіпті газ фонарларының көмескі жарығы, тып-тыныш, жан тебірентерлік түн бір маған әсер ете бастайды, ал айналадағы ауа күбір-сыбырға, құшақ қызуына, үздіккен сыр ашуларға, аяқталмай үзілген сөздерге, үздік-создық ыңырсуларға толы; ышқынып мияулаған бірнеше мысық Блуликвист табалдырығының астында қосылу тойын қызықтап жатыр. Ал мен бейбақта ең тегі екі крон да жоқ. Былайша кедейленуден асқан қайғы, бұдан асқан сұмдық бақытсыздық болар ма! Қандай қорлық, қандай масқара десейші! Мен қайтадан бейшара жесірдің ұрлап алуым мүмкін ақырғы тиыны, шәкірттің бас киімі мен қол орамалы, титтей де шімірікпестен мата алушыға апарып сатып, ақшасын жұмсап жіберуім кәдік қайыршының түйіншегі туралы ойлана бастадым. Өзімді жұбатып, көтермелеу үшін жанымнан жылжып өтіп жатқан бақытты жандардан әр алуан кемшіліктер тапқым келеді; олар жұп-жұбымен өткенде иығымды ызалана қушитып, қарадым да тұрдым. Мынау шікірейген студенттер өздерін бәз бір бикештің кеудесіне қол тиген еуропалық есердей сезінеді. Мынау жас жігіттер, банкирлер мен саудагерлер, бульвар серілері матрос әйелдерінен де, мал базарындағы керсен құйрық қуыршақтардан да, жалпы жарты күрішке сыраға кездескен бұрышта беріле салатындардың бірінен де тартынбайды. Міне саған, керек болса әзәзіл! Олардың, төсегі өрт сөндіруші немесе ат бағушы келіп-кеткелі суып та үлгерген жоқ... Тұғыр қашанда әзір, кез келгенге жол ашық, кел де шыға бер!... Біреу-міреуге тиіп кетер деп алаңдамай, лекіте түкіріп жібердім. Біріне-бірі желімдей жабысып өліп-өшіп бара жатқан мына пенделерге деген ашу-ызам бойыма сыяр емес. Өзімді таза да пәк сақтағаныма мәз болып, басымды асқақ ұстадым.

Парламент алдында маған тесіле қараған бір бойжеткенді кездестіріп, қатар жүрдім.

— Қайырлы кеш! — дедім.

— Қайырлы кеш!

Ол тоқтай қалды.

— Ым... Мұнша кешеулетіп жүргеніңіз не? Мұндай уақытта жас бойжеткенге көше кезіп қыдырып жүрген қауіпті емес пе? Жоқ дейсіз бе? Сонда ешкім сізді сөзге тартып, әбес бірдеңе айтып, үйге шақырып мазалаған жоқ па?

Жүзімнен не айтқалы тұрғанымды оқығысы келгендей, ол маған таңырқап қарады. Сосын кенет қолтығымнан алып:

— Олай болса, кеттік! — деді.

Еріп жүре бердім. Арбакештерден аулағырақ шыққанда тоқтап, қолымды босатып алып:

— Бері қарашы, сүйкімдім, менде бір де эре жоқ. Сондықтан өз жолыңмен тарта бергенің дұрыс болар.

Әуелі ол сөзіме сенгісі келмеді, алайда қалтамды сипалап ештеңе таба алмаған соң басын қайқаң еткізіп мұрнын бір тартып, еркек емессің бе деп сөкті.

— Тынышты түн болсын! — дедім оған.

— Тоқтай тұрыңыз! — деп дауыстап жіберді ол. — Ал көзілдірігіңіз алтын жиекті емес пе еді?

— Жоқ.

— Олай болса, жолыңызды тап!

Кетіп бара жатыр едім, қуып жетіп ол қайта шақырды.

— Жарайды, бәрібір кеттік!

Түкке тұрғысыз көшелік қыздың ұсынысы мен үшін қорлық сияқты көрініп, бас тарттым. Оның үстіне түннің біраз уағы болып қалған, мен болсам, басқа жаққа асығып барамын, ол жоспарымды құрбан қылуға мына қыз да татымады.

— Менің сізге еріп кеткім кеп тұр.

— Ондай шартқа, оз басым, келісе алмаймын.

— Сіз, әрине, басқа біреуге бара жатырсыз ғой, — деді ол.

— Жоқ, — деп жауап бердім.

Еһ, мұндай қаракетке қазір еш зауқым жоқ, енді маған бикеш те, еркек те бәрі бір, жоқшылық бәрін де суалтып тынды. Алайда мынау оқшау мінезді қыздың көзіне бейшара болып көрінбей әдептілік сақтайын деп:

— Сіздің атыңыз кім? — деп сұрадым. — Мария дейсіз бе? Онда былай! Бермен қара, Мария! — деп өзімнің жүріс-тұрыс, жай-жапсарымды баяндай бастадым. Бикеш тыңдаған сайын таңырқай түсті. Мені кешкілік көше аралап қыз аулайтындардың біреуі деп қалай ғана ойлады 'екен ол? Мен туралы жаман ойлайтындай әдепсіз бірдеңе айттым ба оған? Жаман ойы бар адам өзін тап мендей ұстай ма? Бір сөзбен айтқанда, онымен әжептәуір әңгімелесіп, одан әрі не істейтінін көргелі біраз жерге шығарып салдым. Айтқандай, менің аты-жөнім мынандай да мынандай, мен пастормын деп соқтым! Тынышты түн тілеймін! Бар, шырағым, алда да күнә жасап жүрме!

Осындай тілекпен кетіп қалдым.

Ойлап тапқан әдемі өтіріктеріме қайран қалып өзіммен-өзім сөйлесіп қолымды ысқылап қойдым. Қаланы қыдырып, қайырымды іс қылу қандай қуаныш десейші. Бәлкім, әлгі бұзылып бара жатқан жан иесіне өмір жолын ойланып, қайта түлеуіне көмектескен шығармын. Ойланып өзіне-өзі келгенде ол менің ізгілігімді бағалап, тіпті соңғы сағатында да ілтипатпен еске алатын болады. Шіркін қайтсең де адал, шыншыл болғанға не жетсін!

Менің көңіл күйім тамаша, өзімді күшті де батыл сезініп, неге болса да әзір сияқтымын. Бір шырағдан сатып алсам, бәлкім мақаламды аяқтап тастар едім. Қақпаның жаңа кілтін бұлғап, әндетіп, ысқырып, қайдан шырағдан табуды ойлап келемін. Алайда ойлап тапқаным — көшеде, газ фонарының жарығымен жазу болды. Қақпаны ашып, қағаздарымды алып шығуға жөнелдім.

Қайтадан шығып, қақпаны жауып, фонардың түбіне жайғастым. Төңірек тып-тыныш, тек көрші көшедегі полицейдің қатты басқан аяғының ауыр дүрсілін естимін, алыстан, Қасиетті Генрих қырқасынан үрген иттің даусы келеді. Бөгет болар ештеңе жоқ, күртемнің жағасын көтеріп алып, ойымды бір арнаға түсіруге тырыстым. Бүгін мынау кішкентай мақаланы бітіре алсам, бақытымда шек болмас еді. Бір қиын жеріне кеп тоқтаған екем, білдіртпей жаңа бірдеңеге көшу керек, сосын ұзақ тебіреністі мақаммен бірте-бірте аяғына жетіп, өрнекті өткір тіркестермен атылған оқтай немесе тау көшкінінің гүріліндей елең еткізер түйінмен тәмамдау керек. Бітті.

Бірақ құйылып келер соз болмады. Әр сөзін дауыстап айтып, мақаланы басынан бастап түгел оқып шықтым, сонда ойымды жинақтар лайықты соз тіркестерін таба алмадым. Жұмыс істеп жатқанымда полицей келіп, менен аулағырақ көшенің ортасына тоқтап, күллі жұмыс ырғағын быт-шыт қылды. Дәл осы сәтте "Командорға", арналған мақаланың тамаша бір сөйлемін ойлап тапқанымда оның шаруасы қанша. Құдая, түпсіз тереңге батып кетпей тұрып қалу үшін не қармансам екен? Фонардың түбінде табандатқан бір сағат тұрдым, полицей кетті, бірақ суық сүйегімнен өтіп, орнымнан қозғалмауға болмады. Жаңа сәтсіздікке еңсем жаншылып, мұңға батқан қалпыммен қақпаны ашып, үйіме ендім.

Тұрағым тым суық екен, көзге түртсе көргісіз қараңғыда өз тереземді әрең таптым. Сипалап жүріп төсегімді тауып, башмағымды шешіп, жылыту үшін аяғымды уқаладым. Кептен бергі ғадетім бойынша сосын шешінбей жата кеттім.

Келесі күні, таң ағарар-ағармастан тұрып, кереуетте отырып мақалама қайта кірістім. Осылай түске дейін отырдым, сонда да жиырма шақты жол әрең шықты. Қайтсем де аяғына жете алмадым.

Орнымнан тұрып аяқ киімімді киіп, жылыну үшін бөлме ішінде ерсілі-қарсылы жүрдім. Терезелер қырауланып кетіпті, көшеге көз салсам, қар жауып тұр, құдық шегенін қар басып қалыпты.

Бөлмеде аласұрып, ессіз-ойсыз ілгері-кейінді адымдай жүрдім де қойдым, тырнағыммен қабырғаны сызғыладым, маңдайымды абайлай есікке тақадым, сұқ саусағыммен еденді тықылдаттым, ширығып тың тыңдадым — осының бәрін титтей де қажетсіз, дәл бір маңызды бірдеңе ойлағандай терең мағынамен үнсіз жасадым. Сөйте тұрып, өзім еститіндей етіп қатты дауыстап: "Әділ Хақ Тағаламау, ал мынау дегенің ессіздік қой!" — деймін ашынып. Сосын әлгі жасағандарымды қайта жалғастырамын. Бұл мақсатсыз іс-әрекет ең кемі екі сағатқа созылған шығар. Содан кейін ғана өзіме-өзім келіп, ерінімді тістеп, бекемдікке бел будым. Енді жетер деп, қарындашты тауып алып, аузыма жаңқа салып, іске кірістім.

Оншақты азапты әлжуаз сөзден тұратын екі қысқа сөйлемді керемет қиналып әрең жаздым. Оным де әйтеуір істі жылжыту үшін өзімді қинап, күштеп жасаған қарекет. Одан әрі жұмыс істей алмадым, басымда дым жоқ, әлім құрып барады. Қозғалуға да хәлім келмей, көзімді кеңірек ашып, әлгі сөздерге, жазылып бітпеген бетке, арқа жүнін үрпиткен аңның баласындай тарбиған ойқы-шойқы әріптерге қараймын. Қарағаным не керек, ештеңе бажайлауға да, ештеңе ойлануға да шамам жоқ.

Уақыт өтіп жатыр. Көшенің шуы доңғалақтардың даңғыры мен тағалардың тарсылы құлаққа келді, ат қорада аттармен сөйлесіп жүрген Йенс Олайдың даусы естілді. Әбден әлсіреппін, қозғалтуға хәлім келмей, тек ерінімді сылпылдата беремін. Кеудемнің қызуы көтерілді.

Көз алдым қарауытып, қалжырағаннан әлім құрып қайта қисайдым. Қолымды жылыту үшін маңдайымнан желкеме шейін, самайымнан төбеме дейін шашымды тарамыштадым, тарамыштап сипағаннан шашым буда-буда түсіп, жастыққа шашылды. Оған алаңдағаным жоқ, алаңдамай немқұрайдылық танытатыным — шаш деген басымда әлі жетіп жатыр. Балбыратып тұмандай тұмшалап бүкіл бойымды алып бара жатқан мынау оғаш қалғуды сілкіп тастауға тырыстым; сәл көтеріліп, тіземді шапалақтадым, алайда кеудемнің шаншуы шыдатпай қайтадан шалқамнан түстім. Ештеңенің де көмегі болмады, көзім бажырайып төбеге қадалған қалпым дәрменсіз жатқан басым, өлетін шығармын деп ойладым. Сосын сұқ саусағымды аузыма салып сора бастадым. Ми ымда бәз-бірде түртінгендей болды, әумесер, ебедейсіз ойлар шығар, жол іздеп жатыр-ау, шамасы. Осы саусақты қыршып алсам қайтеді, өзі? Ойланып жатпай көзімді тарс жұмып, тісімді басып қалдым.

Басып қалдым да, атып тұрдым. Ақыры, ұйқым шайдай ашылды. Саусағымнан қан ағып, оны жалай бастадым. Ауырсынғаным жоқ, жара да болмашы ғана ғой, әйткенмен өзіме-өзім бірден келдім. Басымды шайқап терезеге тақап, бір шүберек тауып алып жарамды таңдым. Осы арада көзіме мөлтілдеп жас келіп, өзімді-өзім жоқтадым. Мынау етсіз шебер саусақ сондай аянышты боп көрінді. Әділ Хақ тағалай, жеткізген жерің осы ма еді?

Қараңғылық қоюлана түсті. Шырағданым болса, кешке қарай мақаланы бітіруім әбден мүмкін. Басым айықты әдеттегідей ойлар ағыл-тегіл, онша азаптанғаным да жоқ; аштықтың езін де төтенше түйсінбей, келесі таң атқанша еркін төзетінімді аңғардым. Дүңгіршекке барып жағдайымды айтсам, шырағданды маған қарызға беруі ықтимал. Онда мені жақсы біледі, отқа қарап қалмай тұрған кезімде одан жиі-жиі нан сатып алатынмын. Шырағданды да құдай ақы беретінінде шүбә жоқ. Ұзақ уақыттан бері қараңғылықта алғаш рет сипалап киімімді тазалап, жағамнан түскен шаштарымды сілкіп тастадым да, баспалдақпен төменге тарттым.

Қақпадан шығып бара жатып: қайсы дұрыс, бәлкім нан сұрасам ба екен, деп ойладым. Ой үстінде аялдап:

— Жоқ, ешқашан олай етуге болмайды, — дедім өзіме-өзім.

Оның үстіне қазіргі жағдайда тамақ ішуге еш болмайды, өйткені қайтадан елестер, есерсоқ ойлар, сандырақ пайда болып, мақаланы аяқтай алмауым мүмкін. Ал маған ұмытпай тұрғанында "Командорға" қайткенмен де бару керек. Демек, наннан бұрын шырағдан керек. Осы оймен дүкенге кірдім.

Бір әйел үлдірік үстелдің алдында сауда жасап түр екен, көзім түрлі-түсті ұсақ түйіншектерге түсті. Әдетте алатынымды, өзінен сатып алатынымды білетін, мені жақсы танитын пірказшік әйелді қоя тұрып, газетке нан орап алдыма қойды.

— Жоқ, маған бүгін шырағдан керек еді, — дедім, және дауысымды баяулатып, ілтипатпен айттым оны. Әйтпесе шамданып қалып шырағдан бермей қоюы мүмкін.

Менің тілегім оған күтпегендей көрінген болар, өйткені түңғыш рет нан емес, басқа бірдеңе сұрап тұрмын ғой.

— Олай болса, аздап күте тұруға тура келеді, — деп ол әйелге қайтып оралды.

Әйел сатып алғандарын жиыстырып, бес крон ұсынып, қалғанын қайтарып алып шығып кетті.

— Демек, сізге шырағдан керек қой, — деді пірказшік.

Шырағдандар будасын ашып, біреуін алды. Ол маған, мен оған

қараймын. Өз өтінішімді айтуға шамам жоқ.

— Иә, әрине, сіз төлеп те қойдыңыз ғой, — деді ол кенет. Жайдан жай төледі деп түр, оның әрбір сөзін айқын естідім. Сосын ол жәшіктен алып, күмістерді сыңғырлатып, крондарды санай бастады. Сап-салмақты, жалт-жұлт еткен теңгелерді санап, бес кроннан, әлгі әйелдің бес кронынан ақша қайтарып:

— Мінекейіңіз! — деді маған.

Қапелімде ақшаға аңыра қарап, оның қателесіп тұрғанын түсіндім, бірақ ойланбай, миыма күш түсірмей мынандай байлыққа аларып қаттым да қалдым. Ақшаны қалай алғанымды да білмеймін.

Қайран қалып қорланып, іштей жасып, үнсіз таңданған басым сауда сөресінен аттап баспай тұрып қалдым, әлден соң есікке қарай бір аттап, тағы да тоқтадым. Қабырғаға қадалып, көз алмаймын, онда қайысқа байлап ілген қоңырау түр, астында шумақталған арқан. Соларға қадалған қалпым әлі тұрмын.

Қыбыжықтап көп тұрғаныма қарап пірказшік мені әңгімелескісі келіп түр деп ойлады ма, сөреге зат орайтын қағаздарды қойып жатып:

— Түріне қарағанда, қыс жақын-ақ тегі, — деді.

— Ым. Иә... — деп әрең үн қаттым. — Иә, түріне қарағанда, қыс жақын тәрізді. Сыңайы соған келеді. — Аз-кем үнсіз қалып: — Несі бар, уақыты да болды ғой. Сыңайы сондай. Жалпы қыс түсер уақыт баяғыда болды емес пе! — дедім.

Мылжыңыма құлақ салсам, оны өзім емес, басқа біреу айтып тұрғандай сезінемін.

— Сіз солай ойлайсыз ба? — деді пірказшік.

Ақшаны қалтаға сүңгітіп, есікті аштым да, шығып кеттім, піркәзшікке тынышты түн тілегенім, оның жауап қатқаны әлі құлағымда.

Екі аттап үлгертпей, есік айқара ашылып, пірказшік мені шақырды. Қорықпай, үрікпей, тіпті таңданбай жалт бұрылдым, ақшаны уысыма қысып бере салуға әзір тұрмын.

— Шырағданыңызды ұмытып кетіпсіз, — деді пірказшік.

— Ә, мың да бір алғыс сізге! — дедім салмақтана түсіп. — Көп рахмет!

Шырағданды қолыма ұстап, тағы да көшеде келемін. Менің алғашқы айқын ойым ақшаға соқты. Фонарға таяп келіп, оны алдымен санадым, сосын алақанымда салмақтап көріп жымиып қойдым. Мынау дегенің жатқан бір байлық қой және көпке жетуге тиіс. Ақшаны қалтаға қайта сүңгітіп жүріп кеттім. Қазір аздап жүрек жалғап алуыма бола ма деп сабырмен мұқият ойланып Стургатендегі асхананың алдына тоқтадым; іштен тәрелкелердің сыңғыры, пышақтардың шылдыры естіледі, шыдап тұра алмай ішке ендім.

— Бифштекс әкеліңіз! — деп талап еттім.

— Бір бифштекс пе? — деп айғайлады даяшы терезе көзінен.

Есіктің аузына жақын бір шағын үстелдің басына отырып асты

күттім. Мына бұрыш қаракөлеңке екен, тыныштықта отырып ойға баттым. Ара-тұра даяшы қыз маған әуестене қарап қояды.

Сонымен өмірімде ең алғаш арамдық жасап, ұрлыққа бардым, бұрынғы қылықтарымның бәрі бұның қасында түк емес екен; бірінші болса да бұзылудың кісілік биігінен құлаудың басы осы... Ал оған амал не? Енді ештеңе де жасай алмайсың. Айтқандай, бәрі де өзіме байланысты емес пе, реті келгенде дүкеншімен есеп айырысуыма болады ғой. Мұның өзі менің бұдан бұлай да осы жолмен жүруге тиіс екенімді білдірмейді ғой; оның үстіне жұрттың бәрінен адал болуға міндеттімін бе, ондай ант берген емен...

— Қалай ойлайсыз, бифштекс тез арада дайын бола ма?

— Иә, қазір.

Даяшы терезе көзін ашып, ас үйге үңіледі.

Ал бүл іс жалғанның жарығына шығар болса ше? Пірказшік секем алып, нанға, бес крон аларман әйелге қайтарған ақшаға байланысты жәйттерді есіне түсірсе ше? Дүкенге қайта бір кірсем, ол бірден байқай қойып тарпа бас салады ғой. О, құдая, онда не түр? Ештеңе білмеген боламын да, иығымды баяу қозғап қоярмын.

—Мінекейіңіз, — деп сызылып даяшы қыз бифштексті үстелге қойды. — Көрші бөлмеге ауысып отыруыңызға болмас па еді. Бұл жер тым қараңғы екен.

— Жоқ, рахмет, осында қалуға мұрсат етіңіз.

Оның ілтипат пейілі тебірентіп, бифштекстің ақысын табанда төлеп, қалтамнан алып қанша екенін санамастан бере салып, қолына қыстым. Ол жымиып күлді, мен болсам көзім суланып әзілдеп:

— Шайлыққа қала сыртынан үй сатып алыңыз... Еһ, бұл алғыс айтуға тұрмайтын болмашы тиын-тебен ғой, — деймін.

Бифштексті қомағайлана жеп, кейбір ет кесектерін шайнамай жұттым. Кісі жегіштер сияқты сиырдың дәмді етін тісіммен жұлқыладым.

Даяшы маған тағы да келіп:

— Бірдеңе ішкіңіз келмей ме? — сұрады маған сәл еңкейіп.

Мен оның бетіне қарадым, ол ұялған сыңайлы, ұяң, баяу сөйлеп,

көзқарасыма шыдамай темен қарады.

— Айталық, жарты шөлмек сыра немесе тағы басқа бірдеңе... ал менен... оның үстіне... қаласаңыз...

— Жоқ, рахмет! — деп жауап қаттым. — Реті келсе, келесі жолы. Сіздерге тағы соғамын ғой.

Ол шегініп, үлдірек үстелдің жанына барып отырды, енді маған оның қылтиып басы ғана көрінді. Қандай біртүрлі жан, өзі!

Тамақты ішіп болып, бірден есікке беттедім. Жүрегім айни бастағанын аңғардым. Даяшы орнынан тұрды. Мен жарыққа шығуға жасқандым және мынау жас қызға жақындап баруға тіпті қорықтым. Ол менің кедейлігімді әлі білген жоқ, күмән туғызбай тұрғанда кетейін деп оған қайырлы түн тілеп, басымды иіп, тез шығып кеттім.

Ауқат өз дегенін істеді, жүрегім лоқсып, құсық кеңірдегіме келді. Әрбір қараңғы бұрышта жеңілдік іздеп, лоқсығымды басуға тырыстым, одан асқазаным тағы да бос қалып, өзімді-өзім күштеп, аяғыммен жер тепкілеп, жұдырығымды түйіп, жұтқыншаққа келгенді қайта жұтып, әуреге түстім, алайда одан еш нәтиже шыққан жоқ. Тақа болмаған соң бір табалдырықтың астына кіріп, бүк түсіп, жүремнен отыра қап көзімнен жас шыққанша күшеніп ішкен-жегенімді құсып тастадым.

Еңсем түсіп торығып, қыр соңымнан қалмай қойған зұлмат күштердің бәріне лағнет айтып: олардың қатыбас қаскөйлігі үшін тозақтың қаһарын жібере гөр деп тәңірге жалбарынып, көшеде келе жатып жыладым. Иә, ол зұлмат күштерде жігіттік мейірім атымен жоқ!.. Жарнама әйнекке көз салып тұрған бір кісіге жақындап келіп, ұзақ уақыт аштықтан азап шеккен адамға, оның ойынша, не істеу керек екенін сұрадым. — Бұл өзі өмір мен өлімнің мәселесі, — дедім. — Ал аш адам бифштексті көтере ала ма?

— Менің естуімше сүт, піскен сүт өте жақсы көрінеді, — деп жауап қатты қайран қала таңырқаған ол. — Әңгіме өзі кім туралы?

— Рахмет! Рахмет! Мүмкін айтқаныңыз дұрыс болар, піскен сүт өте пайдалы, — деп жүре бердім.

Көзіме алғаш түскен кофеханаға кіріп, қайнаған сүт сұрадым. Сүт әкеп беріп, әр тамшысын құныға ішіп, ақысын төлеп, шығып кеттім. Ендігі беталысым — үй.

Дәл осы арада бір таң-тамаша оқиға болды. Өз қақпамның алдынан фонарлы бағанға сүйеніп, жарық ең көп түсетін жерде біреу тұрғанын көрдім, бүл тағы да әлгі қара киімді келіншек. Кәдімгі бұрын да осында келген қара киіп жүретін келіншектің өзі. Қателесуім мүмкін емес, бүл жерге ол осымен төртінші рет келіп түр. Тырп етіп тіпті қозғалмайды өзі.

Еріксіз жүрісімді баяулатқаным өзіме де оғаш көрінді, алайда ойым айқын, тек ауқаттан жүйкем қозып, қатты толқумын. Әдеттегідей жанынан өтіп, қақпаға дейін жетіп, ішке кіруге де әзір едім. Кенет өз-өзімнен тоқтай қалдым. Көңілде бір шалдуар шабыт оянып, байыпсыз жалт бұрылып бикешке беттеп, бетіне тура қарап, тағзым етіп:

— Қайырлы кеш, бикеш! — дедім.

— Қайырлы кеш! — деп жауап қатты ол да.

— Ғапу етіңіз, шамасы сіз біреуді іздеп жүрсіз-ау, осы? Сізді көптен бері байқап жүрмін, бәз бірдеңемен пайдам тимес пе екен өзіңізге! Болмаса — кінә менен.

— Шынымды айтсам, өзім де білмеймін...

— Бұл аулада менімен үш-төрт аттан басқа ешкім тұрмайды. Мұнда атқора мен қаңылтыршы ұстаның шеберханасы ғана бар.

Ол теріс айналып:

— Ешкімді іздеп жүргенім жоқ, бүл арада жай ғана тұрмын, — деді.

Қарай гөр, жай ғана тұрмын дейді, бірнеше күн қатарынан еріккеннен тұра ма? Бүл енді біраз оғаштау; осы жайында ойлаған сайын күмән-күдігім күшейе түседі. Ақыр соңында, мен батырақ болуға бекіндім. Қалтамдағы ақшамды сыңғырлатып, коп ойланып жатпай, бір жерге барып бірер стақан шарап ішейік деп қолқаладым... қазір қыс, суық түсті, әлбетте ол келіссе, бой жылытып алу онша ұзақ шаруа емес қой...

— О жоқ, рахмет, бұл мүмкін емес.

— Жоқ, келісуге ешбір болмайды. Ал егер мен соншалық сыпайы да ілтипатты болсам, оны шығарып салар едім, сонда...

— Кеш қараңғы, мұндай кешкі уақытта Карл-Юан көшесімен жалғыз жүру ыңғайсыз.

— Қалауыңыз білсін, оныңызға қуаныштымын.

Жүріп кеттік, ол менің оң қол жағымда келеді. Бойымды бір сүйкімді, қайталанбас сезім-түйсік билеп алды, ол жас келіншектің жақындығын сезіну. Оған және көз айырмай қарай берем. Шашынан аңқыған әтірдің жұпары, тұла бойынан ескен жылылық, әйелдің тәтті иісі, маған бетін бұрып қарағандағы жібектей үлбіреген жеңіл демі — бәр-бәрі жан-жүрегімді баурап, терең тебірентті. Top перденің астынан оның қуқыл тартқан жүзін, жамылғыдан томпиған кеудесін әрең ажыраттым. Жамылғының астында жасырынған осынау ғажайып сиқыр мені абыржытып, сонымен бірге себепсіз бір бақыт сезіндім; шыдамай қолынан ұстап алақанымды иығына дейін апарып, ессіз жымиып күліп қойдым. Жүрегімнің дүрс-дүрс соққанын анық естідім.

— Қандай таңданарлық жан едіңіз! — дедім шыдамай.

— Неліктен олай ойлайсыз?

— Біріншіден, кешкісін ешқандай себепсіз, тек оз ойыңызға келген соң ғана атқора қақпасының алдында тапжылмай тұратын әдетіңіз бар екен...

— Мен бе? Жарық жалғанда он екіден ерте жатқаннан жек көретінім жоқ. Міне, көрдіңіз бе, бүл кешкі серуенге мен бәрібір істейтін еш шаруам болмағандықтан шығамын. Өзім Қасиетті Улап алаңында тұрамын.

— Илаяли! — деп дауыстап жібердім.

— Қалай дедіңіз сіз?

— Жай, әншейін ғана Илаяли... дедім. Ал әңгімеңізді жалғастыра беріңіз.

— Мен Қасиетті Улап алаңында анаммен бірге тұрамын, бірақ онымен сөйлесуге болмайды, керең. Сондықтан серуендеуді ұнататынымның таң болар не оғаштығы бар?

— Ешқандай! — деп жауап қаттым.

— Жақсы, ал онда оғаштық неде?

Оның үнінен жымиып күліп тұрғанын аңғардым.

— Ал, апа — сіңлілеріңіз жоқ па?

— Иә, менен үлкен апам бар, бірақ оның бар екенін қайдан біліп қалдыңыз? Қазір ол Гамбургке кеткен.

— Таяуда ма?

— Иә, бұдан бес апта бұрын. Ал менің апам бары сізге қайдан мәлім?

— Маған ол жалпы мәлім емес, жай ғана сұрағаным ғой.

Екеуміз де үнсіз қалдық. Қасымыздан қолтығына бір пар башмак қысқан бір адам өтті, одан әрі көз жетер жерде ештеңе жоқ, көше бос. Алыста Тиволи жақта түрлі-түсті фонарлардың тұтас қатары жарқырап түр. Қар басылды, аспан ашық.

— Құдая, сізге пальтосыз суық емес пе? — деп кенет бикеш маған қарады.

Пальтомның неліктен жоқтығын айтсам ба екен оған? Жағдайымды бірден жайып салсам, қайтеді. Мейлі соңынан өкінгеннен гөрі қазір қорықсын. Алайда маған қызбен қатар жүру және оған сыр алдырмай жұмбақ боп жүру тәтті қиялдай көріңді.

— Жоқ, титтей де суық емес. — Әңгіме бетін бүру үшін: — Тиволидағы айуанхананы көріп пе едіңіз? — деп сұрадым.

— Жоқ, деді ол бірден. — О не, өте қызықты ма?

Егер ол соған бірге баруға келіссе ғой. Онда сондай жарық, әрі кісі де көп. Жо-жоқ, барса да оның менің үсті-басымнан ұялып кетіп қалуына тура келер. Қырылған көнетоз бешпентімді былай қойып, екі-үш күннен бері жуынбағандықтан бетім де сатпақ-сатпақ шығар. Оның үстіне ол желеткімнің де жоқ екенін байқап қалуы мүмкін. Сондықтан:

— Ә, жоқ, онда қызықтап көретіндей жалпы ештеңе жоқ, — деп жалтарып кеттім. Бақытыма орай, көмекке ділмарлығымның қалған-құтқан жұғындысын кәдеге жараттым. — Аядай ғана айуанханадан не көріп жарытамыз. Жалпы мен тордағы аңдарды қызық тауды жаратпаймын. Бүл хайуандар өздеріне кісілердің қарап тұрғанын біледі, жүздеген көздердің қадалуы оларға қатты эсер етеді. Жоқ, өз басым, өздеріне біреудің қарайтынын жалпы сезбейтін аңдарды жақсы көремін. Мазасын алып не керек, жасыл көздері жылтырап індерінде табанын жалап тыныш жатсын да жазғандар. Ал өзіңіз қалай ойлайсыз?

— Иә, әрине, сіздің айтқаныңыз дұрыс.

— Кәрлі де тағы әрі ызалы хайуандар тек өзінің жабайы бітімімен, табиғи өзгешелігімен ғана қызғылықты. Олар түн түнегінде білдіртпей ұрлана басып, үрейлі орманның қалың жынысынан өтіп, құстар қиқулап, жел ызылдап тұрғанда гүр ете қалып, жеміне тарпа бас салғанда қан иісі аңқып, ырыл күшейіп, төңірек тітіреп кетеді емес пе. Тағы табиғаттың рухы деген, міне осы...

Алайда оны зеріктіріп алармын деп қорықтым, өзімнің бар болғаны бейшара қайыршы екенімді қайта сезініп, сол сезім

еңсемді езді. Үстімде оңған киімім болса, Тиволидағы тартымды серуенге шақырмас па едім. Осынау әйелдің Карл-Юан көшесінде алба-жұлба қаңғыманың шығарып салғанынан рақат табуы таңғаларлық. Оның қасында ойсыз-мұңсыз нақұрыс күлкімен жымиып мен де не үшін мәз болып келе жатыр десейші. Туу алысқа мынау құртақандай бикешпен салпақтағанымнан не пайда? Маған осының өзі ауыр емес пе? Бетімізден соғып келе жатқан жел ұйтқып-ұйтқып кеткенде сүйегімнен өткені өтірік пе? Қаншама ай тойып тамақ ішпегендіктен миыма есуастық алау атып жүргені бекер ме? Соның қырсығынан үйге де бара алмай, тамағымды да ыстық сүтпен жібіте алмай қалдым. Өйтсем, бәлкім, ол асқазанымды жебей тұрар ма еді? Не үшін ол жалт бұрылып тайып тұрмады? Неге қараңды көрсетпей, жоғал демеді.

Қажарым мүжіліп, қатты торықтым, осы үмітсіз торығу мені шектен шығарып соңғы сөзімді айтқызды:

— Шын мәнінде сіздің менімен бірге жүрмеуіңіз керек еді, бикеш: менің мынау киімімнің өзі-ақ жұрттың алдында сіздің беделіңізді түсіріп, масқара етеді. Шын, солайы солай, мен әзіл айтып ойнап тұрғам жоқ.

Қыз ойланып қалды. Жалма-жан маған қарап, бір ауық үнсіз аңырып тұрды. Содан кейін ғана:

— Аһ, құдайым-ай! — деді де қайтып тіс жармады.

— Сізді қалай түсін деп бұйырасыз? — деп сұрадым.

Ол енді асығайын деді.

Біз Университет көшесіне бұрылғанда Қасиетті Улап алаңындағы шамдар да көрінді. Көңілі орнына түскендей ол енді баяу аяңдады.

— Одалығым үшін кешірім өтінем, бәлкім айырылысар алдында әуелі есіміңізді атарсыз. Сосын тор пендеңізді бір сәтке көтерсеңіз түр—түсіңізді көріп алар едім. Сонда сізге шексіз разы боп, алғыс жаудырып ажырасар едім де.

Үнсіздік. Мен күтіп тұрмын.

— Сіз мені көргенсіз, — деді ол.

— Илаяли! — деп қайта дауыстап жібердім.

— Сіз жарты күн қыр соңымнан қалмай үйге дейін барғансыз? Онда мас па едіңіз?

Оның дауыстап жымиып күліп тұрғанын тағы да аңғардым.

— Иә, өкінішке қарай, ол күні мас едім, — дедім.

— Аһ, бүл енді жиіркенішті!

Жігерім мұқалып жаншылған басым, шынында да ол жиіркенішті деп мойындадым.

Біз фонтанға таяп келдік, екеуміз де тоқтап, нөмірі екінші үйдің жарқыраған терезелеріне қарадық.

— Одан әрі баруыңызға болмайды, — деді ол. — Шығарып салғаныңызға рахмет!

Басым салбырап бір ауыз сөз айта алмадым. Қалпағымды шешіп жалаңбас тұрдым. Қолын ұсынар ма екен ол?

—Менімен тағы да аз-мұз жүре тұрыңыз деп неғып өтінбейсіз? — деді ол башмағының тұмсығына қарап әзілдеп.

— Құдай-ау, егер сіз келіссеңіз, әрине, — дедім мен.

— Жақсы, тек аз уақыт қана.

Біз кері бұрылдық.

Мен мүлдем абдырап қалдым, не жүруді, не тұруды білмедім, осы бір әйел үшін күллі ойым шатасып кетті. Көңілім шат боп, рақатқа батып, қазір өліп кетуге де әзір едім. Оның өзі оралғысы келді, мен ұсынған жоқпын, ол қыздың өз тілегі. Оған көз салған сайын батылдана түсемін, ол көтермелеп, өзіне еліктіріп, әр сөзімен баурайды. Бұл сәтке мен өз кедейлігімді, бейшаралығымды, күллі кембағал хәлімді ұмытып, баяғы уақыттағыдай тұла бойыма қанның ыстық толқындай тарағанын сезініп, одан бірдеңе сұрап алу үшін болмашы қулыққа бой ұрамын.

— Айтқандай, анау жолы соңдарымыздан қалмағандағы көздегенім сіз емес, сіңліңіз болатын, — дедім.

— Менің сіңлім дейсіз бе? — деп ол қайран қалып қайта сұрады.

Тоқтай қап бетіме қарап жауап күтті ол. Мұнысы енді әншейін —

ақ сауал.

— Иә, менің айтып тұрғаным — алдымда жүріп отырған екі бикештің жасыр ағы, — дедім.

— Жасыр ағы дейсіз? Оһо! — Кенет ол дауыстап күліп, баладай мәз болды. — Қандай қусыз, ә? Сіз мұны маған пердемді көтерту үшін әдейі айтып тұрсыз. Олай емес деңізші? Иә, қулығыңызды біле қойдым. Алайда ойлағаныңыз болмайды. Сіз жаза тартқызуға тұратын жансыз.

Екеуміз де күліп, мәз боп қалдық. Әзіл аралас әңгімемізде толас болған жоқ. Менің қуанғандығым сондай, не айтып, не қойғанымды өзім де білген жоқпын. Онда мен үш дос-жарыммен болып, өзімді есуас адамдай ұстаппын, шамасы ол жолы да мас болсам керек.

— Неге олай ойлайсыз?

— Қарқылдап қатты күлдіңіз онда.

— Ал қазір ше?

— Қазір де солай. Бірақ ондағы өмір тамаша еді ғой.

Карл — Юан көшесіне де жеттік.

— Ал, енді болды! — деді ол

Kepi бұрылып қайтадан Университет көшесімен жүрдік. Фонтанға жақындап, одан әрі шығарып салуыма болмайтынын біліп адымымды баяулаттым.

— Енді қайтатын уақытыңыз болды, — деді ол кідіріңкіреп.

— Иә, болды, — дедім мақұлдап.

Алайда аз-кем ойланып, ол подъезге дейін шығарып салуыма болады деп шешті.

— Құдая, мұнда тұрған әбес ештеңе жоқ қой. Солай емес пе?

— Әрине, жоқ, — дедім.

Ал кіре берісте тұрып мен өзімнің қайыршылығымды қатты сезіндім. Осындай үйсіз-күйсіз жан рух асқақтығын қалай сақтауы керек? Аштықтан азап шегіп, өң-түсінен айырылған, кір-қожалақ, үсті-басы алба-жұлба мен жазған мынау жас бикештің алдында жердің жарығы болса кіріп кеткелі тұрмын.

Үрпиіп, белімді бүкірейте тұрып:

— Сізбен тағы да көрісе аламын ба? — деп сұрадым.

Қайтадан көрісуімізге оның келісе қоюына менің еш үмітім жоқ

еді, тіпті оның кездесуден батыл бас тартуын тілегенмін, сөйтсе өзімді-өзім билеп, оған немқұрайды қарайтын болармын деп ойлағанмын.

— Әрине, көрісесіз, — деді ол.

— Қашан?

— Оны білмеймін.

Үнсіздік.

— Пердеңізді бір сәтке ғана көтеріңізші, — деп өтіндім. — Жүзіңізді бір көруге мұрсат беріңізші. Бір сәтке ғана! Жүзіңізді бір көрсем болды.

Тағы да үнсіздік.

— Біз осы арада сейсенбі күні кешкісін кездесе аламыз, — деді ол — Кездескіңіз келе ме?

— Келгенде қандай, сүйіктім, тек ол мүмкін болса.

— Кешкі сағат сегізде.

— Жақсы.

Жанасудың мүмкіндігін пайдаланып қолымды жамылғысына апарып, қарын сілктім, оның жақындығын сезінудің өзі бір қуаныш екен.

— Демек, сіз мен туралы тым жаман ойлайсыз ғой енді, — деп ол қайта жымиды.

— Тек! Жо-жоқ...

Кенет ол батыл қимылмен пердесін көтеріп қалып, бір сәт бірі-бірімізге қадалдық та қалдық.

— Илаяли! — дедім үздігіп.

Ол аяғының ұшымен тұрып, екі қолын мойныма орап, ерінімнен сүйді. Бас айналдырар шапшаңдықпен бір-ақ мәрте, жалғыз рет қана ерінімнен шөп еткізді. Алқына демалған тынысынан кеудесінің қалай көтеріліп-басылғанын анық сездім.

Сол сәт қолымнан жып беріп шығып: "Қайырлы түн!" деп алқына сыбырлап, жалт бұрылып, баспалдақпен жүгіре жөнелді, қайтып тіл қатқан жоқ.

Келесі күні қар күшейіп, қапалақтай жауып, жерге су боп түсіп, сабатпаққа айналды. Ауа әрі сызды, әрі суық болды.

Мен ете ерте ояндым, кешегі жан толқынысынан кейін бастағы ойдың бәрі шатасып кетті, бірақ жақындағы кездесудің әсерінен жүрегім шаттыққа толы. Қасымда Илаяли жатқандай жаным рақатқа батып, көзімді ашып алып біраз жаттым, оны елестетіп, өзімді-өзім құшақтап, ауаны сүйдім. Ақыры орнымнан тұрып, бір кесе сүт іштім, бір азғантай бөгеліп барып бифштекс жедім, содан кейін аштықты ұмыттым, алайда жүйкем қайта ширығып, қатты алабұрттым.

Бірден бітулі киім сататын саудагерге тарттым. Күртенің ішінен киіп жүруге бұрын киілген болса да арзанға бір зерлет сатып алу ойыма келді. Баспалдақпен базарға көтеріліп, ұнаған жел еттерді қарап көре бастадым. Сонымен әуре болып жүргенде жанымнан бір таныс өтті. Ол басын изеп, өзіне шақырды. Зерлетті іліп, соған беттедім. Ол техник еді, жұмысқа бара жатқан беті екен.

— Жүр, сыра ішейік, — деп қолқа салды ол — Бірақ тезірек, менің уақытым жоқ... Ал кеше кешке қыдырған келіншегің кім?

— Оны білмеуші ме едіңіз? — дедім ол туралы бірдеңе ойлайды-ау бұл деген секемнен сескеніп, әрі қызғанып. — Ол менің сүйген қызым.

— Қарай гөр, дәу періңді! — деді ол.

— Иә, ол мәселе кеше кешкісін шешілді.

Сөйтіп оны тұрған жерінде тәйкесінен түсірдім, сөзіме ол бірден сенді.

Өтірікті одан құтылу үшін айттым, сосын сыра ішіп, көшеге шықтық.

— Жолыққанша сау бол!.. Жоқ әлде, тоқтай тұрыңызшы, — деді ол кенет. — Мен сізге бірнеше крон берешек едім ғой, соны осы уақытқа дейін қайтармағаныма ұялып жүрмін. Қарызыңызды осы таяу уақытта сөзсіз аласыз.

— Рахмет! — дедім, бірақ оның ақшамды ешқашан қайтармайтынына күмәнім болған жоқ.

Өкінішке қарай, сыра бірден басыма шауып, ыстық толқын болып бүкіл денеме жайылды. Өткен кешті ойлап, жаным жабықты. Ал кенет ол сейсенбіде келмей қалса ше? Кенет ойынан айнып, күмәндана бастаса ше? Бірақ ол неден күдіктенеді? Менің ойым енді ақша төңірегіне ойысты. Қорқайын дедім, әсіресе өзім үшін қатты үрейлендім. Өзім жасаған алаяқтықты бүге-шігесіне дейін еске түсірдім; аядай дүңгіршекті, үлдірік үстелді, ақшаға бас салған епсіз қолымды көз алдыма келтірдім, полиция келіп, ұстап әкетіп бара жатқанын елестеттім. Аяғым мен қолымда кісен. Жоқ, кісен қолымда ғана, мүмкін, бір-ақ қолымда болар; торкөз темір, хаттама жасап жатқан кезекші, қаламның сырылы, полицейдің алая қарауы, кәдімгі жеп жібере жаздайтын көз. Амал не, Тангенс мырза! Одан әрі бір кісілік камера, мәңгі түнек...

Иә-иә! Жұдырығымды түйіп, жігерленуге тырысып, аяғымды шапшаң басып Стуртуветке жөнелдім. Сонда барып тізе бүктім.

Жоқ, қойыңызшы, мен бала емеспін, несіне басымды қатырасыздар! Оны кім дәлелдей алады? Оның үстіне пірказшік істің қалай болғанын еске түсіргенмен де шу шығара алмайды, өйткені орнын мейлінше бағалайды. Шу шығарып, ырду-дырду қылмай, жақсылық жасаңдаршы!

Алайда бүл ақша мені титықтатып, әбден тынышымды алды. өзімнің жан дүниемді ақтарып, арым таза жүріп азап шеккен күндерім бір бақыт екен ғой деген байламға бекіндім. Ал Илаяли ше? Өзімнің күнәһар қолыммен оны да сабатпаққа тартып бара жатқан жоқпын ба? Құдая, сақтай гөр! Илаяли!

Енді өзіме-өзім жексұрын құбыжық боп көріндім, кенет орнымнан атып тұрып, дәріхана жанында отырып самса сататын саудагер әйелге тарттым. Күнәмді жуып, қолымнан не келетінін бүкіл әлемге паш етуіме әлі кеш емес. Жолай ақшаны дайындап, соқыр тиынына дейін сыпырып, бәрін қолыма қысып, сосын бірдеңе сатып алуға оңтайланғандай еңкейе беріп көп ойланбастан оны саудагер қатынның қолына салдым. Салдым да ләм-мим деместен тайып тұрдым.

Қайтадан адал адам қатарына қосылу қандай ғажайып қуаныш еді! Бос қалтадан бір түрлі жеңілдік сезініп, таза болғанға жетер ештеңе жоқ екен ғой дедім. Шынтуайттап қарасаң, ол ақша қыруар құпия уайым-қайғы туғызып, ойға алған сайын селк ете қалып жүрдім емес пе! Қасаң тартпаған жаныма, пәк адалдығыма әбес

қылықтан кір түсіп, қорландым-ау, иә,, қорландым. Құдайға шүкір, өз арымның алдында көзбе-көз ақталдым-ау.

— Менен үлгі алыңдар! — дедім жұрт құмырсқадай құжынаған алаңды көзбен шолып. — Менен үлгі алыңдар! Бейшара саудагер кемпірді жарылқадым да тастадым, міне бүл шын шаруа! Ісі оңға • баспай, қиыншылықтан шыға алмай жүр еді. Бүгін кешке балалары аштан-аш ұйықтамайтын болады.

Осындай ойлармен өзімді-өзім алдандырып, бүл қарекетімді қандай болсын мақтауға татиды деп таптым. Құдайға шүкір, арам ақшадан құтылдым.

Әрі толқыңқырап, әрі ләйліңкіреп көшеде басымды асқақ ұстап келемін. Илаялиға тазарып, адал болып барамын, көзіне тура қарай аламын деген ойдан мерейім тасиды; енді қайтып жанымды ештеңе азапқа салмасын тек, ойларым айқындалып, зіл батпан ауырлықтан арылып басым жарық сәуледен құйылғандай болды. Бәз біреумен қалжыңдасқым, бұрын-соңды естілмеген әзіл-оспақ айтқым, күллі қаланың үстін астына түсіріп, төңкеріп тастағым, сұмдық шу көтергім келеді. Гренсен арқылы есалаң кісідей боп келе жатырмын; құлағым шуылдап қуаныш мастығы жанымды желіктіреді. Ессіз батылдық үстінде жолай қарсы кездескен шабарманға жасымның қаншада екенін айтып, қолынан ұстай алып, бетіне бажырая қарадым, бірақ ол ләм-мим деп тіл қатпады. Мен болсам, өз қылығыма мән бермей, екпіндеп ілгері тарттым. Өткен-кеткеннің даусы мен күлкісіне құлақ түріп, табан жолда секіріп жүрген құстарға көз тастап, жолға төселген малта тастарға қарап, олардан не түрлі ғаламат кескіндер таптым. Ақыры, алаңға шығып, парламентке таман келдім.

Тұсап қойғандай тоқтай қап арбакештерге қараймын. Олар ' алаңда әрлі-берлі жүріп, өзара әңгімелеседі, ал аттары басын салбыратып, лайсаң ауа райынан ығыр болғандай. "Кәне, алға!" — деп, өзімді-өзім шынтағыммен итердім. Шапшаң басып кеп, бірінші күймеге отырдым.

— Уллевольсвейн, отыз жетіге! — деп айғайладым.

Жүріп те кеттік.

Жол-жөнекей арбакеш кері бұрылып, қарамайланған қалың матаның астында отырған маған тінте қарады. Неғып бірдеңе сезіп қалды ма екен? Менің көнетоз киімімнің назар аудартқанына ешқандай да күмән жоқ.

— Бір мырзаның халін біліп шығуым керек, — дедім оның сұрақ жаудыруына жол бермей алдын алу үшін айғайлап. Және ол мырзаға кіріп шығудың қажеттігін түсіндіріп-ақ бақтым.

Отыз жетінші нөмірлі үйдің алдына келіп, мен күймеден секіріп түсіп, жүгіріп баспалдақпен үшінші тәжге көтеріліп, қоңырау қағып ем, бебеулеп қоя берді.

Қызметші әйел есік ашты, менің көзім оның құлағындағы алтын сырғасына, сүр кеудешесіндегі қара түймелерге түсті.

Одан мен Хырульфті, кәдімгі жүк сататын Иоахим Хырульфті сұрадым, оны және ешкіммен шатастыра алмайсың...

Әйел басын шайқап:

— Хырульф мұнда тұрмайды, — деді.

Маған қарап қызметші әйел есік жабуға ыңғайланды. Ол аталмыш фамилияны еш мүлтіксіз жеңіл айтты. Соған қарағанда ол адамды шынында білетін сияқты, бірақ еске түсіруге ерініп тұрғандай. Ыза болып жалт бұрылдым да, баспалдақпен жүгіріп төменге түстім.

— Ол мұнда жоқ, — деп айғайладым арбакешке.

— Мұнда жоқ дей ме?

— Жоқ. Тамтегатендегі он бірінші үйге тарт. Менің өрекпуім там-тұм арбакешке ауысып, ол қайткенмен адам өмірін арашалап қалу керек деп ойлады ма, күймені орнынан іле қозғады. Айғайлап аттарын қыса айдады.

— Ол мырзаның аты кім еді? — деп сұрады ол делбеші орнынан артына бұрылып.

— Хырульф, жүнмен сауда жасайтын Хырульф.

Арбакеш те ол адамды білетіндей боп шықты. Ал ол ақ костюм кимеуші ме еді, деп сұрады.

— Сіз қалай дедіңіз? — деп дауыстап жібердім. — Ақ костюм деймісіз? Есіңіз дұрыс па, өзі? Йеменде, сіздіңше мен ойнап жүрмін бе?

Әлгі ақ костюмі құрғыр бүкіл көңіл күйімді бұзды, себебі мен Хырульфті мүлдем олай елестеткен емен.

— Оның фамилиясының өзі соған мегзейді: Хырульф!

— Солайы солай, — деймін. — Мұнда тұрған не оғаштық бар? Бүл фамилияда секем алар ештеңе жоқ.

— Ол өзі жирен бе еді?

Олай болуы да әбден мүмкін, арбакеш еске салғанда мен кенет ол жирен екен ғой деген берік байламға келдім. Арбакешке риза болып, кімді іздеп жүргенімді бірден біле қойған сұңғылалығын атап, бәрі де дәл сол айтқандай болып шыққанын баса көрсеттім.

— Ол жирен болып шықпаса, қызықтың көкесі сонда болар еді, — дедім.

— Демек, оны бірер мәрте тасыған болдым ғой, — деді көшір. — оның қолында бұтақты таяқ болса керек-ті.

Осыны айтқанда, ол адам көз алдыма жанды қалпында тұра қалып:

— Еһе, бұған дейін оны бір пенде бұтақты таяқсыз көрмеген ғой, — дедім. — Ал бұл жөнінде ешбір алаңда маңыз, сабыр сақтап ақырын күтіңіз.

Иә, сөз жоқ, ол мына арбакеш тасыған адамның тап өзі болды. Ол оны білген...

Біздің қатты жүргеніміз сондай, аттардың тұяғынан ұшқын шашырап отырды.

Қатты толқығаныма қарамастан, рухым көтеріңкі болатын. Күзет полицейінің қасынан өткенде, оның омырау белгісіндегі нөмірі 69 екеніне назар аудардым. Бүл сан жанымның терең түкпіріне дейін бойлап, миыма шөгірдей қадалды: 69, нақ 69 деген санды ешқашан енді ұмыт пан.

Тағы қиялдың тырнағына түсіп, орындықтың арқасына шалқалап, қарамайланған қалың матаның астында өзіммен-өзім сөйлескенде ерінімнің жыбырлағанын ешкім көрмесін деп тығылып отырмын. Миыма аласұрып бүлік салған қызбалыққа өзім қарсы тұра алмаған жағдайдың құрбаны болғандығымнан да ерік беріп, жүгенсіз жіберіп отырмын. Екі саптыаяқ сырадан мас болып, көңілденгендікі ме, себепсізден-себепсіз ыза боп үнсіз күле бастадым. өрекпуім ептеп басылып, біртіндеп сабама түскелі келемін. Саусағымның сыздағанын сезіп жылытайын деп жейдемнің жағасына тықтым. Әне-міне дегенше Тамтегатенге де келіп жеттік. Арбакеш аттарын тоқтатты.

Ақырындап күймеден түстім, басым қорғасын құйып қойғандай ауыр тартқанымен, ішінде ешбір ой жоқ сияқты. Подъезд арқылы албарға өтіп, оны қиып түсіп, есіктің алдынан бір-ақ шықтым. Есікті ашқанда екі терезесі бар ауыз үйге түстім.

Бұрышта бірінің үстіне бірін қойған екі сандық түр, қабырғаға таман бетіне кілем жапқан сырланбаған төсағаш. Оң жақта көрші бөлмеден балалардың айғай-шуы шығып жатыр, үстімде, екінші тәжде темір соққан балға дүрсілі. Кірген бетте-ақ соның бәріне назар аудардым.

Пәтерді көктей өтіп алаңсыз келесі есікке беттедім, аспай-саспай, қашамын деп ойламай үйден тура көрші көшеге шықтым. Енді ғана шыққан үйіме қарасам сыртында "Келушілерге арналған пансионат" деген жарнама түр.

Менде тағатсыз күтіп тұрған арбакештен қашып, жасырынбақ ниет жоқ, ешқандай әбестік сезінбей, ешбір үрейсіз, алақтамай көшемен тартып келемін. Бар екеніне сенімім кәміл, қайткенмен де іздеп табуым керек кісі, жүнмен сауда-саттық жасайтын Хырульф. Басқа да рабайсыз ойлап табылған, жалт етіп жоқ болғандармен бірге ол аяқ астынан ғайып болды да, ізінше көмескі бір бейнеден, алыс қалған естеліктей көз алдымда көлбеңдеп тұрып алды.

Алысқа ұзаған сайын есім кіріп, ауырлықты шаршағандықты сезіп, аяғымды ілбіп әрең аламын. Қар болса, суы аралас қапалақтап жауып түр. Ақыры, Гренланға тура шіркеудің тұсынан шығып, орындыққа демалғалы отыра кеттім. Өткен-кеткендер маған таңдана қарайды. Мен болсам, ауыр ой үстіндемін.

О, ұлы жаратушым, мен қандай бақытсыз едім! Бүкіл кембағал тірлігім тәнімде мүздап қатып, әбден шаршап-шалдықтым, енді оған жан кіргізіп, қан жүргіземін деп күресудің де қажеті жоқ. Қатал, қатыбас қиыншылық әбден титықтатып, түбіме жетті; қирап құр сүлдерім ғана қалып, өзімнің бейшара көлеңкеме айналдым. Екі иығым салбырап, қисайып, кеудемдегі шаншуды сәл де болса басу үшін бүкшиіп жүретін болдым. Екі күн бұрын өз үйімде арса-арса денемді көріп, көзімнің жасын тыя алмадым. Бірнеше апта бойы жейде ауыстырмай, ол терден сіресіп сірі боп қатып, кіндігімді қажап жүр. Қажалған жерден қан ағады, оны оншалық ауырсынбағаныммен, денемде жара болғаны қиын-ақ. Оны емдей алмадым, өз бетімен ол да жазылмады; жуып абайлай сүрттім де, сол сірі жейдені қайта кидім.

Орындықтан қозғалмай, осының бәрін ойлаймын да, жаным жабығады. Өзіме-өзім жексұрынмын, тіпті қолыма қарасам, ол да жиіркенішті көрінеді. Мынау әлсіз, қауқарсыз қолдар ызамды келтіреді, жіп-жіңішке саусақтарыма қарап өз-өзімнен ашуланатыным бар, тек теріме ғана ілініп ілбиген денемді жек көремін, осынау өткінші қауашақты сүйреп ілбіп жүре берем деген ойдан тұла бойым қалтырап кетеді. Құдая, осының бәрі тез бітіп тынса екен. Өлуге қандай асық десейші мен бейбақ!

Өз көз алдымда тапталған, қорланған, мыжылған қалпымда орнымнан тұрып, үйге тарттым. Жолай бір қақпаның үстінен "Андерсеннің дүкеніне кіре берістен оңға бұрылсаң, ең жақсы көрпелер бар, деген жарнаманы көрдім. Қандай естелік!" деп Хаммерсборгтағы шатырымды, кішкентай әткеншегімді, есіктің айналасындағы газет тұсқағаздарды, маяк қарауылының құлақтандыруын және наубай Фабиан Ольсеннің буы бұрқырап жаңа піскен нанын еске түсірдің. Шіркін-ай, өмірім о кезде қазіргіден әлдеқайда жақсы екен ғой; бірде бір-ақ түнде құны он крон тұратын фельетон жазып тастап едім, енді ештеңе, иә ештеңе жаза алмайтын болдым, қолыма қалам алсам болды, басымдағы ойлар айдалаға қашады. Иә, бұны тоқтатпаса болмайды. Тоқтамай тартып келемін.

Мәліш дүкеніне жақындаған сайын бірдеңеден секем алып, қауіптенетін сияқтымын, әйткенмен өз қылмысымды өз еркіммен мойындауға деген шешімім берік. Міне, баспалдақпен байыпты басып көтеріліп келемін, есік алдында кішкентай қызбен кездесіп қалдым да, оны өткізіп жіберіп, есікті жаптым. Піркәзшікпен тағы да бетпе-бет ұшырасып тұрмыз.

— Ауа райы сұмдық нашар боп түр, солай емес пе? — дейді ол

Бұндай бұлтақтың не қажеті бар? Ол неге мені бірден жағамнан

алмайды. Ыза буған басым:

— Мен жалпы ауа райы туралы мылжыңдасқалы келгенім жоқ, — деп дүңк еттім.

Менің қызбалығым оны абдыратып тастады. Түкке тұрғысыз саудагер ештеңеге түсінер емес, одан бес крон қағып кеткенім оның миына кіріп шығар түрі жоқ.

Бейшара ештеңеге күдіктенбейді де күмәнданбайды.

Е, құдая, қандай ақымақ аңқаулардың арасында өмір кешуге тура келеді десейші! Мен оны сыбай тұрып, істің қалай болғанын бүге-шігесіне дейін бақай шақтап баяндайын кеп; мұның қашан болғанын, ол қайда, мен қай жерде тұрғанымызды, ақшаның қайда жатқанын, мен оны қалай алып, уысыма қысқанымды түгін қалдырмай айтып бердім. Ақыр соңында оның миына да бірдеңе барды, бірақ ешбір әрекет жасаған жоқ. Басын ғана шайқап, қабырғаның ар жағындағы аяқ дүрсіліне құлақ түреді, маған ақырын сөйле деп ым қағады. Тақа болмаған соң:

— Иә, мұныңыз жақсы болмаған екен, — деп мырс етті.

— Жоқ, тоқтаңыз! — деп тайталас рухы қыздырған мен оны шамдандыруға тырысып айқайлап бердім.

— Бейшара саудагер сізге менің оншалық иттік жасамағанымды түсіну қайда. Ол ақшаны мен меншіктеп кетті деп ойламаңыз, жоқ, оны бас пайдама жаратайын деп ойлаған жоқпын, ондай қылық маған жат, өйткені адал адаммын.

— Ол ақшаны не істедіңіз?

— Өзіңізге мағлұм болсын, оны мен соқыр тиынын қалдырмай бір мүсәпір кемпірге бердім. Солай жаратылған бір жанмын, жүрегім тас емес, жарлы-жақыбайларды аяп жүремін...

Ол ойланып қалды, менің адал адам екеніме сенімі әлі кәміл емес. Ақыры:

— Ал ақшаны өзіме неғып қайтармадыңыз? — деп сұрады.

— Түсініңізші енді, — дедім сазбеттеніп. — Сізді аяп, сөз келтірмейін дедім ғой. Сондағы маған айтқан алғысыңыз ба бүл. Осында әдейі келіп, қанша уақыттан бері болған жайды баяндап тұрмын, ал сіз болсаңыз, тіпті ар-ұяттан айырылып, мені ілтипатқа де алғыңыз келмейді. Жалпы, сізді кісі деп келіп жүрген менде ес жоқ. Көрінбеңдерші көзіме! Құрметіңізге құлдық!

Есікті тарс жауып, тайып отырдым.

Ал өзімнің жыртық-жамау қаракөлеңке тұрағыма оралғанда дымқыл қардан малмандай су болған сорлы басым бүкіл айбынымнан айырылып, ұнжырғам қайта түсті. Бейшара піркәзшікті бекер тарпа бас салған екенмін деп өкініп, анайы қылығым үшін жазалағалы өзімді алқымнан алдым. Әрине, ол өз орны үшін өлердей қорқады, сондықтан жетпейтін бес крон үшін шу көтеруге батпады. Мен болсам, соны пайдаланып, айғай салып, сөз сайын кекетіп, мұқатып бердім. Ал қожайынның өзі қабырғаның ар жағында тұрған болуы керек, кез келген уақытта не болып жатқанын көру үшін шыға келуі мүмкін ғой. Рас, бұдан асқан пасықтықты ойлап табу қиын.

Еһ, мені неге ұстатып жібермеді екен? Сонда бәрі де бітетін еді. Кісен салуға өз қолымды өзім ұсынар едім. Титімдей де қарсылық көрсетпей, қайта көмек көрсетер ем өзімді тұтқындауға келгендерге Құдіреті күшті құдай-ау, өз басым, бақыттың бір сәті үшін өмірімді беруге бармын. Күллі өмірімді қазір қатық көже үшін де берер ем. Тым құрмаса тап осы жолы өтінішіме құлақ асшы!..

Ұйықтауға су киіміммен жаттым, түнде өліп кетуім де мүмкін деген бір бұлыңғыр ой келіп, соңғы күшімді жиып, төсегімді таңертең дұрысырақ боп көрінсін деп тәртіпке келтірдім. Жаттым да екі қолымды айқастырып кеудеме қойдым.

Кенет Илаяли есіме түсті. Бір кеш бойы оны неғып есіме алмағанмын! Көңіліме қайтадан сәуле шашырап, күн нұрының жұп-жұмсақ шапағы себездеп, бойыма рақат бір жылылық жүгірді. Күннің көзі барған сайын жарқырап, ұяң, нәзік, аялы нұры елтітіп мас қып тастағандай. Сосын күн күйдіріп, самайымды өртеп сұрапыл жалынымен діңкелеген миымды жалмап жеп жатқандай болды. Енді көз алдымда алау от жарқылдап, жер мен көктің арасын өрт алып, алдымнан от адамдар мен аңдар, отты таулар мен дию-перілер, шыңыраулар мен шөлейт шөлдер шығып, бүкіл әлем алаулап, Арасат күнінің түтінді жалыны лапылдаған секілді.

Одан өзге ештеңе көрген де, естіген де жоқпын...

Келесі күні қара терге түсіп ояндым, мені мейірімсіз безгек қалшылдатып жатыр екен. Әуелі маған не болғанына онша түсінбедім, бәзбір өзгеріс болғанын бажайлап, өзімді-өзім танымай, жан-жағыма қарап, сипалап көрдім, терезенің қарсыдағы да емес, тап мына қабырғада тұрғанына таңдандым; аулада ат тұяғының, дүрсілі естілді, маған ол дыбыс төбеден келіп жатқандай көрінді. Оның үстіне жүрегім айныды...

Сұп-суық су шаштарым қобырап маңдайыма жабысып қапты, шынтағыма сүйеніп басымды көтерсем, уыс-уыс түскен шашым шашылып жастықта да жатыр. Башмақ киген аяғым түні бойы күп боп ісіп кетіп, башпайларымды әрең қозғадым.

Күн кешкіріп қалыпты, ымырт үйіріле бастаған соң төсектен тұрып, бөлмеде әрлі-берлі жүруге кірістім. Тепе-теңдіктен айырылып, аяғымды ауыртып алмас үшін адымымды абайлап ақырын бастым. Онша азап шеккен жоқпын, жылағым да келмеді; мен жалпы ренжудің орнына қуандым, бұдан басқа тағдырдың маған қажеті жоқ боп көрінді.

Сосын ептеп басып үйден шықтым. Ас-суға зауқым соқпағанына қарамастан мені азапқа салған жалғыз-ақ аштық болды. Араным ашылып, қарнымның ашқанын барған сайын қатты сезіндім. Кеудемді бір сырқат аяусыз кеміріп, іште үнсіз, оғаш әрекет аралап жүрген сияқтанды. Ондаған құйтақандай аңдар кеудемді бірде о жақтан, бірде бұ жақтан жұлмалап, сосын тына қалып, қайта топырлап кеп кеміріп жеп жатқандай көрінді.

Мен ауырған жоқпын, бірақ әлім құрып, қара терге малшынамын. Алаңға барып демалсам ғой деп дәмеленіп едім, алайда жолы тым алыс әрі ауыр болды, сонда да тәлтіректеп жетіп, алаңмен астасатын көшенің бұрышына жетіп тоқтадым. Көзіме тер құйылып көзілдірігімнің әйнегін жуып, айналаны көрсетпеді, сондықтан да аялдап, бетімді сүртіп алуға тура келді. Қайда тұрғанымды көргем жоқ, тіпті оны ойламадым да. Әйтеуір төңірегім құлақ тұнатын у-шу.

Кенет "Сақтаныңдар!" деген үздік-создық қатты айқай естілді. Ол айқайды естіп, тіптен жақсы естіп, әлсіз аяғымның мүмкіндігінше шапшаң қимылдап бір жағына қарай жалт бердім. Бәзбір кәрлі құйындай наубай арбасы жанымнан зу ете қап, күртемнің етегін іліп кетті, сәл әбжіл деу болсам бәрі де сәтті аяқталатын еді. Сәл-пәл шапшаңырақ болып, шалт қимыл жасасам доңғалақ жанай өтпес еді, енді бәрі кеш, мен оның астында қалып, аяғымның башпайларын езіп кетті, маған олар орып түсірілгендей сезілді.

Арбакеш аттарын шауып бара жатқанынан тоқтатып, жалт бұрылып, маған не болғанын үреймен сұрап жатыр. Ай, бұдан да сорақы болуы мүмкін еді ғой... Итім білсін бе, қандай сұмдық болғанын... сынық бар деп әйтеуір ойламаймын... Аһ, мазамды алмаңызшы...

Хал-қадерімде шоқалақтап орындыққа жеттім; көргелі ентелеп топырлаған тобырды ұнатпаймын-ау, ұнатпаймын. Бірақ ерулеп алған шіркіндер анталап айтқанға баға ма? Ал мен өлмей аман қалдым ғой, опат болуым керек-ақ еді, бірақ жеңіл үреймен құтылдым. Бәрінен жаманы башмағым жыртылғаны, ұлтаны сыпырылып қалды, тұмсығы арандай ашылып, нан сұрап тұрғандай. Аяғымды көтеріп, әлгі ашылған араннан, тарылған табаннан қан көрдім. Амал не, біздің ешқайсымыз да кінәлі емеспіз. Көшір жалпы менің онсыз да мүшкіл хәлімді шұқылап ушықтырғысы жоқ. Алайда одан бір кішігірім наныңды тастап кет деп өтінуіме болатын еді, әлбетте ол тілекті орындар еді. Қайта құлшына орындауға тиіс қой тілекті. Ол үшін жаратқанның мейірімі түссін жазғанға.

Аштық мені шыдатпауға айналды. Ашылып алған аранды, оянып алған тәбетті тізгіндеу қиын болды. Орындықта тыпыршып, тіземді жинап кеудеме қыстым. Қас қарайған соң сүйретіліп ратушаға қарай тарттым, оған қалай жеткенімді қудай білсін, әйтеуір баған қанатына кеп отырдым. Күртемнің бір қалтасын сөгіп алып шайнай бастадым. Көзімді қараңғылыққа қадап, ештеңе көрмей, мұрнымды тартып қойып, ойланбай шайнап отырмын. Айналамда ойнап жүрген балалардың айғай-шуын естимін, ара-тұра өткені кеткенді бұлдыр ғана аңғарамын; зердем басқа ештеңені қабылдар емес.

Кенет басыма базарға барып бір кесек шикі ет табу керек деген ой келді. Баған қанаттарын бойлай отырып, жабық базардың шалғай шетіне жетіп, баспалдақпен төмен түстім. Ет қатарына жетер-жетпес те артыма бұрылып, ойлап тапқан қиялдағы итіме осы арада тұра тұр деп бұйрық бергендей дауысымды шығара зекіп қойдым. Сосын бірінші кездескен қасапшыдан:

— Мархабат етіп, итіме бір сүйек беріңізші, — дедім батыл сөйлеп. — Етсіз тек сүйек болса болғаны, әйтеуір иттің тісіне бірдеңе басып жүргені керек қой.

Маған сүйек берді, сүйек болғанда да еті толық сылып алынбағанын берді, оны мен күртемнің өңіріне жасыра қойдым. Қасапшыға ыстық ықыласпен алғыс айтып едім, маған ол таң-тамаша болып бір түрлі қарады.

— Алғысқа тұрарлық нәрсе емес қой, — деді ол

— Ah, олай демеңіз, — деп міңгірледім. — Сіз өте бір мейірбан адам екенсіз.

Баспалдақпен қайта көтерілдім. Жүрегім дүрс-дүрс соғып, аттай тулады.

Меңіреу шолақ көшеден бұрылып, бәзбір құлап жатқан қақпаның алдына кеп тоқтадым. Мұнда мүлдем қараңғы екен. Соны қол көріп сүйекті мүжи бастадым.

Еті дәмсіз боп шықты, өзінен жиіркенішті бір иіс шығады. Онысы ұйыған қанның иісі, одан әп-сәтте жүрегім айныды. Сосын сүйекті мүжуге қайта кірістім, егер ішке барған бір түйір етті құспай, ұстап қала алсам, әсері сөзсіз болар еді, тек ұстап қалу қажет. Алайда жүрегім тағы да айныды. Ашуым кеп, сүйектің бір түйір етін тісіммен сыпырып алып, өзімді күштеп жұтып жібердім. Онымнан да ештеңе шыққан жоқ түйір ет қарыныма барып жылынысымен, лықсып аузымнан қайта шықты. Қаным қайнап кеткен мен жұдырығымды қаттырақ жұмып, лажсыздан жылап жіберіп, кеміре бастадым. Көз жасынан сүйек суланып, ластанды да, мені қайта лоқсытты. Қатты айғайлап жалғанның жарығын жатып қарғадым кеп.

Төңірек тып-тыныш. Айналамда тірі жан жоқ, мелшиген қараңғылық пен үнсіздік қана. Көңілім әлем-тапырық кеудем сырылдап, тынысым қырылдап шығады. Көзімнің жасын көлдетіп, тісімді шықырлатып, бойыма әл берер жұтқан етімді түйір-түйірімен құсып тастап жатырмын. Өзімді-өзім ұстап, қанша тырыссам да, жасар лажым жоқ, дәрменсіз ызамен, долданған ашумен сүйекті табалдырыққа қарай лақтырып жіберіп, жан даусым шыға айқайлап, қырылдаған қыршаңқы үнмен Құдай атына айтпаған лағынетім жоқ. Екі қолымды айқастырып, тура көктегі тәңірдің өзіне тіл қатып: ей, бәрінен биік Ваал, сен жоқсың ғой, егер бар болсаң, менің сұмдық қарғысымнан аспанда тозақ оты алаулар еді. Ей, тыңда мені, саған қызмет етпек едім, кеудемнен кері итеріп тастадың, сондықтан да сенен теріс айналып кеттім, сәтті сағатыңды уысыңнан өзің шығарып алдың. Ей, сен тыңда тағы да, мен жақында өлемін, табыттың табалдырығында тұрмын, бәрібір сонда да саған түкіргенім бар, құдіреті күшті Анис Сен менің сағымды сындыруға болмайтынын білмей, өзіңе зорлап бағындырғың келді. Мені жасытып жер қылуға болмайтынын неғып білмейсің сен? Әлде менің жүрегімді ұйқыда жатып жаратып па едің сен? Ей, сен тыңда, барлық болмыс- бітіміммен, бүкіл жан жүрегіммен сені жек көремін, жасаған жақсылығыңа көрсеткен рақатына пысқырмаймын да. Қазірден бастап сенің өзіңнен де,

жолыңнан да бас тартамын, саған қайтадан ойысар болса, өзімнің ой-пікіріме де лағнет айтамын, атыңды қайтып атар болса, өз аузымды өзім жырамын. Ей, сен, тыңда, шынымен бар болсаң, саған айтар соңғы сөзім мынау — бүгін де, ертең де, және өмір бақи айтарым: хош мәңгі! Енді үнсіз-түнсіз сенен теріс айналып, одан әрі өз жолыммен кетемін...

Төңірек тып-тыныш. Толқып тынышсыздану мен қайғы-қасіреттен тұла бойым қалшылдап, орнымнан қозғалмай, бұрқ ете қалған ессіз ашу- ызадан еңіреп жылап, әлсіреп, күбірлеп қана лағынетті жаудырып отырмын. Ah, бұның бәрі кітаби ділмарсу, тіпті өзімнің түкке тұрғы сыздығыма қарамай, әдемі сөйлеуге тырысатыным бар. Қақпа алдында жарты сағаттай тұрмын, бағаннан ұстап күбірлеп, өксіп жылап тұрмын. Кенет құлағыма бір дауыс келді, өзара әңгімелесіп екі адам осылай қарай келе жатыр. Қақпадан шегініп үйлердің іргесімен тасаланып, жарық көшеге шықтым. Юнгсбаккеннен төмен түскенде басыма қайдағы-жайдағы оғаш ойлар келгені. Меніңше, алаңның шетіндегі ұсқынсыз лашықтар, сарайлар мен ескі қоймалар тозған көйлек сияқты төңіректің сәнін кетіріп түр Олар алаңды бүлдіріп, қаланы ұсқынсыздандырады ғой — жойылсын бұл қаусаған құрылыстар! Жағрапия институтын осы жаққа көшірсе, қанша қаржы жұмсалатынын ойша есептеген боламын. Қасынан өткенімде ылғи қайран қап таңдай қағатындай өзі де бір әдемі ғимарат-ау! Бәлкім, бұндай іске жетпіс, тіпті жетпіс екі мың крон байлығың болмай бел буу қиын ғой. Іс бастау үшін біраз қаржы бүл! — деп ойлағанда басымда түк жоқ сияқты еді. Мені діріл шыдатпай әкетіп барады, арасында ауық-ауық өксіп те қоямын. Менде өмір осымен тәмамдалды, ақырғы әнім айтылып бітті деген бір сезім болды. Бірақ оның енді маған бәрібір, шын мәнінде оған ешбір алаңдайтын мен жоқ. Қайта ез тұрағымнан бірте-бірте алыстап, қаланы қақ жарып портқа келе жатырмын. Өлгім келсе, тура көшеде жата қап өліп кете бермеймін бе. Қайғы-қападан енжар болып кеттім; жаншылған башпайларым шыдатпай ауырып, зардабы жоғарылап жамбасыма жеткендей сезінемін, бірақ оған мазасызданатын мен жоқ. Бұдан әлдеқайда зор азап шегіп, қайғы-қасірет тарттым емес пе.Міне, мен теміржол көпіріне шықтым. Бүл арада ешбір қозғалыс та, шу да жоқ, ара-тұра балықшы мен матрос сияқты қалтасына қол салып қыдырып жүрген кісілер кездесіп қалады. Қатарласқанымызда маған тесіле қараған бір ақсақ адамға назарым ауды. Оны еріксіз тоқтатып, қалпағымды сәл көтеріп "Монахтың" жүзіп кеткен-кетпегенін сұрадым. Сұрай тұрып өзімді-өзім ұстай алмай, оның тап танауының алдынан саусағымды шертіп қалып:

— Тәйірі алғыр, "Монах" па! Ол туралы тарс ұмытып кетіппін ғой.

Әйткенмен, сол кеме туралы ой еріксіз басыма кіріп алып шықпай қойды.

— Иә, қас қылғандай "Монах" кетіп қалған екен ғой.

— Ал оның қайда кеткенін айтпас па екенсіз маған?

Ол ойланып қалды, ақсақ аяғын сәл көтеріп бұлғап ап: —Жоқ, — деді. — Ал оның қандай жүк тиегенін білесіз бе? —Жоқ, — деп жауап қаттым.

Бүл екі ортада мен "Монахты" ұмытып үлгеріп, ақсақты Хальместронға дейінгі қашықтықтың қанша екені, және ескі есеппен, жағрафиялық милямен есептегендегі қашықтығын сұрадым.

— Хальместронға дейін, бәлкім...

— Немесе Веблунгенеске дейін?

— Онда былай: Хальместронға дейін бәлкім...

— Бермен қараңыз, ұмытпас үшін, — деп оның сөзін қайта бөлдім. — Мархабат етіп, бір шөкім темекі беріңізші, құйттай ғана шөкім!

Темекіні алып, алғысты жаудырып, кетіп қалдым. Темекіні жалпы пайдаланғаным жоқ, қалтама сала салдым. Ақсақ менің артымнан қарап қалды, бәлкім, оған бір күдік туғызсам керек. Қайда барсам да оның күмәншіл көзқарасы қыр соңымнан бір қалмай, түп ізімді бағып аңдып жүретін осы адамды ұнатпай қалдым. Бұрылып оған қайтып келдім де, тура қарап:

— Иші! — дедім.

Бір ғана осы соз; иші. Басқа түк те айтқам жоқ. Осыны айтып, бетіне тесіле қарап тұрып, көзқарасымның о дүниеден шыққандай сұмдық үрейлі екенін сездім.

Әлгі сөзді айтып бір ауық орнымнан қозғалмай қалып, сосын вокзалға қарай тарттым. Ақсақ тіс жармай, тек мені көзімен ұзатып салып тұрды.

Иші ме? Кенет тоқтай қалдым. Қалайша бірден танымағанмын? Бұл мүгедекті бұрын да кездестіріп едім ғой. Гренсенде ап-ашық ертеңгілікте көргенмін, желеткімді бәсеке салып жүргенім де сонда. Маған сол күннен бері тұтас ғасыр өткендей көрінді.

Осының бәріне алаң мен Порт көшесінің бұрышындағы бір үйдің қабырғасына сүйене тұрып ой жүгірткенде кенет дір ете түстім де, көзден тасалануға тырыстым. Бірақ оның сәті түспей,

бар ұятты жиып қойып, басқа жасар лаж қалмаған соң басымды тік көтеріп едім, "Командормен" тура бетпе-бет кездескенім ғой.

Шалдуарлықтың менен қалай шығатынын білмеймін, ол дұрыстап көріп алсын дегендей, қабырғадан бір қадам кері шегіндім. Мұны мен оның аянышын туғызғым келіп жасағаным жоқ, қайта өзімді масқара етіп қорлау үшін істедім. Жерге жата қалып, "Командордан" бетімді былш еткізіп, тепкілеп тапта деп өтінуге де әзір едім. Тіпті оған қайырлы кеш тілеген де жоқпын.

Зайыры, "Командор" жағдайымның ойдағыдай емес екенін аңғарса керек, жүрісін баяулатты, ал мен болсам оны тоқтату үшін:

— Сізге бірдеңелер апармақ едім, бітіре алмай-ақ қойдым... — деп міңгірледім.

— Ә, солай ма? — деп, күмәнданған сыңай танытты ол. — Демек, сіз әлі оны бітірмеген екенсіз ғой.

— Жоқ, бітіре алмай-ақ қойдым.

"Командордың" ілтипатын сезіп, көзіме жас толды, өзімді бекем ұстағым кеп, қақырынып, қатты жөтеліп алдым. "Командор" сіңбіріп тастап, маған қадала қарады.

— Күнкөрістік бірдеңеңіз бар ма? — деп сұрады.

— Жоқ, деп жауап бердім. — Менде ештеңе де жоқ. Бүгіндікке нәр татқан емен, ал...

— Құдай аясын, достым сізді аштан өлтіріп, қалай қарап отырамыз! — деп қалтасын ақтара бастады.

Осы арада тағы да менің арым ояна бастады, тесіліп барып қабырғаға қайта сүйеніп "Командордың" әмиянын қалай ақтарғанына көз салдым, бірақ үндегенім жоқ. Ол маған он крон ұсынды. Жайдан-жай, ойланбастан он крон беріп тұр. Беріп тұрып, сізді аштан өлтіріп, қарап отыруға болмайды деп қайталап қояды.

Мен мүдіріңкіреп, бас тартуға тырысып, ақшаны бірден ала қоймадым.

— Шынын айтқанда, маған ұят, оның үстіне мынауың ыз тым коп.

— Тезірек алыңыз! — деп ол сағатына қарады — Пойызға баруым керек, ол келіп тұрған секілді көрінеді.

Қуаныштан тілім байланып, ақшаны алдым, аузыма бір ауыз соз түспей, оған рақмет те айта алмадым.

— Ұялмаңыз! — деді "Командор" қоштасып тұрып. — Сіз жұмысыңызбен өтейсіз ғой.

Асығып ол кетіп қалды.

Оның сыртынан қарап тұрып берген көмегі үшін алғыс та айтпағаным есіме түсті. Оны қуып жетейін десем, орнымнан қозғала алар емеспін, екі аяғым да өзіме бағынбайтын сияқты. Ол болса, барған сайын алыстай берді, алыстай берді. Артынан қуып бара алмадым, айғайлап шақыруға батпадым. Ал алабұртқан көңілімді басып, дауыстап бір шақырдым, екі шақырдым, бірақ ол тым алыстап кеткен екен, әлсіз үнім жетпеді. Көшеде жалғыз тұрып, оның ту сыртынан көз алмай, солқ-солқ етіп жыладым. "Құлақ естімеген іс!" — дедім өзім іштей. — Ол маған табаны күректей он крон берді-ау! Әлгінде ғана ол тұрған жерге ауысып, оның күллі қимылын қайталай бастадым. Қағазды жаспен сулаған көзіме тақап, екі жағын бірдей қарап, төңірекке түгел естілгендей етіп қолымда тұрған расында да он крон ақша деп ант-су ішкендей болдым. Бірқауым уақыттан кейін, бәлкім, айналам құлаққа ұрған танадай тып-тыныш бола қалғанына қарағанда шексіз көп уақыт болуы керек, күтпеген жерде Тамтегатендегі он бірінші үйден бір-ақ шықтым. Өйткені осы арада өзімді ұзақ тасыған арбакешті алдап тастап кетіп, ешкімнің көзіне түспей аула арқылы басқа көшеге шығып кетіп ем ғой. Аз-кем тұрып есімді жидім да, өз қылығыма таңданып, қақпаға қайта кіріп тура "Келушілерге арналған пансионатқа" бет алдым. Одан қоналқа сұрап едім, табанда төсек-орын берді. Күн сейсенбі. Күн керемет ашық, жарық нұр себездеп, төңірек түгел мүлгіп қалған. Қар еріп кетті, қайда көз салсаң да шат-шадыман, көңілді жұрт, қуанышты жүздерден күлкі лебі еседі. Фонтандардың үстінде күн нұрынан алтындай жалқын, аспандай көгілдір су шапшып басылып, шапшып басылып тұр. Түске тармаса "Командордың" он кроны арқасында кәдеге батып, тұрып жатқан Томтагендегі үйден шығып, қалаға аттандым. Көңілім көтеріңкі болатын, кешке дейін ала шұбар тобырды қызықтап жұрт көп жүретін көшелермен қыдырдым. Кешкі жетіден недәуір бұрын Қасиетті Улап алаңын аралап нөмірі екінші үйдің терезесіне көз тастап қойып жүрдім. Бір сағаттан кейін көрем ғой оны! Жүрегім алқынып, аузыма тығылды. Не болар екен? Ол жүгіріп баспалдақтан түскенде не айтпақпын? Қайырлы кеш, бикеш! -деймін бе, әлде жымиып қарсы алам ба? Жымиюмен шектелейін деп шештім. Әлбетте ілтипат жасап, басымды иетінімде сөз жоқ.

Мұншалық ерте келгеніме ептеп ұялып, алаңнан кетіп Карл Юан көшесінде қыдырыстай бастадым, университеттегі сағаттан бірақ көз алмадым десем де болады. Сағат сегізде Университет көшесіне қайта бұрылдым. Жолай кешігіңкірегенімді аңдап, адымымды жебей түстім. Аяғым қатты ауырып келеді, егер осы ауру болмаса, менен бақытты жан жоқ көрінер еді. Алқынуымды басайын деп фонтанның, алдына тоқтап, онда ұзақ тұрып, нөмірі екінші үйдің терезесін аңдыдым, алайда ол көзге түспеді. Несі бар, күтемін, асығатын ештеңе жоқ, бір шаруаға оны ұстап қалған ғой, сірә. Күтіп тұрмын. Ал осы менің түсім емес пе, өзі? Мүмкін өткен кездесуді елестеткен шығармын, өйткені түні бойы сандырақтап жаттым ғой. Көңілім алабұртып, осыны ойлай бастадым, күмән жағы басып бара жатқан сияқты.

— Ым!

Ту сыртымда бәз біреу жөткірінді. Ол жөтелді естідім, жеңіл аяқ алысты да естідім, бірақ үлкен баспалдақтан көз алмай, оған бұрылып қарағаным жоқ.

— Қайырлы кеш! — деген тілекті есіттім сәлден соң. Жымиюды ұмытып кеттім, тіпті қалпағымды да шешкенім жоқ, өйткені оның басқа жақтан келгені таңғалдырып, есімді жия алмадым.

— Коп күттіңіз бе? — деп сұрады ол дем алысы жиілеп.

— Жоқ, кешіріңіз, әлгінде ғана келдім, — деп жауап қаттым. — Ал тақа күтіп қалғанда да онда тұрған қасірет жоқ қой. Айтқандай сізді мен басқа жақтан келер деп күтіп едім.

— Мен мамамды шығарып салдым, бүгін оны қонаққа шақырған еді.

— Ә, солай ма? — деймін.

Орнымыздан қозғалдық. Бұрышта тұрған полицей бізге қарай береді.

— Ал біз енді қайда барамыз? — деп кідірдім қыз алдында.

— Ah, барар жерді өзің таңдау деген бір қиын шаруа!

Тым-тырыс үнсіздік орнады.

Сосын әйтеуір бірдеңе айту керек болған соң:

— Сіздің үйдің терезелері қараңғы көрінеді ғой, — дедім.

— Иә, қараңғы, — деп көңілдене үн қатты ол. — Қызметші әйел сұранып кетіп қалып еді, үйде ешкім жоқ.

Біз тоқтап, бұрын өмірі көрмегендей нөмірі екінші үйдің терезесіне қараймыз.

— Ондай болса, сіздің үйге бармаймыз ба? — дедім мен. — Рұқсат етсеңіз, есіктің аузында-ақ отырайын.

Өн бойым дірілдеп кетті, мұндай батылсыздыққа барғаныма қатты өкіндім. Ол шамданып кетіп қалса не болады? Қайтып оны көре алмасам қайттым? Әй, менің осы ескі-құсқым да еңсемді езіп бітті-ау. Үміт үзе торығып жауабын күттім.

— Ал сізге, шынын айтқанда есік аузында отырудың еш қажеті жоқ, — деді де ол, біз баспалдақпен жоғары көтеріле бастадық.

Ауыз үй қараңғы екен, ол мені қолымнан ұстап, өзімен бірге ертіп жүрді. Ұдайы үндемеудің керегі жоқ, қысылмай-ақ әңгімелесе берген абзал, деді ол Үйге ендік. Шырағданды жағып, шамды емес, шырағданды жаға тұрып ол әзіл аралас күлкімен былай деді:

— Тек қана сіз маған қарамауға тиістісіз. Аһ, маған қандай ұят десеңізші. Бірақ мен бұдан былай мұндайды өмірі жасамаймын.

— Не үшін бұдан былай да жасамасқа?

— Мен ешқашан... жо-жоқ. Құдай сақтасын, бұдан былай сізді ешқашан да сүймейтін боламын.

— Шын сүймейтін боласыз ба? — дедім мен де, екеуміз де күліп жібердік.

Мен оған қолымды создым, ол жалт беріп жалтарып кетіп, жүгіріп үстелдің келесі жағына шықты. Біраз уақыт бір-бірімізге қарап қадалдық та қалдық, ал арамызда шырағдан тұрды.

Сосын ол тор пердесі мен қалпағын шеше бастады, ал жалт-жұлт еткен екі көзі менен ажыраған жоқ, әрбір қимылымды бағып, қадалды да тұрды. Ол мен тарпа бас салып құшақтай алады деп қорқатын сыңайлы. Оған қайта ұмтылғанда кілемге сүрініп кетіп ұшып түстім. Ауру аяғымды енді күш түсіріп баса алмайтын болдым. Қызарақтап орнымнан тұрдым.

— Құдая, қалай қызарып кеттіңіз? — деді ол. — Бір жеріңіз қатты ауырып қалған жоқ па?

— Иә, өте қатты.

Үстелді айналып қайта жүгіре бастадық.

— Шамасы, сіз ақсайтын сияқтысыз ба?

— Иә, ептеп сылтимын.

— Өткен жолы қолыңыздың бір саусағы ауырып еді, ал енді аяғыңыз ауырып қапты. Бір басыңызда қанша бақытсыздық бар, ә?!

— Бірнеше күн бұрын мені арба басып, жаншып кете жаздады.

— Жаншып кетуге сәл қалды дейсіз бе? Зайыры, тағы да мас болғансыз ғой. Құдая, қандай өмір кешіп жүрсіз, жас жігіт! — Ол сұқ саусағымен сес танытып, сосын байсал тартып, салмақтана қалды. — Келіңіз, отыралық, — деді ол. Жоқ, тек есік аузында емес, сіз өте ұялшақ екенсіз, анау араға отырыңыз. Сіз анда, мен миында, солай болсын... Еһ, кісі ұялшақ болғанда отырыс қандай көңілсіз! Өзің сөйлеп, өзің істеуіңе тура келеді бәрін, ал сізден ешқандай көмек жоқ. Былай қараңыз, мәселен, сіз қолыңызды менің орындығымның арқасына арта салып отыруыңызға әбден болады, оны айтпай-ақ білуіңіз керек қой. Ал егер сізге мен мынаны айтсам бар ғой, өз құлағыңызға өзіңіз сенбегендей, маған несіне тесіліп қарай бересіз? Иә,, оны мен әлденеше мәрте байқадым, қазір де солай тесіліп отырсыз. Алайда ылғи да осындай байсалды сыпайымын деп мені сендіремін деп әуре болмаңыз, кейде жүген — құрық алып шығандап кететінің де бар. Ішіп алып қыр соңымнан қалмай, "Кітабыңызды жоғалтасыз, бикеш, сөз жоқ кітабыңызды жоғалтасыз, бикеш!" деп қақылдап, үйге дейін келген күні тым дөкір болдыңыз. Ха-ха-ха! Түу, сондай сұмпайы жексұрын көріндіңіз сонда.

Оған ұялып абдырай қарадым. Жүрегім дүрс-дүрс соғып, қан ыстық толқындай тұла бойыма жайылды. Адам тұрағында отырып, сағаттың тықылын есіту және жап-жас, жайдары қызбен әңгімелесу қандай ғанибет.

— Сіз неге үндемейсіз?

— Қандай ғажап сүйікті жансыз! — дедім мен. — Сіз мені баурап алдыңыз, әбден тылсымдап тастап, отырған жерде мұрттай ұшырдыңыз! Сіз — өзім көргендердің, өңін көргендердің ішіндегі ең ғажабысыз. Кейде көзіңіз нұр шашып жарқырап турады, мұндай ғаламат ғажап жарқылды ешқашан көрген емен, жайнағанда ол гүлге ұқсайды. Ә? Жо-жоқ, мен оны гүлге теңемес ем, бірақ. Мен сізге өлердей ғашықпын, сондықтан да азап шегіп жүрмін. Атыңыз қалай еді? Өзіңізді қалай атайтынын маған сөзсіз айтуға тиістісіз...

— Ал сіздің атыңыз кім? Құдая, тағы да ұмытып кете жаздағанымды! Кеше күн ұзақ сізден не сұрау керектігін ойландым. Жоқ, күн ұзақ емес, сіз туралы күні бойы ойлаған жоқпын.

— Білесіз бе, сізді қалай атағанымды? Мен сізді Илаяли деп атадым. Сізге бүл қалай көрінеді? Мұнда ұстатпайтын ойнақы сыңғыр бар...

— Илаяли ма?

— Иә.

— Бұл бәзбір шетел тілінде болар.

— Ым! Жоқ, тіпті де олай емес.

— Иә, бұл жаман емес.

Ұзақ әңгімеден кейін бір-бірімізге есімдерімізді айттық. Ол келіп менің қасыма диванға отырып, орындықты аяғымен әрі ысырып жіберді Әңгіме-дүкен қайта басталды.

— Сіз бүгін тіпті қырыныпсыз ғой, — деді ол. — Оның үстіне өткендегіден өңіңіз әлдеқайда тәуір. Рас, бойыңыз сәл аласалау, алайда жаман ойлап қалып жүрмеңіз. Жоқ, өткен жолы шынында да ұсқыныңыз онша болған жоқ. Оған қоса саусағыңызды қайдағы бір жұртта қалған шүберекпен байлап алыпсыз. Сол түріңізбен бәзбір жерге менімен бірге барып шарап ішкіңіз келеді. Ондай құрметіңізге енді рахмет!

— Демек, менің үсті-басыма қарап бірге барғыңыз келмеген екен ғой.

— Жоқ, — деп ол төмен қарады. Жоқ, құдай куә ғой, ол үшін емес. Ол үшін емес, құдая. Ол туралы мен тіпті ойлаған да жоқпын.

— Бері қараңыз, — дедім мен. — Әрине, сіз өзіңіз ойлағандай, киелі рухпен өмір сүріп, жақсы киініп жүргенімді қалайсыз. Ал мен олай істей алмаймын, өйткені өте кедеймін, тақыр кедеймін.

Ол аңтарылып маған қарады.

— Сіз кедейсіз бе? — деп қайталап сұрады.

— Иә, кедеймін.

Екеуміз де үнсіз қалдық.

— Құдай-ау, мына мен де кедеймін, — деп басын тәкаппарлана сілкіп қалды.

Жаргонмен сөйлейтін сөзуарлау, еркетотай лау, барып тұрған кәдімгі қарапайым қыз болғанымен оның әрбір сөзі жүрегіме шараптың тамшы сындай сіңіп, мас қылды. Ол басын бір иығына салып, қисая отыратын әдетімен, мен бірдеңе айтқанда зейін қоя тыңдайтынымен таңдандырды. Соның бәрінде оның тыныс лебі жүзімді шарпитынын сездім.

— Білсеңіз бар ғой, мәселе мынада... тек қана сіз ашуланбаңыз... Кешкісін ұйықтағалы қисайғанымда, өзіңіз қасымда жатқандай... былай қолымды создым... Сөйтіп жатып ұйықтап кеттім.

— Міне, гәп! Өте сүйкімді қылық, — деп бір ауық тым-тырыс бола қалды. — Бірақ сіз бүл батылдығыңызды қашықта ғана көрсете аласыз ғой, ал басқаша...

— Басқаша олай жасай алмайды деп ойлайсыз ба?

— Жасай алмайды деп ойлаймын.

— Қойыңыз, менен бәрін де күтуіңізге болады, — деп оған қуақылана көз тастадым.

Сосын қолымды беліне орап құшаққа тарттым.

— Бар болғаны осы ма? — деп бетіме қарады ол

Тегінде ол мені тым сыпайы адам санайтын болса керек, осынысы қорлағандай көрініп, ызамды келтірді де, тәлімсіп отырмай, батылдыққа барып, оның қолын ұстадым. Алайда ол қолын сыпайы ғана тартып алып, ысылыңқырап отырды. Осы қимылы мені батылдығымнан айырып, қысылғанымды жасыра алмай терезеге қарадым. Қалай дегенмен де, мен бейшарамын, өзім туралы онша жоғары пікірде болмауым керек еді ғой. Мұны баяғы ісім оңға басып адам қатарында жүрген жақсы күндерімде кездестірсем мәселе басқа.

— Міне, көрдіңіз бе! — деді ол — Көрдіңіз ғой, өзіңізді қалай оп-оңай жеңуге болатынын, сәл ғана қабақ шытып, аулағырақ отырсаң болды, бірден берекеңіз қашып, абдырап қалады екенсіз.

Ол ойнақылана күліп, өзіне тесіле қарағанға жаны төзбейтін дей көрініп, көзін тарс жұмды...

— Құдай бар болса, көзіңе қазір көрсетейін, — деп даусым шығып кетті де оны құшырлана иығынан құштым.

Есінен адасқан ба ол, мені бір тәжірибесіз бозбала санайды! Уа, о жағын енді көре жатармыз... Мұндай істе мені басқалардан нашар деп ешкім айта алмайды. Ондайға келгенде адам емес, сайтан болып кететінім бар. Ерегескенде бар ғой, осы...

Шынында да, біраз бірдеңеге жарағаным өтірік пе!

Ол көзін ашпай тып-тыныш отыр, екеуміз де үнсізбіз. Батылданып оны өзіме тартып, кеудеме қыстым, ол ләм-мим деп тіл қатқан жоқ. Дүсірлеген ат тұяғындай жүректеріміздің дүрс-дүрс соққанын есіттім.

Оны сүйіп алдым.

Одан арғысы есімде жоқ, қайдағы-жайдағы қисынсыз бірдеңелер айтып, оны күлдіріп, құлағына жан тебірентер сөздер сыбырлап, ерінімді ерніне жабыстырып, бетінен сипап, сүйдім кеп, сүйдім кеп оны, сүйе бердім. Кеудешесінің түймелерінің әуелі біреуі, сосын екіншісін ағыттым, кеудесі жалаңаштанып, көйлегінің омырауынан қос анары жарқ етті, аппақ дөп-дөңгелек, топ-томпақ ғажайыптың ғажабы екен.

— Апырай, қарауға рұқсат етіңізші, — деп түймелерді түгел ағытуға тырысып, тәнін жалаңаштай түскім келді, алайда асып-сасып әбігерленіп, астыңғы түймелерді ағыта алмадым, кеуде тартқышы да тым тар екен. — Көзіммен аймалап, ішіп-жеп барамын біртіндеп...

Осы арада ол қолын мойныма орай салып, баяу ғана аялай құшты; делбеңдеген қызғылт танауынан аңқыған демі бетімді аймалап, бір қолымен оз түймелерін бірінен соң бірін өзі ағыта бастады. Ол үздік-создық қымсына күліп, өз үрейін менің сезген-сезбегенімді білгісі келгендей бетіме қарап қояды. Ленталарының байлауын шешіп, бел таңғышын ағытып жатыр, қимылында қанша нәзіктік, ұяңдық бар десеңізші.

Назарымды басқа жаққа аударғалы сол қолымен иығымды сипалап:

— Иығыңызда түскен шаштар қаншама! — дейді.

— Иә, — деп үздіге сыбырлаймын ерінімді оның кеудесіне тигізгім кеп.

Ол міне менің қ^сымда қатар жатыр, көйлегінің алды түгел ашық. Кенет ол тым тереңдеп кеткенін сезіп, есін жиып алды. Жалаңаш тәнін жабуға тырысып, орнынан көтерілгісі келеді. Ұят — арын көлегейлеп, әңгімесін қайта сабақтап, иығыма түскен шаштарыма бұрмақ болады.

— Шашыңыз неге мұнша көп түседі?

— Білмеймін.

— Әрине, тегі сіз тым коп ішесіз, мәселе сонда. Түу, тіпті айтуға ұят! Ұялсаңшы! Шынымды айтсам, сізден ондайды күткен жоқ едім. Әлі жап-жас сыз, соған қарамастан қасқайып барасыз!.. Ал енді өз өміріңіз жөнінде айтып беріңізші. Оның сұмдық үрейлі екенінде шүбәм жоқ. Тек қана ақиқатын, шын қалай болғанын ғана айтыңыз. Егер бірдеңені бүгіп қап жасыратын болсаңыз, оны мен жүзіңізден-ақ аңдап біліп отырамын. Ал, кәне, әңгімелеңіз.

Еһ, қалай шаршадым десейші! Қуанышым қойныма сыймай, бетіне ғана қарап қасында тыныш отырмадым ба! Еркектігім ұстап босқа әуре боп, болмашы ойынға күшімді шығындағаным не. Ештеңеге жарамай, түкке тұрғысыз ыбылжыған бірдеңе болып шықтым емес пе.

— Бастасаңшы енді! — деп талап етті оя

Жағдайды пайдаланып мен оған бәр-бәрі, нағыз ақиқат шындықты айтып бердім. Мән-жайды шын өмірде болғанын өзгертпей, қара бояуын қалыңдатпай баяндадым. Оның аянышын оятқым келген жоқ, тіпті бірде бес крон жеп кете жаздағанымды да жасырмадым.

Ол аузын ашып, аппақ қудай болып үрейлене отырып тыңдады, оның жарқ-жұрқ еткен жанарынан қысылу, қымсыну нышаны аңғарылды. Мен өзімнің әбестігімді түзеткім келіп, оған эсер еткен келеңсіздікті айықтыруға тырысып, алдымен өзімді-өзім қолға алдым.

— Бірақ бұның бәрі өткен іс, енді қайтып ешқашан да қайталанбайды: мен барлығынан құтылдым, құтқарылдым.

Алайда ол әбден абыржып абдырап қалған екен.

—Құдай-ау! — деп тырп етпей отырып қалды да, сосын "Құдай-ау, құдай-ау" деп әлденеше қайталады.

Қалжыңдауға тырысып, оны қытықтап, өзіме тарттым. Ол болса кеудешесін түймелеп те үлгерді, онысы менің ашуымды келтірді. Түймесін салып алғаны несі? Әлгінде шашымның бейберекет азғындық тірліктен түскенін дәлелдеп шықсам, оның көз алдында беделім қазіргіден әлде жоғары болар ма еді. Шамасы әй-шайға қарамай бірден күнәға батсам, оған көбірек ұнайтын болғаным ба?.. Бос сөз-ез сөз, жетті енді. Неде болса, батылырақ қимылдау керек. Ал батыл қимылдау қажет болған кезде жерге қараған кісің мен емес.

Тегеурінді қимылға қайта көшер шақ туды.

Ұзын-ырға сөзге бармай, мен оны диванға жығып салдым. Ол қарсыласқан болды, бірақ қарсылығы онша күшті емес, одан гөрі таңдануы басымдау тәрізді.

— Сізге не болған, не істейін деп жатырсыз?.. Болмайды... — дейді ол.

— Не істейін деп жатырсыз, дейсіз бе?

— Жо-жоқ... болмайды... керегі жоқ...

— Иә, иә.

— Керек емес, болмайды... тыңдайсыз ба! — деді даусын көтеріңкіреп. Сосын мені мұқатқысы келіп: — Ал, білесіз бе, сіз маған есуас, жынды сияқты көрінесіз, — деді.

Мен еріксіз тоқтап:

— Өтірік, сіз олай ойламайсыз! — дедім.

— Бірақ сіздің әлпетіңіз әдеттен тыс оғаш көрінеді. Менің қыр соңымнан қалмаған күні сіз мас та болған жоқсыз ғой.

— Жоқ. Мас емес, тоқпын да, алдында ғана ауқат жасағанмын.

— Олай болса, тіпті жаман.

— Сіз не, менің мас боп жүргенімді артық көресіз бе?

— Иә... Мен сізден қорқамын. Қудай үшін, босатыңызшы. Ойланып қалдым. Жоқ, соншалық күш салып, мұны орта жолда қалай қалдырмақпын. Кеш қараңғылығында диван үстінде жасырынбақ ойнаудың қажеті не! Шіркін-ай, мұндай сәтте қандай айла-амалға бармайсың? Бәзбір көз қылып көлгірсіген ұялған судың, не екенін мен білмеймін бе. Сондайлық сәби емеспін ғой. Сабыр ет. Бос соз-ез сөз, жетер!

Ол батыл, тіптен батыл қарсыласты, бүл жай ғана ұялшақтықтан бөлек қимыл сияқты. Мен байқамай шырағданды аударып алып, қараңғылық басты, ал ол жанталаса қарсыласып, тіпті үні қалтырап айғайламақ болды.

— Жоқ, болмайды, керегі жоқ! Егер қаласаңыз, одан да төсімнен сүйіңізші! Сүйіктім менің, жақсы жан!

Бірден тоқтай қалдым. Осы сөздерінен қорқынышпен қоса дәрменсіздік лебі есті, оған өзім де шынымен аң-таң болдым. Ол ақ төсінен сүюге рұқсат етіп, маған сый тартқысы келді. Мұнысы сүйкімді-ақ, сүйінішті де күйінішті. Оның алдына мен тізерлеп құлауға да бейілмін.

— Ал, қымбаттым, мен ештеңе түсініп тұрғаным жоқ, — дедім әбден зықым шығып абдырап. — Шынымды айтсам, мұныңыздың қандай ойын екенін түсіне алар емеспін...

Ол орнынан тұрып қалтыраған қолымен шырағданды тұтатты. Мен диванға қайта отырып, содан тырп етпедім. Енді не болар екен? Әбден әбігерім шықты.

Қабырға сағатына көз тастап, ол селк ете қалды.

— Ah, ұзамай қызметші әйел де оралады екен-ау, — деді.

Оның алғашқы ойлағаны осы болды.

Тұспалын түсіндім де түрегелдім.

Иығына салғысы келгендей ол жамылғысын алды да, қайта ойланып орнына қойды, сосын пешке қарай шегінді. Өңі боп-боз болып, барған сайын мазасыздана түскен сыңайлы. Оның шық деп есік нұсқамасы үшін далбасалап мен:

— Әкеңіз әскери болып па еді? — деп сұрадым.

О л жауап қатқанша жайлап кетуге ыңғайландым.

— Иә, ол әскери адам. Ал оны қайдан білдіңіз?

— Білмеймін, әйтеуір ойға келген соң сұрағаным ғой.

— Қандай ғажап!

— Рас, осы сезімталдығым коп көмек береді. Ха-ха, мен жайдан-жай жынды дейсіз бе?

Маған жалт қарады да, бірақ тіс жарған жоқ. Менің мұнда тұра беруім оны қинай түскенін аңғарып, бұған нүкте қояйын дедім де, есікке беттедім. Неғып ол мені енді қайтып сүймейді? Тіпті қолын да бермес пе екен? Кідіріп, соны күттім.

— Кетейін деп те тұрсыз ба? — деді бұрынғысынша пештің қасында тұрып.

Жауап қатқаным жоқ. Қорланған һәм абыржыған басым, бір сөз қатпай, оған телміремін. Еһ, бәрін де бүлдірдім-ау! Менің кетуге ыңғайланғанымда оның шаруасы да жоқ секілді көрінді. Мен үшін ол енді мәңгілік жоқ жан сықылданды. Қоштасарға не айтсам екен деп ойға шомдым. Оны қайран қалдырып, көз алдында менің беделімді көтеретіндей терең, мәнді сөз іздедім. Бір ғажабы, өзімнің берік байламыма қарама-қарсы, күйінген, кейіген өкпелеген қалпыммен асқақ та абыройлы, салқын да сабырлы қоштасудың орнына қисынсыз бірдеңелерді шатпақтап езіп тұрып алдым, қажет сөз ойға келмей, жеңілтектікке жол бердім. Басыма сол баяғы кітаби жалтырақ сөздер кіріп алып шықпай қойды.

Оның мен кетсін деп турасын ашық, ашып айтпайтыны несі? — деп сұраймын өзімнен. Иә, неге деймін-ау? Ұялатын не бар! Ұзамай қызметші әйел келеді деп ескерту жасағанша: "Енді бара беруіңізге тура келеді, өйткені анамды алып келуім керек, ал мені сіздің шығарып салғаныңызды қаламаймын" деп оп-оңай-ақ айта салуына болады ғой. Оның ойына бұл келмеді. Апыр-ау, ойына дәл осы сөздер, бәлкім, келген де болар. Мен болсам, осылай ойла¬дым. Өйткені маған жоба нұсқау оңай: жамылғысын алып, орнына қайта қойса болды, бірден түсіне қаламын. Сезімталдығым бар деп және айттым емес пе. Шын мәнінде ол үшін жалпы есалаң, жынды болудың жалпы қажеті жоқ.

— Құдай үшін, сізді солай атағанымды кешіріңізші! — Аузымнан сол сөздің қалай шығып кеткенін білмеймін, деп шыж-быж болды ол.

Бірақ өзі алысырақ тұрып, маған жақындаған жоқ.

Ал мен қыңырайып өз бетімнен қайтпадым. Оны әбден ығыр қылғанымды, бір сөзім де көздеген нысанасына жетпегенін біле тұрып, тоқтамай, мылжыңдай бердім, мылжыңдай бердім. Есалаң болмай-ақ сезімтал, сергек жүрегің болуы әбден мүмкін деп ойлаймын. Ұсақ-түйек демей, кез келген үн қататын жандар болады, бірақ оларды бір-ақ сөзбен өлтіруің кәдік. Менің мінезім сондай жанмын дегенді меңзедім. Мәселе мынада, қайыршылық кейбір әдет-қылықтарымды ширықтырып жіберді, соған қатты өкінемін, шыным, өте қатты өкінемін... Алайда оның жақсы жақтары да бар, солар кейде кәдімгідей көмектеседі. Зиялы кедей зиялы байшігештен әлдеқайда байқампаз. Кедей сақ келеді, әрбір адымын бақылап отырады, естіген әрбір сөзіне күдікпен қарайды. Әрбір қадамы ширауынан, ойы мен сезімінің жұмыс істеуіне мәжбүрлейді. Ол сұңғыла, сергек, сезімтал, әккі, тәжірибелі, жүрегі жаралы...

Жаралы жүрегім жайында недәуір ұзақ айттым. Алайда мен қаншалық көп сөйлеген сайын әйел соншалық мазасызданды. Ақыры, қатты қапаланып:

— О, тәңірі! Тәңірі! — деп әлденеше рет қайталады.

Оны жәбірлеп, азапқа сап тұрғанымды мен жақсы білемін, жалпы бұлай жәбірлегім жоқ еді, бірақ жағдай соған жеткізді. Ақыр соңында, ең бастысы айтылды ғой деп, әрі оның опынып еңсесі түсіп кеткеніне тебіреніп:

— Ал енді кеттім, кетемін! — дедім. — Өзіңіз көріп тұрсыз ғой, міне қолым есіктің тұтқасында. Қош болыңыз! Естисіз бе, хош! Кетуге берік бекіндім. Сізбен екі рет қоштасқанда бір рет жауап қатуыңызға болатын еді ғой. Мен тіпті тағы да жүздесуімізге рұқсат сұрап тұрғаным жоқ, өйткені енді кездесу сізге ұнамайды. Алайда айтыңызшы — мені не үшін осынша қинап, азапқа салдыңыз? Сізге не жамандық істедім мен? Рас, жолыңызға кесе-көлденең тұрып, бөгет болғаным жоқ. Неліктен менен танымайтын адамдай теріс айналдыңыз? Сіз мені суалтып, қаңыратып тұлдырсыз қалдырдыңыз ғой, түп-тамырыммен тапталып, қайтып бой көтере алмайтындай қылдыңыз ғой. Бірақ, құдай көріп тұрған шығар, мен есалаң жынды емеспін. Егер еңбектеніп, сәл ойланып көрсеңіз, менің әбден сау, дені дұрыс адам екенімді түсінесіз. Кәне, созсаңшы қолыңызды. Болмаса менің жақындауыма мұрсат беріңіз. Рұқсат па? Мен сізге ештеңе де істемеймін, тек қана бір сәтке алдыңызда тіземді бүккім, аяғыңызды құшып тізерлеп тұрғым келеді. Бар болғаны бір сәтке ғана, мұрсат етесіз бе? Ал жақсы, олай жасамай-ақ қояйын, байқаймын, қорқып турсыз, жарайды, олай жасамайын, естисіз бе, олай жасамаймын. Алайда, Құдай үшін, айтыңызшы, неге мұнша қорқасыз? Мен болсам, тып-тыныш тұрмын ғой, тіпті тырп еткен жоқпын. Әншейін ғана аяғыңыздың астында жатқан анау кілемшеге тіземді бүгейін деп едім. Ал сіз қорқып қалдыңыз, оны көзіңізден бірден-ақ байқадым. Неден қорқасыз, міне, мен орнымнан қозғалған да жоқпын ғой. Сізден рұқсат сұрағанда да адым ашқаным жоқ, солай емес пе? Кілемшенің қызыл раушаны бар тұсына тіземді бүгемін деп көрсеткенде де қимылсыз тұрып, саусағыммен де көрсетпей, иегіммен ишарат еттім ғой. Сөз қандай раушан жөнінде болып тұрғынын өте жақсы білесіз, соған тізерлеп тұруға рұқсат етпейсіз, менен қорқасыз, қасыма келуге де батпайсың. Мені жынды атауға қаталдығыңыз қалай жеткенін білмеймін. Мені олай деп ойламайтыныңыз шын емес пе? Тек бірде жаздың күні баяғыда есірік болғаным бар. Ауыр жұмыс атқарып, уақытылы ауқат жасауды ұмытуға тура келген, өйткені бар ой-арманымды іске арнап, жан-тәнімді іске салғанмын. Сол ғадет құдайдың құтты күні қайталаған ауқат жасауды ұдайы ұмыта бергенмін. Құдай көріп түр ғой, бүл ақиқат! Өтірік айтсам, түрген жерімде қатайын. Ал сіз ренжітесіз, түсініңізші! Олай жұмыс істеуге мені жоқшылық желкелеген жоқ: Ингебрет пен Гравесенде несие, мол несие пайдаланғанмын, кезінде ақша дегенің менде көп болған, сонда да тамақ сатып алмай, оны ылғи ұмытып кететінмін. Естисіз бе? Сіз ләм-мим демейсіз, жауап та бермейсіз, пештің қасынан да кетпейсіз, жай ғана менің кетуімді күтіп тұрсыз...

Ол шапшаң басып қасыма кеп қолын ұсынды. Оған мен сеніңкіремей қарадым. Осыны ол шын көңілден шын пейілмен жасап тұр ма? Әлде тек менен тезірек құтылу үшін істегені ме? Ол екі қолын мойныма орай салып, көзіне жас алды. Ал мен оған қадалдым да қалдым. Ернін тосып еді, әйтеуір бәрі тезірек бітсін деп, өзін құрбандыққа беріп тұрғаны ғой деп сенбедім.

Ол бірдеңе айтып еді, онысы маған "Ал мен қалай болғанмен де сізді сүйемін!" дегендей боп естілді. Оны және өте ақырын, түсініксіздеу етіп айтты. Бәлкім, мен дұрыс естімеген шығармын, бәлкім ол мүлдем басқа бірдеңе айтқан болар, бірақ оның менің мойныма құшырланып асыла кеткені, тіпті аяғының ұшынан тұрып ерінімен ерінімді іздеп, бір минуттей сүйіскені анық.

Өз басым, еркелеп келіп, мені аялауға ол өзін-өзі күштеді ме екен деп қорқып, тек қана:

— Қандай ғажайып жан едіңіз? — деумен тындым. Басқа бір ауыз сөз айтқаным жоқ. Шегініп есікке тіреліп, бөлмеден артыммен шығып кеттім. Ал ол қалды.

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ

Қыс түсті, ысқаяқ, сызды әрі қарсыз дерлік мәңгі, тұманды түн келді, табандатқан бір аптадай бұла желдің лебі де білінген жоқ. Көшелерде күн ұзақ газ фонарлар жанып тұрғанына қарамастан, жұрт бір-біріне қақтығып қалып жүрді. Күллі үн-шіркеу қоңырауының даңғыры, лау аттар сылдырмақтарының шылдыры, адамдардың даусы -бәр-бәрі тұншыға шығып, тығыз ауада көміліп қалғандай болды. Апта өтті, тағы да біреуі ысырылды, бірақ ауа райы сол баяғы қалпы.

Мен бұрынғыдай уақытша қорғалайтын орында тұрам.

Осынау баспанаға, оның жиһаздалған бөлмелеріне барған сайын бауыр басып алдым. Қайыршылығыма қарамай, келіп-кетушілермен бірге паналап жатырмын. Ақшам атамзаманда таусылған, бірақ тура біреуге құқым бар кісіше бұнда келуімді тоқтатпай, өз адамы болып алдым. Қожайын әзір ештеңе айтқан жоқ, әйткенмен мені онымен есеп айыра алмайтыным қинайды. Осылай үш апта өтті.

Тағы да жазып жатқаныма бірнеше күн болды, бірақ нәтижесіне көңілім толмайды, сонда да ертеден қара кешке дейін, тіпті түнді таңға ұрып еңбектеніп жатырмын. Нені қолға алсам да — босқа арам тер болу, табыс деген ұстатпайды.

Көбінесе мейманхананың ең тәуір деген екінші тәжіндегі бөлмеде жазуға тырысамын. Қалтамда ақшам болып, бәріне де төлеуге хәлім кеп тұрған алғашқы кештеп-ақ менің мазамды алған ешкім жоқ. Бір дұрыс мақала жазып, бөлме үшін және басқа қарыздарымды төлеуге мүмкіндік туар деген үмітті медет қылып жан аямай жұмыс жасап жатырмын да. Әсіресе, бір басталған дүниемнен бас ала алмай қойдым, кітап дүкеніндегі өрт туралы сол астарлы, шығармадан күтерім коп, оның арқауында мұқият өрнектейтін терең мән жатыр. Соны тезірек бітірсем, алған қарызымды өтеу үшін "Командорға" беремін. Шын талантты адамға көмек көрсеткеніне "Командордың" көзі жетсін. Көзін жеткізетінімде титтей де күмәнім жоқ. Тек қашан шабыт келіп, жан-жүрегімді баурап аларын тоса тұру керек. Шабыттың мені таппайтын және осы таяу күндері таппайтын несі бар?! Маған бөгет болып жатқан ештеңе жоқ; қожайын күн сайын тамақтандырып отырады, ертеңгілік және кешкісін бірнеше бутерброд береді, езім де едәуір тынышталып, байсал тартып қалдым. Жазғанда енді қолымды шүберекпен таңбайтын болдым, екінші тәжінің терезесінен көшеге басым айналмай қарай аламын. Бұрынғыдан жағдайым барлық жағынан да жақсы, алайда өз шығармамды әлі күнге дейін неге тәмамдай алмай жатқаныма таңмын. Оның қандай себебі барын білмеймін.

Міне, енді өзімнің әлжуаз, енжар екенімді, ми ымның неліктен жеміссіз жұмыс істейтіннің сырын ашып, себебін білудің де сәті түсті. Сол күні қожайын бір шот әкеліп, қарап шығуымды өтінді, меніңше осының есебі дұрыс емес, кітаптағымен үйлеспейді деді, бірақ өзі қатесін таба алмапты.

Мен есептеуге кірістім де, қожайын қарсы алдымда отырды. Күллі жиырма цифрды жинақтап, әуелі жоғарыдан темен қарай тексеріп шығып, есебін дұрыс деп таптым, содан төменнен жоғары қарай сүзіп, тағы да сол қорытындыға келдім. Қожайыныма қарасам, қарсы алдымда мен не айтар екен деп күтіп отыр; оның екі қабат екенін де байқап қалдым, менің қырағы жанарымнан елемей-ақ деген нәрсенің өзі қағас қалмайтыны бар.

— Бәрі дұрыс, — дедім оған.

— Жоқ, әр цифрды жеке-жеке тексеріңізші, — деп өтінді ол. — Сомасы тым коп екеніне сенімдімін.

Мен өр цифрды жеке-жеке тексере бастадым. 2 нан 25-тен, шамның әйнегі — 18, сабын — 20, май — 32... Сандардың мына бағандарын тексеріп шығу үшін ешқандай дарынның қажеті жоқ. Бүл мәлім дүниенің шоты екен, қиын да күрделі ештеңесі жоқ, қожайыным айтқан қатені табуға тырысып-ақ бақтым, бірақ ештеңе таба алмадым. Бірнеше минут шұқшиып отырып, қас қылғандай басым айналып, көз алдымдағының бәрі бытысып кетті. Ақыры, өзімді күштеп бір жолға көз тоқтаттым: 35/16 қадақ сыр 16-дан, делінген. Ми ым жұмыс істеуден мүлдем қалып, "сыр" деген сөзге меңірейе қарадым да одан әрі ілгерілей алмадым.

— Тәйірі алғыр, мынау жері адам танымастай етіп жазылған екен! — дедім торығып. — Құдая, ерік өзіңде, мына арада сырдың он алтыдан бес қадағы деп жазғанын көрмейсіз бе! Құлақ естіп, кез көрмеген есеп! Өзіңіз қараңызшы, кәне!

— Рас, — деп келісті қожайын. — Олардың осылай жазатын әдеті бар. Бұл көп ірімшік. Демек, барлығы дұрыс. Он алтының бестен бірі дегеніміз — бес.

Бұдан бірер ай бұрын болса, бір-ақ минутте қағып тастайтын мына шотты қайта зерделеуге кірістім; қара терге малынып, бар күшімді салып, мынау жұмбақ сандарды ұғынуға тырысып, жазылғанға бойлағым келгендей, көзімді жұмып қанша ойлансам да, ештеңе шығара алмадым. Адыра қалғыр, ірімшігі түбіме жетіп, ми ымның ішінде бірдеңе сөгіліп кеткендей болды.

Алайда қожайынға көз қылып, есебімді одан әрі жалғастырып, көзімді жоғарыдан төмен, төменнен жоғары қарай жүгіртіп, ерінімді жыбырлатып, ара-тұра бір санды дауысымды шығара айтып қойып, тексеруді аяқтауға да таядым. Қожайын тырп етпей күтіп отыр. Ақыры:

— Бастан-аяқ тексеріп шықтым, менің ойымша, мұнда ешқандай қате жоқ, — дедім.

— Рас па? — деді ол таңырқап. — Шынында да, солай ма?

Оның маған сенбегенін айқын көріп отырмын. Кенет оның

үнінде бұрын мен байқамаған жаратпау сарыны, бәзбір немқұрайдылық пайда болды. Шамасы, сіз он алты үлес дегенді санауға жаттықпаған болуыңыз керек, бұдан бірдеңе білетін тағы біреуге есептетіп көру керек шығар, деді. Бұның бәрін кею кейпінде, мені кемсіту түрінде айтқан жоқ, бірақ бұл салмақты, ой саларлық болып шықты. Табалдырыққа барып қап, маған бұрылып:

— Бөгет жасағаным үшін, кешіріңіз! — деді де шығып кетті. Сәлден кейін есік қайта ашылып, қожайын қайтып кірді, зайыры дәлізде онша ұзап кете қоймаған сыңайы бар.

— Бері қараңыз! — деді ол — Сіз тек ренжімеңіз, бізге біразырақ берешегіңіз бар. Шамасы, кеше сіздің осында қоныстанғаныңызға үш апта болды-ау деймін. Иә, тура үш апта. Үйелменді-сүйерменді жанұя ұстай отырып қиындықтан шығу оңай емес, сондықтан мен несиеге тұрғындар жібере алмаймын...

— Мақала жазып жатырмын, деп сізге айтып едім ғой, — деп оның сөзін бөлдім. Сол дайын болысымен-ақ ақшаңызды табанда аласыз. Ол үшін ешбір алаң болмаңыз.

— Ал, оны ешқашан жазып бітіре алмасаңыз ше?

— Сіз солай ойлайсыз ба? Шабыт маған ертең, тіпті бүгін түнде келуі мүмкін, олай болғанда мақаланы небары ширек сағатта жазып тастаймын.

Менің жұмыс істеу тәсілім басқа адамдардан мүлдем бөлек, кейбіреулер сияқты күніне бәлен бет жазамын деп жоспарлай алмаймын, шабыт келер сәтін күтемін. Ал оның келер күнін, сағатын ешкім білмейді, сені оның өзі келіп табады.

Қожайын кетіп қалды. Бірақ оның маған деген сенімі шайқалғаны бесенеден белгілі болды.

Өзімнен-өзім оңаша қалып, ызамен басымдағы шашымды жұлдым. Жоқ, шынында да, қиындықтан құтылудың ешқандай жолы қалмады. Ми ым қайтып маған қызмет етпеуге айналды. Бір кесек сырдың бағасын есептеп шығара алмасам, нағыз нақұрыс болмағанда, кім болдым? Ал мен өзіме, бәлкім, осы мен ақыл-есімнен адасқан жоқпын ба деп сауал қойсам ше? Бірақ есепке басымен сүңгіп отырып, сирек сезімталдықпен қожайынның екіқабат екенін байқап қалғаным қалай? Бұрын бұл туралы жалпы түк ойлаған емен, ешкім ештеңе айтқан да жоқ, бәрі еркімнен тыс болды. Оған көзім түсуі мұң екен, бірден түсіндім және жалпы үлес дегенмен басым қатып отырып сездім. Онда мұны қалай ұғуға болады?

Терезеге келіп көшеге көз тастадым. Терезе Вогимансгатен жаққа қарайтын. Табан жолда балалар ойнап жүр. Кедейлер көшесінде — кедейдің баласы. Олар бос шөлмекті бір-біріне лақтырысып мәз болып шулайды. Жанынан ұсақ-түйсек үй мүлкі тиелген көлік баяу өтіп барады. Шамасы, көшеге шығарып тасталған бәз-бір отбасы мезгілсіз мезгілде басқа бір пәтерге көшіп бара жатқан болуы керек. Оны бірден аңғардым. Көлікте көрпе-жастықтар мен жиһаздар бар. Жиһаздарының түрі — құрт тескен кереуеттер мен комодтар, үш аяқты қызыл орындықтар, кішкентай шетперлер, темірден жасалған ескі-құсқы ыдыс-аяқтар. Үсіп мұрнының ұшы қызарып кеткен ұсқынсыз құйтақандай ғана қыз бала құлап қалмас үшін көгеріп кеткен қолымен арбаның жақтауынан мықтап ұстап отыр. Астында үйіліп үйде балалар төсенетін дымқыл бөстектер жатыр. Бос шөлмекті лақтырып ойнап жүрген балаларға ол да қарайды. Көшеге көз салып тұрып, төңіректе не болып, не қойып жатқанын оп-оңай түсіндім. Терезенің алдында тұрып қожайын аспазының ас үйде қалай ыңылдап ән салғанын есіттім. Ac үй менің бөлмеммен жапсарлас болатын, әрі аспаз әйел ыңылдап жүрген әнді бұрын білгендіктен бір жерін бүлдіріп алмас па екен деп құлақ салдым. Сосын өзіме-өзім: ақыл-есі дұрыс емес адам осының бәрін қабылдап, ой елегінен еткізе ала ма, құдайға шүкір, басқалар сияқты мен де есі түзу адаммын, дедім.

Кенет екі балақанның көшеде ұрсысып жатқанын көрдім; оның біреуі қожайынымның баласы екенін таныдым. Терезені ашып, олардың бір-біріне не айтып жатқанын тыңдадым, сол сәт терезенің түбіне бір топ бала жинала қап жоғарыға қарады. Олар не күтіп түр? Қайыр тілей ме? Әлде кептірген гүл, сүйек-саяқ, темекі қалдығын, болмаса жеуге болатын бірдеңе тастар ма екен деп түр ма, ойынға керек бірдеңелер де тілейтін шығар. Менің тереземе ұзақ қараған олардың жүзі суықтан көгеріп кетіпті. Ал анау екеуі өзара әлі дауласып түр. Балалардың, аузынан боқтық сөздер, қолдануға келмейтін лақап аттар, матрос балағаттары шығады, шамасы оны олар портта үйренсе керек. Дауға қызып кетіп олар не болғанын білгелі жүгіріп келген қожайынды аңдамай да қалды.

— Иә, анау! — деп шағына бастады оның ұлы. — Анау мені алқымымнан алып қылқындырып өлтіріп тастай жаздады. — Сосын өзін келеке етіп күліп тұрған қастаса қарап долдана айқай салды: — Құрт қараңды, иттің баласы! Қара кез келген сілімтік мені кеңірдектен алғысы келеді! Міне саған, сыбағаң...

Қарынымен тар көшені қалқалаған оның анасы он жасар ұлын шап беріп қолынан ұстап, алып кетпекші болды.

— ТС! Аузыңа ие бол! Боқтап балағаттаушы болма. Ұдайы сайқалдармен салғыласып жүргендей шабаланасың ғой! Тарт кәне, үйге!

— Бармаймын!

— Жоқ, барасың.

— Бармаймын.

Терезенің алдында тұрып анасының долданып құтырып кете жаздағанын көрдім; осы бір жиіркенішті көрініс менің ашуымды қатты келтірді, одан әрі шыдай алмай төмендегі балаға маған бір минутке ғана жоғары көтеріліп кет, деп айқайладым. Екінші рет айқайлағанда даусым өте қатты шығып, қожайыным абдырап ба¬сын көтеріп маған қарады. Алайда ол бойын тез жинап ала қойып, маған бетпақтана қарап, артықшылығын көрсетіп қалмақ сыңаймен тікірейіп, ұлына ескерту жасады да, кетіп қалды. Баласына ол мен есітсін дегендей дауыстап:

— Фу, қайдағы жоқ біреулерге жексұрын бала екеніңді көрсетуге ұялсаңшы! — деді.

Осылардың бәр-бәрі көзден өткере тұрып болмашы бірдеңелердің өзін қалт жібергем жоқ. Бұл жолғы байқампаздығым тіптен керемет болды, ұсақ-түйектің әрқайсы сергек қабылдап, кезек-кезек ой елегінен өткіздім. Демек, ақыл-есім зақымданбаған. Және зақымдалатын да реті жоқ қой.

— Әй, тыңда! — дедім кенет өзіме-өзім. — Сен ақыл-есің жөнінде көп алаңдап, ұзақ мазасыздандың, енді жетті ол. Басың ұсақ-түйектің бәрін байқап, ой елегінен өткізіп жатса, о есуастық тың нышаны бола ма екен? Сен жалпы әпенді қызық жансын, қызық екеніңді өзіңе дәлелдеп те бере аламын. Бір созбен айтқанда, кез келген адамда ауытқу болады, әсіресе болмашы нәрседен жаңылысасың.

Онда тұрған не бар, ол әншейін ғана кездейсоқтық. Сен қызықсың деп тұрмын ғой. Ал анау шотың, анау түкке тұрғысыз сасық сырдың он алтыдан бес бөлегі — Ха-ха, қалампыр мен бұрыш аралас ірімшікті тапқан екенсің! Сол күлкілі сырда не түр, одан топастанып кетуге әбден болады, оның бір ғана иісінің өзі адамды о дүниеге аттандыруы мүмкін... — Іштей осыны айтып дүниедегі көк ірімшік атаулының бәріне қарқылдап кеп күлдім. — Жоқ, сен одан да маған жеуге келетін бірдеңе бер, — дедім. — Мүмкіндігі болса, жаңа былғаған сары майдың он алты бөлігінің бесеуін бер! Онда мәселе басқа!

Өз қалжыңыма өзім селкілдеп күліп, оны өте қызық деп таптым. Расында да, менде ешқандай кінәрат болған жоқ, мен денім кәміл сау адаммын!

Өзіммен-өзім сөйлесіп, бөлмеде әрлі-берлі жүрдім, көңілім көтеріліп, қуаныштан мас болған адамдай дауыстап күлдім. Шын мәнінде осынау қуанышты минутте ғана, жұмыс қабілетін оралтар айырықша шат-шадыман сәтті күткен сияқтымын. Үстел басына отыра қалып, шығармамен шағылдандым да кеттім. Жұмыс ойдағыдай жылжып, бұрынғыдан әлдеқайда табысты өрістеді. Ол онша шапшаң да жүрген жоқ, бірақ жасағанымның өзі маған теңдесі жоқтай болып көрінді. Оның үстіне шалдығып шаршамай табаны күректей бір сағат жұмыс істедім.

Кітап дүкеніндегі өрт туралы осы бір астарлы шығармамның, міне, ең маңызды тұсына да жеттім. Осы түспен салыстырғанда, бұрын жазғандарымның бәрі онша маңызды болмай қалды. Мен мұнда шынайы терең ой айтып, жанып жатқан кітап емес ми, адамдардың миы деп, одан шын мәніндегі Варфоломей түнін жасағым келді. Кенет есік серпе ашылып, қожайыным екпіндей кірді. Есікте тіпті сәл бөгелмей ол баса-көктеп бірден төрге шықты.

Ту сыртымнан біреу пышақ салғандай айқайлап жібердім.

— Қалай? Маған сіз бірдеңе айтқандай көрінді ме? — деді ол — Бізге бір уақытша пәтерші келді, мен оған осы бөлмені бермекшімін. Ал сіз бүгін төменде бізбен бірге түнеп шығасыз, ол үшін өзіңіздің төсек орныңыз болуы керек. — Әңгімені одан әрі созбай, мені тыңдау былай тұрсын кісі құрлы көрмей, үстел үстіндегі қағаздарды сыпыра бастады.

Менің қуанышты көңіл күйім ғайып болды, ашуым келіп, ыза буып атып тұрдым да, іле өзімді ұстап, сабама түстім. Бір сөз қатпай үнсіз тұрып, оның үстел үстіндегі қағаздарды жинастыруына ерік бердім. Қағаздарды қалай болса солай сыпырды да, қолыма ұстата салды ол.

Амал қанша, бөлмені босатып беруге тура келді. Ең өкініштісі баға жеткісіз шабытты сәт оралмастай болып көзден бұл-бұл ұшты. Жаңа пәтершіні баспалдақта қарсы алдым — ол қолының сыртына леңгірдің көгілдір таңбасын салдырған жас жігіт екен, артында арқасына сандық таңып алған кем балы келе жатыр. Зайыры ол теңізші болуы керек, демек, бір түн ғана қонып шығатын кездейсоқ мейман. Ертең, бәлкім ол кеткенде, бағым жанып, шабытым қайта оралар. Бір бес минут болса жетеді — жұмысымды бітіріп тастай қоямын. Ал әзірше тағдырға бағынбасқа болмайды.

Бұған дейін күндіз-түні ері, әйелі, әйелінің әкесі, төрт бала сығылысып тұрып жататын үйдің қожайыны жақтағы жартысында болмаған едім. Ал аспаз әйел ас үйде тұрып, сонда ұйықтайды. Бейілсіз ғана келіп, есікті қақтым; іштен дауыстар шығып жатса да жауап болмады.

Үйге кіргенімде күйеуі тіл де қатқан жоқ, тіпті сәлеміме де жауап бермеді, менде еш шаруасы жоқ адамдай меңірейіп қарады да қойды. Айтқандай, мен кемежайда керген бір кісі, жұрт "Әйнек" атайтын матроспен карт ойнап отырды. Емшектегі сәби кереуетте уілдеп жатты, ал қошайымның әкесі кеудесі мен іші ауыратындай бүкшиіп, басын қолына сүйеп қалған. Шашы әбден ағарып, кеткен ол олжасын аңдыған жыландай иіріліп, басын қылтитады.

— Мені бір түнге паналатуға қарсы болмассыз? — дедім қожайынға.

— Менің қатыным сондай нұсқау беріп жүр ме? — деп сұрады ол.

— Иә. Менің бөлмеме жаңа пәтерші кірді.

Оған ешбір жауап қатпай қартымен болып кетті.

Құдайдың құтты күні ол қонақтармен карт ойнайды; ойнағанда ақша үшін емес, уақыт оздыру үшін, әйтеуір бірдеңе қып қолбайлау үшін ойнайды. Одан басқа ештеңе де істемейді, қимылы сылбыр, енжар, ал әйелі болса, баспалдақпен жоғарылы-төменді жүгіріп жүріп, үйдің шаруасын тындырады, пәтершілер іздеп табады. Оның порттағы жүмысшылармен және кем балдармен келісімі бар, олар бүгін тауып берген әрбір жаңа пәтершісі үшін ақы алады және өздері де кеңде қоналқаға осында жатып қалады. Жаңа пәтершіні алып кеп жүрген әлгі "Әйнек" екен.

Екі бала мен жүзі салда қылардай омсырайған секпіл бет екі қыз кірді, көйлектері жырым-жырым. Көп ұзамай үйге қожайынның өзі кірді. Одан мені қайда орналастырмақ ниеті барын сұрадым; ол осыдағылардың бәрімен бірге жатасың, болмаса ауыз үйдегі орындыққа жайғасасың деді. Осыны айтқанда, ол бөлмені тәртіпке келтіріп, күйбеңдеп жүрді де, маған көзін бір де тастаған жоқ.

Оның жауабын тыңдап, еңсем түскенімен, келіспеске амалым жоқ, есіктің аузында тұрып, бір түнге бөлмемді басқа біреуге бергенім онды болды дегендей сыңай танытып, оны ашуландырып алып, көшеге шығып қалмас үшін бет-әлпетіме жағымды реңк бердім.

— Иә, әрине, бірдеңе ғып орналасамыз ғой!

Қайтып үндегем жоқ.

Ол бөлмеде ерсілі-қарсылы әлі жүр.

— Айтпақшы, бөлмелерді тегін беріп, пәтершілерді несиеге тамақтандырудың маған түкке қажеті жоқ, — деді ол. Сізге бұны бұрын да айтсам керек. .

— Айтқансыз, құрметтім, алайда маған мақаламды аяқтау үшін екі күн керек боп түр, — деп жауап қаттым. — Сонда сізге артық бес кронды ризалықпен, асқан ризалықпен қолыңызға ұстатамын.

Бірақ оның бұған мүлдем сенбейтінін көріп тұрмын. Алайда оған бола намыстанып не өкпелеп, оның үйін тастап кете алмаймын, себебі кетіп қалсам не күтіп тұрғанын білемін.

Арада екі күн өтті.

Бұрынғысынша қожайын отбасымен бірге жатып жүрмін, себебі ауыз үйде пеш жоқ, суық, сондықтан еденде жатуға тура келді. Келімсек теңізші бұрынғыдай менің бөлмемде тұрып жатыр, зайыры, таяуда кете қояр түрі жоқ. Түскі асқа таман қожайын келіп, оның пәтерақыны тұтас бір айға алдын ала төлеп қойғанын айтты, тегінде ол штурмандыққа емтихан тапсыруға тиіс екен, сондықтан да осында тоқтапты. Осыны тыңдай отырып, бөлмемнен мәңгі айырылғаныма көз жеткіздім.

Ауыз үйге шығып, орындыққа жайғастым; егер маған жалпы бірдеңе жазу керек болса, ол тек осында тыныштықта ғана мүмкін. Астарлы шығарма мені енді онша алаңдатқан жоқ; басымда тың идея, тамаша жоспар пайда болды; ортағасырлық өмірден алып "Крест белгісі" деген бір актілі пьеса жазбақпын. Оның әйел кейіпкерін де ойлап тауып қойдым бір бет адуын қыздың тәкаппар бейнесі ол Құдай үйін ол әлсіздігінен, әлде кәрілігінен қорғаламайды, жаратқанның өзіне деген өшпенділігінен тұрады. Құдайы жек көргендіктен оның киелі орнында қылмыс жасайды.

Уақыт өткен сайын осы бейне мені мүлдем баурап алды. • Қайтсем де менің өзім ойлағандай болып көз алдымда тұрды да алды. Бұзық қыздың бойында адамды безіндіретін белгілер болуы керек; тырнадай ұзын, тыриған арық әрі қараторы, жүргенде етегі түріліп, ұзын сирағы сидитып жарқ-жұрқ етеді. Оның үстіне құлағы қалқиған үп-үлкен, бір сөзбен айтқанда, сиықсыз сұры кісіні кері итереді. Оның мені қызықтыратыны — еріксіз арсыздығы, алды-артына қарамай күнәға қасақана қойып кететіні. Рас, ол мені мейлінше еліктіріп, миымды оғаш сұмпайылық туралы ойлар кеулеп кетті де, пьесаны табандатқан екі сағат бойы жаздым.

Он, тіпті он екі бет жазып, оларды қинала отырып, үздік-создық ұзақ ойланып өңдеп, сызып, кейбір парақтарды жыртып, әуреге түсіп қатты қалжыраған соң, орнымнан тұрып далаға шықтым. Оның үстіне соңғы жарты сағат ішінде қожайынымның бесіктегі баласы шырылдап жылап бөгет жасады да, әрі қарай жаза беруге болмады. Сондықтан мен көшеге шығып, Драмен жақтың жолымен әрменірек кетіп, кешке дейін қыдырып қайтуға бекіндім. Серуендеп жүріп те ұдайы драмам туралы терең толғанумен болдым. Бірақ қыдырыстап жүргенде де кездейсоқ оқиғадан құтыла алмадым.

Карл-Юан көшесінің ең шетінде Вокзал алаңына таман етік тігетін шеберхананың алдына тоқтаған едім. Бүл шеберхананың алдына не үшін тоқтағанымды бір құдайдың өзі білсін! Етігім жоқтығын тіпті де ойламай, оның терезесінен қарадым, ал ой-қиялым дүниенің басқа қиырын кезіп жүрді. Сыртымнан жұрт өтіп жатты. Әңгімелесіп бара жатқан олардың бір сөзін де есіткенім жоқ. Кенет біреудің қатты шыққан даусы жалт қаратты.

— Сәлем! — деді ол

Бүл "Сұлу сылқым" атанған танысым еді.

— Сәлем, — дей салдым сасып.

Сылқымды бірден танығаным жоқ.

— Ал, хал қалай? — деп сұрады ол.

— Жаман емес... Бәрі бұрынғыша.

— Бері қарашы, демек, сіз әлі Кристинде тұрасыз ғой.

— Кристинде дейсіз бе?

— Бірде көтерме саудагер Кристинде есепші болып қызмет істеймін деп айтқаныңыз бар еді ғой.

— А, иә! Бірақ одан кетіп қалдым. Ол адамда дұрыс жұмыс істеуге болмады да көп ұзамай кетіп қалуға тура келді.

— Сонда не себепті?

— Бірде бір нәрсені дұрыс жазбаған екем, басты себеп сол болды.

— Жалған жазғансыз ғой.

Жалған дейді? Арандату үшін әдейі өтірік жазған жоқсың ба деп сұрап тұр-ау Сылқым. Қатты қорланғанымды аңғарып, оған адырая бір қарадым да, жауап қатқам жоқ.

— О, құдая ондай-ондай олқылық кез келгенде болады емес пе! — деді ол мені тыныштандыруға тырысып.

Ал өзі іштей мен жалған құжат жасады деп түр.

— Кез келгенде кездесетін олқылығыңыз не? — деп сұрадым. — Сонда кез келген жалған іске барады деп ойлайсыз ба! Бері қараңыз, жарқыным, мен шынымен-ақ сондай арамдыққа барады деп ойлай¬сыз ба? Арам, арсыз мен болғаным ба?

— Енді, қымбаттым, меніңше оны өзіңіз түсінікті түрде айттыңыз емес пе...

Басымды тез көтеріп Сылқымнан теріс айналдым да, басқа жаққа қарадым. Ойламаған жерден көзіме қызыл көйлек шалынды. Қызыл көйлек киген әйел бір еркекпен қатар кетіп барады. Егер мен Сылқыммен мылжыңдасып тұрмасам, егер оның мәңгі бітпес күмәнінен жәбірленіп, басымды тез көтеріп, теріс айналмасам, бәлкім, қызыл көйлек менің назарыма ілікпес те еді. Ал, шын мәнінде онда менің не шаруам бар. Тіпті ол кемер — бикеш Нагельдің көйлегі болса да онда не тұр.

Сылқым болса, өзінің ән тектігін түзеткелі әлі сөйлеп түр, бірақ оны тыңдаған мен жоқ, есіл-дертім жақындай түскен қызыл көйлекте. Көкірегімде бір толқын аласұрып, кеудеме ине қадалғандай болып, ерінімді жыбырлатып, іштей:

— Илаяли! — деп күбірледім.

Енді Сылқым да жалт қарап, өтіп бара жатқан бикеш пен мырзаны көріп, басын иіп көзбен ұзатып салды. Осыны байқап тұрып өзімнің бас иген — имегенімді білмей қалдым. Қызыл көйлек Карл Юан көшесімен алыстай түсіп, ақыры көзден ғайып болды.

— Оның қасындағы кім? — деп сұрады Сылқым.

— Көрмедіңіз бе, Герцог қой. "Герцог" — оның лақап аты. Ал қызды білуші ме едіңіз?

— Иә, ептеп білетінмін. Ал, сіз ше?

— Жоқ, — деп бір—ақ қайырдым.

— Оған иіліп, тағзым еткендей көріндіңіз ғой.

— Бас идім бе?

— Немесе, бас иіп сәлемдескен жоқсыз ба? — деп Сылқым да тақымдап қоймады. —Тіптен таңғаларлық оныңыз. Бикеш қой, тек сізге ғана қарап, көз айырған жоқ.

— Оны қайдан білесіз? — деп одан қайта сұрадым.

Бұл шын мәнінде ол қызды білмейтін. Барлығы күзгі бір кеште болыпты. Мезгіл тым кеш екен, үш жігіт жаңа ғана "Грандтан" шығыпты. Біраз қызып лепіріп алған үшеуі бүл әйелді Каммермейердің маңында кездестіріп, әңгімеге тартпақ болады. Әуелі бикештің сөйлескісі келмейді; алайда теңіз суы тізесінен келмейтін ыржақайдың біреуі одан үйіне дейін шығарып салуға рұқсат сұрайды. Оған ештеңе де жасамайтынын, жалғыз тал шашына да тиіспейтінін, тек қана подъезіне дейін шығарып салып, ол үйіне шын оралғанына көзі жеткенше жаны жай таппайтынын айтып жік-жаппар болады. Сөйтіп олар кете барды, жігіт өтірік-шынды қайдағы - жайдағыларды айтып, ауыз жапқан жоқ, өзін фотосуретші Вольдемар Аттердаг деп таныстырды. Ақыр соңында, ойдан шығарылған күлді-көмеш тәсілдер қызды жібітті, езу тартқызды. Оның салқындығына қызған жігіт жоқ, ақыры, келісімін алып үйіне шығарып салды.

— Ал, одан әрі не болды? — деп сұраған менің тынысым бітіп қала жаздады.

— Одан әрі дейсіз бе? Әй, одан арғысына бармай-ақ қояйықшы. Қалай дегенмен де ол әйел емес пе!?

Бір сәт екеуміз де үнсіз қалдық.

— Тәйірі алғыр, әлгіні Герцог дейсіз бе? Демек, оның өзі осындай еді десейші! — деп ойлана сөз қосты Сылқым. — Ол бикеш мынандай мырзамен кеткен болса, оның бағасы да содан аспағаны.

Ал, мен болсам, тілім байланғандай үндемеймін. Жарайды Герцог оны айналдырып ала қойсын! Оның өзі бір тамаша емес пе! Менің оған опынатын нем бар? Осынау аруға мен тек оң жол, бақытты өмір тілеймін. Сосын ол туралы жаман ойлап, рақаттана сазға таптап алабұртқан көңілімді басқым, өзімді жұбатқым келді. Мені шамдандырғаны сол сұмпайы жұптың алдында, рас болса, қалпағымды шешіп, басымды игенім болды. Ондай адамдардың алдында қалпағымды алып нем бар еді? Ал қыз жайында жалпы өкінбеймін, оның сұлу болғанында дау жоқ, бірақ сонысына дандайсып, желігіп кетті, тәйірі алғыр, сөйтіп салып та барады. Оның тек қана маған қарап, көзін алмауы әбден мүмкін, мұнда таңғаларлық та ештеңе жоқ, бәлкім, жүрегінде өкініш оянған шығар. Тек сол үшін ғана оның аяғына жығылмақпын ба, соңғы кезде күмән туғызып, тез солып бара жатқан оны жындыға ұқсап қошеметтей алмаймын. Мейлі оны Герцог-ақ алсын! Оның қасынан көз де тастамай, басымды асқақ ұстап елемей өте шығатын күн де туар. Мүмкін мұны ол осындай қызыл көйлек киіп көлбеңдеп, екі көзін менен айырмай, қиыла қараса да жасайтын шығармын. Солай болуы әбден мүмкін. Ха-ха, салтанат дегенің сол болады! Өзімді-өзім білетін болсам, пьесамды, бәлкім, бүгін бітіріп тастармын, сонда сегіз күннен кейін ол бикеш менің алдымда тізерлеп тұратын болады және бар болмысымен ажар-көркінмен аяғыма жығылады, ә!..

— Қош! — дедім алқынып.

Ал Сылқым мені ұстап қалды.

— Енді немен шұғылданып жүрсіз? — деп сұрады ол.

— Немен дейсіз бе? Әбетте, жазамын ғой. Басқа немен шағылданушы едім. Тірлігімнің тірегі сол. Қазіргі кезде "Крестің белгісі" деген ортағасырлық өмірден алынған пьеса жазып жатырмын.

— Тәйірі алсын! — деді шынымен—ақ қайран қалған Сылқым. — Онда сіз оны жазатын болсаңыз, әлі...

— Қазіргі менің күллі ынтам соның үстінде. Шамамен сегіз күннен кейін мен туралы естисіздер, — деп тұрағыма қарай тарттым.

Үйге келісімен-ақ қожайыннан шам сұрадым. Маған шам мейлінше қажет еді: бүл түні жатқым келген жоқ, басымда пьесаның оқиғалары буырқанып, таңға дейін оның басым бөлегін еңсеріп тастағым келді. Қожайынға өз өтінішімді үлкен басымды кішірейтіп сыпайы ғана баяндадым, өйткені оның жүзінен менің қайтып оралғаныма наразылық нышаны аңғарылды. Тамаша пьесамды бітіруге таядым, тек соңғы екі көрінісін ғана жазып тастау қалды. Бәлкім, оны бәзбір театр өзім сұрамай тұрып-ақ қоюға алар, деген ишарат жасадым. Егер ол қол ұшын беріп, көмек жасаса, онда мен...

Бірақ қожайынымның шамы жоқ екен, ұзақ ойланып оның осы үйде болғанын есіне түсіре алмады. Егер он екіге дейін күтер болсам, ас үйдегі шамды алуыма болады екен. Ал менің шырағдан сатып алмағаным не, осы?

Үндемей қалдым. Өйткені менде шырағдан сатып алатын он эре жоқ, оны қожайыным жақсы біледі. Не керек, жоспарым тағы да быт-шыт болды! Аспаз әйел ас үйде емес, бізбен бірге осы бөлмеде отыр, демек, шамды тіпті жақпаған да. Ол туралы ойлап едім, бірақ ашып ештеңе айта алмадым.

Кенет аспаз әйел:

— Шамасы таяуда сіздің Сарайдан шығып бара жатқаныңызды көрдім-ау деймін. О не, сіз қонақасыға қатыстыңыз ба? — деп ол өз қалжыңына өзі күлді.

Қағаздарымды алып осы арада отырып жұмыс істегім келді. Қағазды тіземе қойып, назарымды аудару үшін еденге тесілдім, бірақ ол жәрдемдескен жоқ, санамнан суыртпақтап бір соз де ала алмадым. Үй иесінің екі қызы кіріп, шуылдасып мысықпен ойнап кетті. Ал мысық дегенің жүні тақыр, таңданарлықтай үлкен хайуан болатын. Қыздар оның көзіне үрлесе, жас парлап, тұмсығын бойлай ағады. Қожайын мен тағы да бір екі мейман карт ойнап отыр. Тек қожайын ғана жар құлағы жастыққа тимей жұмыс істеп, іс тігіп жатыр. Ол ғой, менің мынандай шуда жұмыс істей алмайтынымды әп-әдемі көріп отыр. Бірақ менімен мүлдем санасқысы келмейді және аспаздың Сарайға қонақасыға шақырып па еді, деген қалжыңына күлгенін қайтерсің. Үйдегілердің бәрі маған жауыға қарайтын сияқты, әсіресе мен масқарам шығып, бөлмемді басқа біреуге беруге мәжбүр болғаннан бері мені бөгде біреу деп санайтын болды. Тіпті мынау бәлекей бойлы қаракөз пәле, не омырау жоқ, не маңдай жоқ аспаздың өзі кешкісін бутерброд алғалы барғанда мені мазақтап күлетінді шығарды. Ол менен түстікті қайда жасайтынымды жиі сұрайды, "Грандтан" шыққаныңызда тісіңізді шұқығаныңызды өмірі көргем жоқ дейді. Менің кедейшілік жағдайымды оның білетіні айқын, сондықтан ол жайында маған ұдайы ескертіп отырудан ләззат алатын секілді.

Осындай ойлардың бәрі басыма баса көктеп кіріп ап өз пьесам үшін бірде-бір реплика ойлап табуға мүмкіндік бермеді. Менің талпынысымның бәрі бекер, енді басым дыңылдап, мазамды алып, ақыры жұмысты доғаруға мәжбүр болдым. Парақтарды қалтама салып, басымды көтердім. Аспаз тура менің алдымда отыр, оған көз тастап, қушық жауырыны мен жон арқасына қараймын, әлі буыны қатып, бұғанасы бекіп болмағандай болбыр бірдеңе. Осының маған бас салатын не жөні бар? Мейлі мен тіпті Сарайдан шыға қояйын, онда оның шаруасы қандай? Кейінгі кезде мені өршелене мазақтайтынды шығарды, әсіресе баспалдақтан сүрініп кетіп, күртемді шегеге ілгізіп, жыртып алғандағы жырқылдағанын айтпа. Кеше пьесамның алғашқы нұсқаларын лақтырып тастаған жерімнен ауыз үйден жинап алып бөлмеде жұрттың көзінше дауыстап оқып, қалжыңдап жынымды келтіргені. Оны бір де өкпелеткен не бәзбір қызмет корсет деп қолқалаған жерім жоқ. Қайта кешкісін оны мазаламайын деп еденге төсегімді өзім салып алам. Сосын ол шашымның түсіп жатқанын да күлкі қылатын болды. Ертеңгілік қолжуғышта түскен шашымды көрсе, оған да күледі. Башмағым тозып, әсіресе нан таситын арбаның астында қалған сыңары жыртылып қалып еді, соны да келеке етеді. "Құдай сақтай гөр, мынандай да башмақ болады екен-ау! Әрқайсы иттің үйшігін дей үңірейіп түр, қарашы әне!" дейді. Рас, башмағымның шынында да киер жері қалмады, ал жаңасын алуға хәлім келмей жүр.

Осылардың бәрін еске түсіріп, аспаз тарапынан байқалатын ашық қаскөйлікке таңғаламын, ал кішкентай қыздар болса, кереуетте жатқан шалды ызаландырып, маза бермейді. Басқа жер таппағандай соның айналасында секіріп жүгіріп жүргені. Тақа болмаса құлағына ши жүгіртіп қытықтайды. Алғаш оған араласқаным жоқ. Шал байғұс олардан құтылу үшін бақайында қимылдатпай, өзін мазалап азаптаушыларға ала көзімен алая қарайды да қояды, құлағындағы шиді түсіру үшін басын қайта-қайта шайқайды.

Бүл көрініс мен үшін тіптен төзгісіз көрініп, одан көз айыра алмадым. Әкесі кейде қарттан бас көтеріп, қыздарының қылығына күліп қойып, оған серіктестерінің де назарын аударып отырады. Қария неғып қозғалмайды? Неғып қыздарды лақтырып-лақтырып жібермейді. Оның төсегіне қарай адымдадым.

— Мейлі ойнасын! Мейлі! Ол сал болып жатыр, — деп қожайын баж ете қалды.

Оның наразылығынан шошып, түн қараңғысында үйден қуылып кетермін деп қорқып, үнсіз орныма оралдым да, тыныш қана отыра қалдым. Отбасының шаруасына араласамын деп, қоналқа мен бутербродтан айырылып қап жүрермін. Шала өлік қарт үшін ірің кезекке килігудің қажеті не. Дәл осы сәт мен де өзімді тас боп қатып қалғандай сезіндім.

Қыздар қарияны діңкелетіп, берекесін кетірумен болды. Оларды атасының басын қозғай алмайтыны жалықтырып, шиді енді көзіне, танауына жүгіртіп ойнады. Ол немерелеріне қанша жаратпай қарағанымен, не бір сөз қайыруға, не қолын сілтеуге жарамады. Кенет ол кеудесін зорға көтеріп, бір қыздың бетіне түкіріп жіберді, сосын қайта көтеріліп, екіншісіне түкірді. Қожайынның қартты тастай салып, кереуетке қалай қарғып шыққанын көрдім. Қып-қызыл болып долданған ол:

— Жұрттың бетіне түкіруге қалай ғана дәтің барады, кәрі төбет! — деп айғай салды.

— Оған маза бермеген қыздарыңның өзі ғой, — деп шыдай алмай дауыстап жібердім.

Алайда мені қуып шықпа сыншы деп ұдайы қорыққандықтан даусым онша қатты да, ызалы да шыққан жоқ, бірақ тұла бойым қалшылдап кетті.

Қожайын маған бұрылды.

— Қарай гөр! Тәйірі алғыр, басқаның шаруасына неге тұмсық тығасың! Жап аузыңды, естисің бе, жап! Міне, соның жақсы болар.

Осы арада қожайын айғайлап шықты да, бүкіл үй балағат-боқтыққа көміліп қалды.

— Әй, сендер бәрің жынданғаннан саусыңдар ма? — деп шаптықты ол. — Екеуің де тыныш отырыңдар, әйтпесе айдап шығамын. Мынау сұр жыланға жылы жай беріп, азықтандырғаным өз алдына, енді өз үйімді тозақ етіп төзіп отыруым керек екен ғой. Мен ондайға төзбеймін, естисіңдер ме? Өшіріңдер үндеріңді, сүмелектер, алдымен мұрындарыңды сүртіп алыңдар, әйтпесе оны бетке теңеп берермін. Мұндайды кім естіген. Қалтасында битке жағар май сатып алатын сұм тиыны жоқ, сүмірейіп көшеден келгеніне қарамастан түн ортасында шу шығарып, ұрыс-керіс жасайды. Ондайға жол беріп отыра алмаймын, бөгде-бөтендер тайып тұрсын. Үйде тыныштық орнасын. Менің айтарым осы.

Жауап қайырғаным жоқ, тіпті ауыз да ашпадым, тек қана есік алдына барып қайта отырдым да, айғай-шуды тыңдадым. Айғайламаған жан қалмады, тіпті қыздар мен аспаз әйел шарылдап, ұрыстың неден шыққанын баяндағысы келіп шыж-быж болды. Егер де мен үндемесем, бәрі де бірден бітер еді, тілімді тістеп отыра тұрғанда іс бұлай насырға шаппас еді? Бірақ аузыма ие бола алмай, мен не істеппін? Аулада қыс, уақыт та түнге таяу. Жұдырығыммен үстелді ұрып, өзімді-өзім қорғап алуыма болатын еді ғой. Жоқ, ақымақтыққа бармайын дедім. Сондықтан пәтер бермегеніне қарамастан, қожайындардан кетпей тып-тыныш отырмын. Құтқарушы бейнеленген олеография ілулі түрген қабырғадан көз алмай, қожайынның шаптыққанына да қарамастан қасарып үндегенім жоқ.

— Егер менен құтылғыңыз келсе, модам, одан оңай ештеңе жоқ, — деді ойыншылардың бірі.

Ол орнынан тұрып еді, екіншісі де көтерілді.

— Жо-жоқ, әңгіме сен жайында емес. Сен туралы да емес, — деп қожайынның шыж-быжы шықты. — Егер мәселе бұлай өрбитін болса, әңгіме кім жайында екенін айтып та бере аламын. Егер әңгіме соған тірелсе, онда бұның кімге қатысты екені айқын болады...

Сөзін ол үзіп-үзіп айтып, қысқа кідірістермен маған соққы беpiп, көздегені мен екенін түсінсін деп қасақана баяулады. "Сабыр сақта! — дедім өзіме-өзім. — Тек қана сабыр керек!" Ол мені қуған жоқ, ол ойын ашып, айқын және айтпады. Тек қана маған астамшылық айтпай, әзір намыс дегенді ысыра түру керек, қазір оның уақыты емес. Барынша сақ болу керек!.. Ал анау олеографиядағы Ғайсаның шашы бір түрлі еді. Ол жасыл шөпке ұқсас, әсем дәлдікпен бейнелер болсақ, саздау жердің ұйыса өскен қалың шөбіне ұқсас. Бұны қалай жіті байқағанмын — тура саздау жердің қалың шөбі сияқты... Сол сәт басымда бір ой оянып, ізімен ілестіріп екіншісін сүйрейді: көк шөп Інжілдегі адамның ғұмыры шөп сияқты, көк шөп түгел күйіп кетеді деген тұсты есіме түсіреді. Сосын барлығы жалында өртеніп кететін. Махшар күні жайында ойлай бастаймын. Одан әрі Лиссабондағы жер сілкінген зілзала жөнінде бір ой қылаң беріп, көз алдыма жезден жасалған испан түкіргіші мен Илаялида болған қара ағаштан ойылған жазу аспабын келтіремін. Ой, барлығы да ғайып! Көк шөптің бәрі өртеніп кетті. Барлығына тиген үлес төрт тақтайдан тұратын табыт, сосын Андерсен дүкеніндегі кіреберістен оңға бұрылғандағы кебін көрпе.

Осының бәр-бәрі қожайын мені қуып шығуға қамданған сәтте үмітім үзіліп торыққанда жалт етіп ойыма келді.

— Ол тіпті тыңдамайды да! — деп ышқынды қожайын. — Сізге үйімнен кетіңіз деп тұрмын, түсінікті ме? Мына жігіт есінен адаспаса, құдай атсын! Қайда барсаңыз, онда барыңыз, тек бүл үйден кетіңіз. Менің айтарым осы!

Мен есікке қарадым, бірақ кету үшін емес, кету үшін қарағаным жоқ, басыма бір батыл ой келді, есіктің аузында кілті тұрса бар ғой, осында барлығымен бірге қалу үшін оны бұрап жаба қояр едім. Қазір қайтадан көшеге шығып қаламын деген ой үрейімді ұшырды. Алайда есікте кілт жоқ екен, сенетін де ештеңе қалмады, амалсыз орнымнан тұрдым.

Ойламаған жерден қожайынның айқайын баса көктеп күйеуінің даусы шықты. Таңданып тоқтай қалдым. Әлгінде ғана маған сес көрсеткен кісі енді менің жағыма шыға қалыпты.

— Түн мезгілінде кісіні үйден қуып шығуға болмайтынын сен білмейсің бе? Ол үшін заңмен жазаланады, — дейді ол

Бұның заңмен жазаланатынын мен білмеуші едім. Әй, жазалай қоюы да неғайбыл-ау, бірақ, бәрі де мүмкін. Әйтеуір қожайын бірден ақылға түсіп, тынши қалды да, мені жайыма тастады. Ол тіпті кешкі ас деп екі бутерброд ұсынды, бірақ мен алмадым — оның күйеуіне деген разылықтан алмадым, қалада ауқат жасағанмын дей салдым.

Ауыз үйге кіріп жайғаса бергенімде, қожайын соңымнан ере келіп, шермиген қарынымен жарықты көлегейлеп, табалдырықта тұрып даусын көтере:

— Ал сіз мұнда соңғы рет түнеп шығасыз, оны біліп қойыңыз, — деді.

— Болса болсын! — дедім.

Ертең, бәлкім, жақсырақ іздесем қонып шығатын орын табылып та қалар. Қайдан болсын бір пана табылар. Оған дейін бүгін түнде баспанасыз қалмағаныма қуанып мәзбін.

Таңғы сағат бесте, әлде алтыда ояндым. Таң әлі ағармапты, соған қарамастан бірден тұрдым. Суық болғандықтан киіммен ұйықтап едім, киінудің қажеті жоқ. Су ішіп ап, есікті абайлай ашып, қожайынмен кездесіп қалудан қашып ақырын басып үйден шықтым.

Көшеде тірі пенде жоқ, тек кейде түні бойы кезекші болған полицей ғана ұшырасып қалады, ұзамай екі фонаршы шығып, газ фонарларды сөндіре бастады. Еш мақсатсыз сандалып Шіркеу көшесіне шықтым да, одан қорғанға тарттым. Ұйықтайын деп едім, қалтырап кеттім, сосын орындыққа жайғасып қалай қалғып кеткенімді аңғармаппын. Үш апта бойы қожайын ертеңгілік және кешкілік беріп отыратын бутербродпен қоректеніппін, енді міне ұзақ жүрістен аяғым мен арқам сырқырап отыр. Ac ішкім келеді, ештеңе жемегеніме тәулік жүзі болып қалды, аштық қайта қинай бастады, тезірек одан құтылудың жолын іздеу керек. Осы оймен отырып, орындықта қайта қалғып кетіппін...

Мені бәзбіреулердің даусы оятты, жан-жағыма қарап күннің жап-жарық екенін көрдім. Қала түгел ояныпты. Орнымнан тұрып, аулағырақ тарттым. Қырқаның үстінен күн көтеріліп келеді, аспан нәзік бір көгілжім реңкке кірген, қабағы ашылмай түнерген апталардан кейінгі жайдары таң көңіліме қуаныш ұялатып, өзімнің уайым-қайғымды ұмытып кеттім, сан мәрте бұдан да қиын күндер басымнан өткендей көрінді маған. Кеудемді ұрып қойып, ыңылдап әлде бір ән бастадым. Даусым сондай мұңлы, әлсіз шығып, ол жүректі тебірентіп, көзге жас үйірді. Оның үстіне ғажайып күн, жарқыраған жарқын аспан маған тым күшті эсер етіп, еңіреп жылап жібердім.

— Сізге не болды? — деп сұрады өтіп бара жатқан біреу. Жауап бермей, бетімді қолыммен көлегейлеп аулақ қаштым.

Кемежайға келдім. Орыс жалауы бар үлкен кемеден көмір түсіріп жатыр екен, мен "Копегоро" деген атауын талдап, ежіктей бастадым. Ұзақ уақыт осынау шетел кемесін қызықтаумен болдым. Шамасы, ол жүгінен босауға да жақын сияқты, арнаулы жүгі барына қарамастан борттағы аспап су бетіндегі IX фунтты көрсетіп тұр. Кем балдардың ауыр етігі палубада тарпылдағанда кеме ұзақ гуілмен кері қайтарылды.

Күннің көзі, жарық сәуле, теңіз тынысы, не керек, осынау қызықты да көңілді өмір мені қоздырып, тамырдағы қаным бұлқына бұлықси ақты. Кенет басыма, бәлкім, пьесамның бірнеше көрінісін тура осы жерде шығарсам деген ой сап етті. Қарындашым мен қағазымды табанда суырдым.

Сопының аузына салатын сөз іздей бастадым, ол ашу-ызаға толы төзбеушілікпен жалын атып тұруы керек, алайда оны таба алмадым. Содан соң сопыны тастап, қазының шіркеуді арамдаушыға айтар сөзін жазуға кірістім. Жарты бет жазып, оны да тастадым. Шын шабыт болмады. Айналамда адамдар жұмыс істеп, темір шығырлар шықырлап қақпалар сықырлап, шынжырлар сартылдап жатыр — олардың бірде-бірі тымырсық, қапас орта ғасырдың ауанына сай келмейді, пьеса болса, сол заманды көрсетуі керек. Лаж жоқ, қағаздарымды жинап, орнымнан тұрдым.

Алайда іс табандап тұрған жерінен қозғалды, кездейсоқ бірдеңе кездесіп қалмаса оның оңға басатынына сенімім кәміл. Тек қана табан тірер бір тұрақ табу керек. Осы оймен көшенің ортасында аялдап, бүкіл қаладан бірде-бір тыныш орын таба алмадым, уақытша орналаса тұрар бір жер болса ше? "Келушілерге арналған пансионатқа" оралудан басқа лаж қалмады. Жалғыз осы ойдың өзінен денем түршігіп, бұлай жасауға болмайды деп іштей безектесем де, солай қарай сөмпеңдеп тарта бердім, одан басқа жол жоқ. Әрине, бүл әбестік екенін, қорлық екенін білемін, бірақ бұдан басқа амал қалмады. Рас, мен өркөкірек адам емеспін, бүл дүниеде менен момын, менен көнбіс кісі жоқ екенін ашық айтқан артық емес. Демек, бет алған жолым жалғаса береді.

Есік аузында кідіріп, бәрін қайта безбендедім. Не де болса, нар тәуекел! Мұның бәрі антұрған әбігерлік емес пе. Біріншіден, маған бірнеше сағат бас сұғар орын керек, екіншіден, қайтып бүл үйдің есігін ашсам, жазамды құдай берсін. Солбырайып аулаға кірдім. Малта тастарды аттап келе жатып шайқатылып кетемін, екі ойлы болып тіпті есіктің алдынан кері қайта жаздадым. Тісімді шықырлатып: аулақ, орынсыз өр кеуделік! — дедім. Тақа болмаса, кешірім сұрап, қоштасқалы келдім дермін, сыпайылықтың салты сол ғой, оның үстіне пәтерақы қарызын қашан өтерімді келісейін. Осы оймен ауыз үйдің есігін аштым.

Кірген бетте тұрған орнымда қаттым да қалдым. Алдымда екі метрдей жерде есіктің кілт салатын тесігінен іште не болып жатқанын қарап үй иесі тұр, басында қалпақ, үстінде күртесі жоқ. Ол тыныш түр дегендей қолымен маған белгі беріп, кілт салатын тесікке қайта үңіліп, жырқ-жырқ күледі.

— Бері келіңізші! — деді ол сыбырлап.

Аяғымды ұшынан басып мен де келдім.

— Қараңызшы, әне! — деді ол үнсіз күлкіден тұла бойы селкілдеп. — Көз салыңызшы анаған! Хи-хи. Көрдіңіз бе, жатыр ғой. Ал шалға қараңыз! Сізге шал көріне ме?

Бөлмеде, тура менің қарсы алдымда Ғайса пайғамбар бейнеленген олеографияның тұсындағы кереуетте жатқан екі кісіні көрдім, бірі осы үйдің қожайыны да, екіншісі келімсек штурман; қара көрпеден әйелдің аяғы қараңдайды. Екінші қабырғадағы кереуетте қолын таянып сал болған әкесі отыр бүкшиіп, әдеттегідей сорлыда қозғалар шама жоқ...

Мен қожайынға бұрылдым. Ол қарқылдап күліп жібермей өзін зорға ұстап түр. Екі саусағымен мұрнын қысып алған.

— Шалды көрдіңіз бе? — деп сыбырлады ол — О тәңірі, шалды көрдіңіз ғой! Аналарға қарап отыр әншейін! — Құмары басылмағандай ол тағы да кілт салатын тесікке еңкейді.

Шегініп барып терезенің алдына отырдым. Мынау сұмдық қатал ойларымды быт-шыт етіп, шабытымды жермен жексен қылды. Бірақ бұларда, осы, менің шаруам қанша! Күйеуінің өзі мұндай қылыққа көніп, қайта оны қызық көретін болса, оған ыза болып, зығырданым қайнардай менде қандай негіз бар. Қарияға келсек, ол жайында енді алаңдар ештеңе жоқ. Шамасы, ол мұндайды талай көрген болуы керек, бәлкім ұйықтап отырған шығар, әлде өліп қалды ма екен — оны бір құдай біледі. Оның өлі екенін білсем, тіпті таңданбас та едім. Осындай ойлармен ар алдында арылдым.

Қолжазбаны қолыма қайта алып, бөгде ойлардың бәрін қуып салғым келді. Қазының сөзіндей бір тіркес орта тұсында үзілген еді: "Құдай мен заң осылай әмір етеді, кемеңгер ұлылардың ақылы осыны айтады, менің ар-ожданым осылай бұйырады..." Терезеге қарап тұрып, оның ар-ожданы не бұйырғанын ойлап тапқалы толғандым. Бөлмеден абыр-сабыр баяу шу шықты. Ал оның маған қатысы жоқ, түк те қатысы жоқ; ал, бәлкім, қария қайтыс болған шығар, иә, ол таңғы сағат төртте дүние салыпты; демек, ондағы

шуға бүйрегім бүлк, сирағым селк етпейді. Бірақ, тәйірі алғыр, ол туралы неге ойлай беремін осы? Сабыр, керек!

"Ар-ожданым осылай бұйырады".

Алайда барлығы маған қарсы астыртын сөз байласқан сияқты. Қожайын кілт салатын тесіктен үңіліп, өзін-өзі ұстай алмай, ара-тұра булығып тұла бойы селкілдеп күлгенін өз көзіммен көрдім, енді міне, көшедегі бірдеңелер көңілімді бөлді. Көшенің келесі қапталында кішкентай бала тып-тыныш еш алаңсыз жол-жол қиылған қағаздарды байластырып жүр. Кенет ол шар етіп секіріп кетті де, томпаңдап көшенің ортасына шықты. Сосын екінші тәжде терезеден қылтиып бұның басына түкірген жирен сақал кісіге қарады. Балақан ызадан жылап жіберіп, балағат бірдеңелер айтып еді, терезеден жирен сақал қарқ-қарқ күлді, осылай бес минут өтті. Сәбидің көз жасына көрмейін деп мен теріс айналып кеттім.

"Ар-ожданым осылай бұйырады..." Орнымнан қозғала алмай қалғанымды қайтерсің. Ақыры барлығы бытысып, шатасып кетті. Маған бұрын жазылғандардың бәрі ештеңеге жарамайтын, бүкіл ой-жоспарым бастан-аяқ сандырақ болып көрінді. Орта ғасырдағы ар-ождан туралы әсте айтуға болмайды. Ар-ожданды алғаш ойлап тапқан би оқытушысы Шекспир, демек, қазының күллі сөзі дұрыс емес. Ендеше менің қағаздарымды лақтырып тастауға болады. Сонда да жазғандарыма қайтадан көз жүгіртіп шықтым да, күмән -күдігімнен табанда арылдым, олардың көңіл аударуға тұрарлық әп-әдемі тұстары, тұтас бөліктері бар екен. Көкірегімде еліктіріп елтітерліктей бір үміт тұтанып, істі қолға алып, пьесаны аяқтап тастау керек деген ниет туды.

Орнымнан тұрып, есікке беттедім, қожайынның шулама деп қол сілтеп берген белгісіне де қарағаным жоқ. Бұлжымас байламға бекінген бетім, ауыз үйден шығып, баспалдақпен екінші тәжге көтеріліп, бұрынғы бөлмеме кірдім. Өйткені штурман әзір жоқ, бұнда аз-кем отырып жұмыс істеуіме кім бөгет болмақ? Мен оның заттарын қозғамаймын, тіпті үстелін де пайдаланбаймын, тек есік алдындағы орындыққа отырсам болды, сол да дәтке қуат Қағаздарымды тездетіп, тіземе жая бастадым. Бірнеше минут барлығы май жаққандай жап-жақсы зырғып берді. Басыма бірінен соң бірі лықсып ұстарған, сапталған сөз тіркестері келіп, бас көтермей жазып жатырмын. Жедел ілгері жылжып, бір беттен соң бір бетті бітіріп, арасында қуаныштан ақырын ысқырып қойып, шабыт қанатында өзімді-өзім ұмытып та кетемін. Сол сәттері тек өзімнің лепірген көңілімнен ұшқан қуанышты үнді ғана естимін. Міне, менің ойыма шіркеу қоңырауы түсті, оның даусы пьесамның бір жерінде шығуға тиіс. Әзір бәрі тамаша.

Кенет баспалдақтан аяқ дүсірі естілді. Дірілдеп өзімді-өзім әрең ұстап отырмын, өзімді үрейлендіретіннің бәріне сақтықпен үрпие қараймын, аштықтан жүйкем әбден шиыршықталып біткен, қарындашымды қыса ұстап, толқи отырып сыртқа құлақ түремін, бұдан әрі бір сөз де жаза алар емеспін. Есік ашылып, таяуда ғана кілт салатын тесіктен көрген екеу кірді. Өз бетіммен кіргеніме кешірім сұрап үлгертпей, қожайынымыз айқайды ал салсын.

— Құдайым-ау, мынау тағы да мұнда жүр ғой, — деп айдан түскендей үр жаңа.

— Кешіріңіз! — деймін тағы бірдеңе қосқым келіп, бірақ ол ауыз аштырар емес.

— Тайып тұрыңыз, жолыңыз әне, құдай көріп түр ғой, болмаса полиция шақырамын.

Амал не, түрегелдім.

— Мен бар болғаны өздеріңізбен қоштасқалы ғана келдім, — деймін міңгірлеп. — Сіздерді күте тұруға тура келді. Ештеңелерің ізді қозғағаным жоқ, жай ғана осында орындықта отырдым...

— Онда тұрған не бәле бар, — деді штурман. — Қайдағы — жайдағымен керілдеспей қалдыр жайына.

Баспалдақтан түскенімде желкелеп шығарып салуға асыққандай соңымнан қалмай өкшелеп келе жатқан осынау ауырлай бастаған жуан әйелге деген ашу-ызамда шек болмады. Бір сәт тырп етпей қатып тұра қалып, тілімнің ұшына үйірілген ең сұмдық балағат боқтықты бетіне былш еткізуге де оқталып едім. Бірақ есімді тез жиып алып үндемедім. Үндемегенім артынан еріп келе жатқан бейтаныс адамға деген қарапайым құрметім, былапыт сөзді естімей-ақ қойсын деген ізетім еді. Қожайын болса, өкшелеп соңымнан қалмай, шаптығып сыбап келеді, онысынан адым сайын ашуым өршіп, зығырданым қайнай түседі.

Біз аулаға шықтық, баяу басып келемін, қожайынмен байланысып қажеті бар ма, жоқ па деп әлі екі ойлымын. Ыза буып, ешбір қан құмар ойлар басыма кіріп алып, оны табан аузында өлтіріп, ішке-ішке тепкім де келеді. Өстіп келе жатып қақпа аузында қағаз тасушымен қақтығысып қалдым, ол басын иді, бірақ мен жауап қатпадым; сондықтан қожайынға қарап мен жайында сұрады, онда да бұрылғаным жоқ.

Сосын қағаз тасушыға қарап:

— Бұл не қалжың? — деп сұрадым. — Хат кімнен?

— Шынын айтсам, білмеймін, — деп жауап берді ол.

— Бәзбір келіншек осыны сізге апарып бер деп тапсырды.

Сілейіп тұрып қалдым. Қағаз таратушы өз жөнімен кетті. Ол кеткен соң қағазды қайта қойып, конвертті жұмарлап, кері аударып, әлі күнге дейін есіктің аузында менен көз алмай тұрған қожайынға тақап кеп, конвертті шиырып бетіне аттым. Ләм-мим деп тіл қатып, дыбыс та шығармай, иығымнан бұрылып қарасам, ол жұмарланған қағазды жалма-жан жазып жатыр...

Міне, бүл кісілікке тән тәртіп! Ешқандай әңгіме-дүкенсіз, бір ауыз сөз де айтпай жұмарланған мол ақшаны жауығып жүрген салдақының бетіне лақтырып жібердім. Абыройыңды аяққа бастырмай өзіңді асқақ ұстау деп осыны айтады. Әлгіндей малдардың сазайын осылай тартқызу керек!..

Вокзал алаңы мен Толетегатеннің бұрышына шыққанда, көше көз алдымда кенет айналып бара жатқандай болып, басымда бір гуіл пайда болып, құлап кете жаздап, қабырғаға сүйендім. Одан әрі тіпті қозғала алмай, тіктенуге де шамам келмей бүкшидім де қалдым. Қабырғаға сүйенген қалпыммен жантая беріп есімнен тана бастағанымды аңғарғандаймыз. Бүл титықтау ашу-ызамды өршітіп, аяғыммен жер тепкіледім. Өзіме-өзім келу үшін мен не істемеді дейсің — тісімді шықырлатып, маңдайымды тыржыңдатып, көзімді алақтаттым, шамасы осыным көмектескендей де болды. Ойым айқындалып, ажалым жақын екенін түсіндім. Қолыммен серпіп, қабырғадан шегіндім, көше баяғысынша билеп тұрған сықылды. Ызадан кемсеңдеп, бүл зауалмен бар күшімді салып күрестім. Өрлікпен аяғымды тік басып, құлағым келмеді, неде болса, тік тұрып өлейін деп ойладым. Қасымнан арба өтті. Оған картоп тиелген екен, бірақ құтыру мен қыңырлықтың салдарынан басыма оны картоп емес, капуста деп шегелегім келеді және капуста деп екіленіп қоймай, ант-су ішемін.

Өзімнің ішкі дауысымды жақсы-ақ естимін, бірақ ерегесіп, сандырақты — ақиқат шындық деп құдай атымен ант етіп қоймаймын. Өйткені осы жалған анттан жан рақатын табатын тәріздімін. Осынау сұмдық өтірікпен әуейленіп алған басым, үш саусағымды көтеріп Әкенің, Баланың және Қасиетті Рухтың атымен ерінім дірілдеп, ондағы капуста деп ант еттім.

Уақыт өтіп жатыр. Жақынырақ бір баспалдаққа жалп етіп отыра қалып, маңдайым мен мойнымнан терімді сүртіп, тынышталу үшін терең күрсініп алдым. Күн ұясына қонды, ымырт үйіріліп, кеш түсті. Қайтадан өз жағдайым туралы толғана бастадым, аштық аяусыз-ақ азапқа салды, ал бірнеше сағаттан кейін қайтадан түн болады, әзір уақыт барда бірдеңе ойластыру керек.

Менің ойым өзімді қуып шыққан жиһазды бөлмеге ауа береді. Өз басым, оған оралар ниетім жоқ, сонда да әлгі ойдан арыла алар емеспін. Шын мәнінде мені одан айдап шыққан қожайынның қарекеті дұрыс. Ақшасын төлемеген соң маған пана береді деп күтудің өзі әбес. Оның үстіне ол мені азықтандырды емес пе. Тіпті кеше кешкісін маған ашуланғанның өзінде қожайын маған екі бутерброд ұсынды ғой. Өзінің қайырымдылығымен ұсынды, маған тамақ керек екенін білді. Демек, менің өкпелеуім күнә, баспалдақта отырып, осы әбестігімді кешіре көр деп іштей жалбарындым. Әсіресе, жақсылығын білмей, ақшаны бетіне лақтырып жібергеніме қатты өкіндім.

Он крон! Кенет ысқырып та жібердім. Қағаз тасушы әкелген хат кімнен болды екен? Тек сол сәтте ғана оған саналы түрде ой жүгіртіп, мәселенің мәнін бірден ұқтым. Уайым мен ұяттан бетімнен басып бүктетіліп, қырылдаған үнмен: "Илаяли" деп әлденеше рет күбірлеп, басымды шайқай бердім. Енді кездестірсем, немқұрайдылық танытып, көрмегендей басымды кекжитіп қасынан өте шығамын дегенім кеше кешкісін ғана емес пе еді? Енді оның орнына аянышын оятып, көмегін алып отырмын. Жо-жоқ, жоқ, намысым тапталып, мұндай қорланбаспын. Тым болмаса оның алдында дені дұрыс адам боп та қала алмадым-ау, тіземе дейін, тіпті белуарымнан масқараның батпағына баттым, одан енді ешқашан шыға алмаспын, сірә. Біткен жерім осы болды. Садақа сияқты он крон алып, оны жұмбақ жебеушіме қайта лақтыруға мүмкіндігім болмай, ақшасына екі қолыммен бірдей жабысып, өлердей жеккөретініме қарамастан, пәтердің ақысын төлеуім не сұмдық!

Ол он кронды бірдеңе ғып қайтарып алуға болмас па екен? Қожайынға барып, ақшаны қайтар деуім қисынсыз, бәлкім ойлап көріп, әрекет етсе, қиындықтан құтылудың басқа жолы табылар. Құдай көріп тұр ғой, бұл арада он кронды қалай табуды жай ғана ойлап қою аз, оған бар ынтаңды, жан-тәніңді салуың керек.

Сондықтан бұл шаруаға шындап кірістім. Шамасы, сағат торт болып қалса керек, екі сағаттан кейін пьесам дайын болса, театр директорына баруым керек шығар. Қолжазбамды суырып, қайткенмен де соңғы көріністерін жазып тастауым қажет, терлермін, тебіренерлік, басынан бастап қайта оқып шығармын, бірақ қыл адым, кері шегінбеспін деп ойлаймын. "Ақымақтануың жетті! — деймін өзіме-өзім. — Кежегең кері тартуын қойсын!"

Сонымен, жазуға кірісіп, басыма не келсе соны қағазға түсіре бердім, бар ойым — оны шапшаңырақ аяқтап, әйтеуір құтылу. Ол үшін шабыт қайта оянып, баурап алды деп өзімді-өзім сендіруге тырыстым, шын мәнінде өзімді өрескел алдап, сөз саралап іздеудің қажеті жоқтай жосылтып жазып жатырмын. "Ғажап! Тамаша тапқырлық!" — деп күбірлеп қоям арасында. — Тек жазып үлгер!"

Ақыр аяғында, соңғы сөйлемдерім маған күмәнді көрінді; олардың алғашқы көріністерден жер мен көктей айырмашылығы бар тәрізді, сопының сөзінен орта ғасырдың исі де шықпайды. Қарындашымның басын кеміріп, орнымнан атып тұрып, қолжазбамды парша-парша ғып жыртып, қалпағымды шешіп, жерге лақтырып таптай бастадым. "Мен біттім, өлген жерім осы!" — деймін ішімнен күбірлеп. — Мейірбан да сүйікті ханымдар мен мырзалар мен құрыдым!" Осыдан өзге аузыма сөз түспей, тек қалпағымды таптай бердім.

Бірнеше қадам жерде көшенің ортасында тұрған полицей менен көз алмай, әр қимылымды бағып түр екен. Басымды көтергенде көздеріміз шарпысып қалды, оның көптен бері осылай тұрғаны бірден белгілі болды. Амалсыздан қалпағымды көтеріп, бастыра кидім де, полицейдің қасына келіп:

— Уақыт қанша екенін білмейсіз бе? — деп сұрадым.

Ол аз-кем кідіріп, қалтасынан сағатын алып тұрып маған қадалып қарай берді.

— Сағат төрт, — деп жауап қатты әлден соң.

— Дұрыс! — дедім. — Тура төрт, әбден анық. Байқаймын, өз ісіңізді білетін көрінесіз, назарымда ұстауға тырысармын.

Мен бұрылып жүре бердім де, ол таңданғаннан аузын ашып, сағатын ұстаған қалпы сілейіп тұрып қалды. "Рояльге" жақындай бергенде бұрылып, артыма қарасам, ол тырп етпестен сол баяғы орнынан қозғалмай, мені көзімен шығарып сап тур.

Еһе-һе, хайуандармен тек осылай ғана сөйлесу керек. Ұялатын ештеңе жоқ. Өктем ірек болсаң, зәресі ұшып өздері-ақ құрметтейді. Өзіме- өзім риза болып, қайтадан әндете бастадым. Қатты толқығаннан ауруды мүлдем ұмытып, тіпті ешқандай ұнамсыз түйсік дегенді білмей, ғаламат жеңілдік сезініп, бүкіл алаңды көктей өтіп, базардан Құтқарушы шіркеуіне бұрылып орындыққа кеп жайғастым.

Ақыр аяғында, ол он кронды қайтарамын ба, қайтармаймын ба, оның енді бәрі бір! Маған деп жіберген екен, демек, ол менікі, мейлі ол кімнен келсе одан келсін, онда менің не жұмысым бар. Оны атап тұрып маған берсін деп тапсырған соң, алуға тура келді, қарадан қарап тұрып қағаз тасушыға қалай қалдырарсың. Енді алғаныңның орнына басқа он крон қайтаруың қисынсыз емес пе. Олай болса, асып ештеңе жасай алмайсың. Бар назарымды кісісі коп ығы-жығы алаңға аударып, болмашы бірдеңелер туралы ойлауға тырыстым, алайда ол да маған оңай туспеді, он кроны құрғыр басымнан шықпай-ақ қойды. Ең ақырында ашуым келіп, жұдырығымды қатты түйдім... "Егерде ақшасын қайтарып жіберетін болсам, ал қылығым оны қорлаған боп шығады емес пе! — деймін өзіме-өзім. — Олай болса, мәселе неде, өзі?"

Өз басым, қашанда тым тәкаппар болатынмын, қайыр-садақа, көмек дегеннен ылғи бас тартып, басымды таңдана шайқап: "Жоқ-жоқ, ниетіңізге ризамын" деуші едім. Сол менмендіктің неге әкеліп соққанын көрмейсің бе, қаңғырып тағы да көшеде қалдым. Өзімнің жылы орным, жайлы тұрағымда қалмай, шығып жүре бердім; қаламын десем оған толық мүмкіндігім бар еді ғой, бірақ оған ар-намысым жібермеді, бір ұнамсыз сөзді алғаш естіген бойда шарт етіп аспанға шапшып, он крон көк ала қағазды оңды-солды шашып, бетім ауған жаққа кеттім де қалдым... Одан кімнің несі кетті, өзімді-өзім жазаладым, тұрағымды тастап, тағы да қиын жағдайға душар болдым. Айтқандай, адыра қалсын бәрі! Ол он кронды өзім сұраған жоқпын, қолымда да тарақтағаны шамалы, алдым да табан аузында басқа біреуге бердім, енді қайтып көрмейтін кісіге пәтерінің ақысын төледім. Қажет жерінде соқыр тиын қалдырмай бәрін қағып беретін адаммын, қайтесің жаратылысым солай. Егер мен Илаяли жөнінде жаза басып қателеспесем, маған ақша жібергені үшін оның да өкінбейтіні сөзсіз, ендеше осы ызы-шу, алып-қашты әңгіме не үшін керек? Ең аз дегенде, оның қолынан келері — маған ара-тұра он крон жіберіп тұру. Себебі бейшара қыз маған ғашық, еш үмітсіз ғашық... Осы оймен өзімді ұзақ жұбаттым. Бейшараның маған ғашық екенінде титімдей де күмән жоқ!..

Сағат бес. Жүйке өрекпуі басылды, басым даңғырап қайтадан бос қалды да, шыңыл-шуға толды. Қалт етпеген қалпыммен кеңістікке көз тастадым да, қарсы алдымнан дәріхананы көрдім. Аштық азапқа салып қинап отыр, төзім таусылуға таяу. Кеңістікке қадалып қанша отырғанымды қайдам, ептеп көз алдыма адам сұлбасы келе бастады, ақыры ол әбден айқындалып, оның кім екенін таныдым, ол дәріхана алдында самсамен сауда жасайтын жасамыс әйел екен.

Дір ете қап орындықтан көтеріліп, білгенімді еске түсіре бастадым. Әрине, сөз жоқ, бұл сол әйел, тартпалы жәшігі де, тұратын жері де сол. Қуанғаннан ысқырып жіберіп, саусағымды шырт еткізіп орындықтан көтерілдім де, дәріханаға бет алдым. Ақылсыздық жетер енді. Тәйірі алғыр, берген ақшамның арам жолмен алынғаны немесе маңдай термен табылғаны оған бәрібір емес пе, әйтеуір конгсберг күмісінен жасалған норвег теңгелері еді ғой. Бұдан былай күлкі болғым келмейді, тәубесіз тәкаппарлықтан осы түннен шықпай қалуым да кәдік...

Бұрышқа шығып, әйелден көзімді айырмай қасына жақын келдім. Таныс адамдай басымды изеп жымиып, менің оралуымның сыры өздігінен белгілі болып тұрғандай риясыз әңгімеге кірістім.

— Сәлеметсіз бе! — дедім алдымен. — Зайыры, сіз мені танымайтын шығарсыз?

— Жоқ, — деп ақырын жауап берген ол маған үңіле қарады.

Мен бұрынғыдан да бейілдік жымиып, құдай біледі, ол танымаймын деп қасақана қуланып түр ғой деп ойлап, әңгіменің ашығына көштім.

— Таяуда ғана бірнеше кронды қолыңызға қыстырғанымды қалай ғана ұмыта қалдыңыз. Есіңізде болса, ақша беріп тұрып мен бір ауыз соз, иә бір де ауыз соз айтқаным жоқ. Ондай әдет жоқ менде. Адал жандармен істес болғанда шарт қоюдың қажеті болмайды, былайша айтқанда, ұсақ-түйекке келісім-шарт жасап жатудың қажеті жоқ. Солай емес пе! Ал сізге ақшаны берген мына менмін.

— Иә, әрине, сізсіз! Енді сізді таныдым.

Ол маған рақмет айтып алғыс жаудырмай тұрып, көзіммен самсаның бір томпиған дәмдісін таңдап, асығыстау ойымды айттым.

— Ал енді соған самса алғалы келіп тұрмын.

Әйел аң-таң.

— Самса алғалы, — деп қайталаймын.

— Енді соған самса алғалы келіп тұрмын. Әзірше бастап бір бөлігіне ғана алғым келеді. Бүгін бәріне алуымның қажеті бола қоймас.

— Сіз самса алғалы келдіңіз бе? — деп қайталап сұрады.

— Әрине, самса алғалы келдім! — деймін қарқылдай күліп, самса алғалы келгенім оған бірден айқын болсын деймін де баяғы.

— Не тұрыс бар деп тартпадан самса, анығырақ айтқанда тоқаш алып жей бастадым.

Оны көрген саудагер орнынан атып тұрып, ебедейсіз қимылмен тауарларын қорғаштай бастады. Сол қарекетімен менің оралуымды күтпегенін, күтсе де самсасын тартып алу үшін келмейтінімді білдірмекші.

— Сіз бұған қарсы сыз ба? — деймін тесіліп. —

Шынымен-ақ қарсы сыз ба? Рас, мұныңыз күлкі енді! Біреу бір уыс ақша беріп, қайтарып беруін талап етпеген жағдай бұрын-соңды ұшырасып па еді, өзі? Міне көрдіңіз бе, ұшыраспаған!

Әлде сіз қолыңызға үн-түнсіз қыстыра салған соң ұрланған ақша деп ойладыңыз ба? Жоқ, олай ойлаған жоқсыз ғой?

Ойламасаңыз тіпті жақсы, оныңыз өте тамаша! Мені салиқалы, сыпайы адам санасаңыз, өзіңіз де ақкөңіл жансыз! Солай емес пе?! Иә, сіз шын мәнінде ақкөңіл, қайырымды жансыз!

— Ал сіз маған ақшаны не үшін ғана бердіңіз? — деп әйел наразылықпен шамданып айқай салды.

Оған ақшаны не үшін бергенімді баяндадым, айғай-шусыз көзін жеткізе отырып, түсіндірдім. Жұртқа қалтқысыз сенетін болғандықтан менің осындай әдетім бар дедім. Бірде болмаса бірде бәз біреу маған вексель немесе қолхат ұсынатын болса: "Жоқ, мархабатыңызға құлдық!" деймін. Құдай көріп тұр ғой, мен ұдайы осылай жасаймын.

Алайда саудагер әйел мені түсінбей-ақ қойды.

Сосын оған басқаша түсіндіріп көргелі әзіл-қалжыңсыз қатаңырақ айтуға кірістім. Сізге мен құсап ешқашан алдын ала төлеп көрген жоқ па еді? — деп сұрадым. Әрине, бүл арада мен қалтамда қаржысы бар, мәселен, консул сияқты кісілерді еске түсірдім. Ешқашан дейсіз бе?

Онда амал не, ол осындай қарым-қатынасқа үйренген екен, алдынан жарылқасын, одан артық талап етуге болмайды да. Ал шетелде жағдай жаңағы мен айтқандай, алдын ала төлеп қояды. Рас, ол ешқашан басқа елге шығып көрген жоқ шығар. Жоқ, дейсіз бе? Мәселе, міне сонда жатыр ғой. Олай болса, бұны кінәлап та, күстәналап та қажеті аз... Мен тартпадан бірнеше самса алдым.

Ол бырқылдап ашуланып, тауарының мұртын сындырып, болмашы бірдеңесін де бергісі келмейді, тіпті қолымнан бір самсаны жұлып алып, орнына салып қойды. Мен күйіп кетіп, жұдырығыммен тартпаны тоқпақтап, полиция шақырамын деп қорқыттым. Мұның өзі менің тарапымнан кешірімділік, дедім оған, егер ойыма өзіме тиесінің бәрін тік қотара алып кету келсе, онда тақырға отырып, түксіз қалар еді, өйткені жақында ғана орасан мол ақша бердім емес пе.

Алайда менің онша көп аларлық ойым жоқ, берген ақшамның тек жартысының ғана құнын қайтарса болды. Сосын қайтып ол мені бүл маңнан көрмес те. Құдай куә, ешқашан көрмейді, өзі де бір тырысқан жан екен...

Ақыры, ол ең бір еренсіз бағамен шімірікпей көңілден шығарған төрт-бес самсаны іріктеп берді, оны құлақ естімеген көп самсаға жатқызды да, ұсынғанын алып, өз жөніммен кетуімді талап етті. Бірақ та мен онымен салғыласуымды доғармай, оның ең кемі табаны күректей бір кронымды жеп, алдап тұрғанын дәлелдедім, оның үстіне ол қисынға келмейтін қымбат баға қойып, алармағын тірідей жеп отыр.

— Ал сіз мұндай қылығыңыз үшін заң бойынша жазаланарыңызды білесіз бе? — дедім шүйлігіп. — Тәңірі құдай, сіз мерзімсіз каторгаға айдаласыз ғой бүл үшін, кәрі қақбас!

Ол маған тағы бір самсаны лақтырып, тісін шықырлатып, мазасын алмай, жайына қалдыруымды талап етті.

Салғыласып тұрам ба, кеттім.

Ай-ай, жарық дүние дәл мұндай екіжүзді саудагерді көрмеген шығар. Алаң арқылы келе жатып, самса жей жүріп әлгі әйел, оның арсыздығы туралы ой топшылап, бүкіл әңгімемізді қайтадан сана сүзгісінен өткізіп, өзім одан әлдеқайда артық екенмін деп түйдім. Самсаны жұрттың көз алдында жеп, бәрімен дауыстап сөйлестім.

Самсаны бірінен соң бірін қылғытып әп-сәтте жеп тауыстым, қанша жесем де жұмырыма жұқ болмай аз көрінді, аштықтың іштегі жыланының басын қайыру қиын екен Құдая, неліктен маған бәрі аз көрінеді! Ашқарақтығымнан Вогнмансгатендегі балаға деп қалдырған ақырғы самсаны да жеп қоя жаздадым. Әлгі жирен сақал басына түкіріп жіберген сәбиді айтамын да. Оны есіме түсіргенім — мүлдем ұмыта алар емеспін. Көшенің ортасына томпаңдап жүгіріп шығып, жылап жіберіп, жирен сақалды сыбағандағы бет әлпеті әлі көз алдымда.

Басына түкіргенде ол күліп тұрған жоқ па екен дегендей, жалт бұрылып менің тереземе қарады ғой. Оны қайтып табар, таппас ымды бір құдай біледі. Мен Вогнмансгатенге жетуге асықтым. Пьесамды жыртқан, әлі де шашылып қағаз қиқымдары жатқан жерден астым, өзінің жүріс-тұрысымен қайран қалдырған полицейді айналып өтіп, ақыры, бағана ертеңгілік бала отырған есіктің алдынан бір-ақ шықтым.

Ол жоқ екен. Көше қаңырап бос қалыпты. Қас қарайып келеді, баланы табудың реті келмеді, тегінде үйіне кетіп қалса керек. Самсаның орауын ашып тура табандылықтың алдына жерге қойдым да, есікті қатты қағып, тұра қаштым "Әрине, ол самсаны табады!" — дедім өзіме- өзім. — Үйден шықсақ болды, бірден табады!" Сәби самсаны табады деген қуаныштан көзіме мөлтілдеп жас келді.

Қайтадан кемежайға шықтым.

Енді аш емеспін, алайда тәтті самсадан жүрегім тағы да айни бастады. Басыма қайтадан қиямпұрыс ойлар қаумалап, байқатпай келіп тоқтаған кемелердің бәрін жағада ұстап тұрған арқанды кесіп жіберсем қайтеді деп ойладым.

Ал кенеттен "өрт!" деп айқай салсам ше? Кемежайды бойлай одан әрі жүріп, бір жәшік тауып, қолымды кеудеме айқастыра ұстап жайғастым, бірақ басымдағы бүлік үдеп бара жатқандай сезіндім. Тырп етпей отырмын, қозғалсам-ақ теңіздің түбінен бір-ақ шығармын деп қорқамын.

Діңгегіне орыс жалауы ілінген "Копегоро" кемесіне қараймын. Тұтқадан ұстап тұрған бір адамды көрдім, сол жақ борттан қызыл фонарлар оның бетіне сәуле түсіріп түр. Орнымнан тұрып, оны әңгімеге тарттым. Шынын айтқанда, онымен әңгімелеспек ойым жоқ еді және одан жауап та күткенім жоқ. Жай ғана:

— Капитан, сіздер бүгін кешке қайта жүзіп кетесіздер ме? — деп сұрай салдым.

— Иә, осы таяу уақытта аттанамын, — деп жауап берді ол.

Өзі швед ше сөйлейді.

"Демек, фин болғаны ғой", деп ойладым.

— Ым! Ал сіздерге матрос керегі жоқ па?

Сол сәт оның маған қарсылық білдіріп немесе келісетінін айтып жауап беретіні мен үшін ешқандай мәні жоқ сияқты көрінді. Бірақ сұрап қалған соң аузына қарап жауабын күттім.

— Жоқ, керек емес, — деп жауап қатты ол

— Бірақ бәлкім, бір юнга алуға болар.

— Юнга дейді! Селк ете қалып мен көзілдірігімді алып, қалтама жасырдым да, траппен палубаға көтерілдім.

— Теңізде жүзіп көрген емеспін, бірақ не тапсырсаңыз да, бәрін істеймін, — дедім. —Өздеріңіз қайда бағыт ұстап барасыздар?

— Әуелі Лидске барамыз, одан көмір алып әрі Кадиске тартамыз.

— Жарайды, — деп, одан әрі мені жұмысқа алуын өтініп қолқалай бастадым.

— Маған қайда жүзіп барсаңыздар да бәрі бір. Жұмысты жақсы істейтін боламын.

Біраз уақыт ол маған сынай қарап, бәзбір ой түйген сықылданды.

— Сонымен, сен әлі теңізде жүзіп көрмеген екенсің ғой, — деп сұрады.

— Жоқ. Алайда айттым ғой, маған жұмыс беріңіз деп, мен бәрін де жасаймын. Жұмысқа әбден дағдыланған жанмын.

Ол қайта ойланып қалды. Мен болсам теңізде жүзу пікіріне әбден бауыр басып, қуып жібермесе екен деп қорқып тұрмын.

— Ал, капитан, қалай енді? — деп сұрадым ақыр соңында.

— Сеніңіз, кез келген жұмысты атқаруға әзірмін. Оны айта беретін несі бар! Сіздің көңіліңізден шығу үшін маңдай терімді тамшылатып, оттан кіріп, күлден шықпасам, барып тұрған сұмпайы сұмның өзі болайын. Қажет болып қалса, екі вахтада қатарынан тұруға да дайынмын. Қайта ол маған пайдалы, ондайды мен жақсы көремін.

— Олай болса, байқап көрейік, — деді ол менің соңғы сөзіме сәл жымиып.

— Ал тақа болмай бара жатса, Англияда қош айтысуға тура келеді.

— Әлбетте! — деп қуанғаннан дауыстап жібердім. Онымен де қоймай тақа болмай бара жатса, Англияда қош айтысуға тура келеді ғой деп оның айтқанын сөзбе-сөз қайталап шықтым.

Сөйтіп, ол маған жұмыс берді.

Кеме қозғалып, теңізге шыққанымызда әлсіздік пен екі ойлылықтан, толқудан тер жуған арқа-басымды бір жазып, жағалауға көз тастап, ақыры, Христиания қаласымен қоштастым. Бұл тұста қала терезелерінің бәрінде жарқырап от жанып тұр еді.

---