Қазақ журналистикасы және мультимедиалық бағыт

Бектурганова Айсана

Аңдатпа. Берілген мақалада қазақ журналистика саласының даму арналары мен бағыттары қарастырылады. Қазақ журналистика саласына енгізілген мультимедиалық бағыттың ерекшеліктері салыстырмалы түрде беріледі. 

Тірек сөздер: журналистика, журналистік талғам, мультимедиалық бағыт, медиа журналистика. 

Еліміздің дәл қазіргі экономикалық жағдайына сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарының атқаратын рөлі басым. Себебі, қолданыстағы кез келген бұқаралық ақпарат құралдарының өз оқырманы мен тыңдарманы бар. Сол аудиторияның қалауына қарай ақпарат құралдары қажетті деңгейде жұмыс жүргізуде. Берілген ақпарат арқылы сол саланың мәнін ашып, тереңірек зерттеуге тырысады. 

Мультимедиалық журналистика саласына – әртүрлі порталдарда жарияланатын мақалалар, видео және аудио сюжеттер, подкаст, сторителлинг, фоторепортаж және фактчекинг бағытындағы жұмыстар жатады. 

Мультимедиалық журналистика жайлы алғашқы көзқарастар мен ғылыми түсініктер А.Брунстром, А.Нилсон және Р.Бурнет еңбектерінде көрініс береді. 

Ұзақ жылдар бойы мультимедиялық құрылғылар технологияның кілті ретінде қаралып келеді. Практикалық қолданыс 2000 жылдары журналистика саласында алғашқылардың бірі болып Батыс елдерінде қолданыла бастады. Кейінгі ізденістер мен жалғастық Ресей елінде орын алды. Ал, соңғы онжылдықта еліміздің журналистика саласында қолданылып келеді. 

Мультимедиалық журналистика жайлы заманауи ізденістер мен жаңалықтарды Digital Journalism, Journalism Studies, Journalism & Mass Communication және New Media & Society журналдар уақытылы жаңашыл тенденцияларымен жариялап отырады.

Әсіресе, бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі журналдарда қолданылатын мультимедиалық технологиялардың теориясы мен тәжірбиесі өте мол. Бұл жөнінде Нидерланд зерттеушісі М.Дезе өзінің зерттеу еңбегінде мынадай пікір білдіреді: «Онлайн журналистиканы мультимедиалық журналистикаға жатқызуға болмайды. Себебі, екеуі екі бөлек дүние... Оларды тіпті синоним ретінде қарастыруға да болмайды» [1, 46], - деген тұжырым шығарады.

Бұқаралық ақпарат құралдарының арнайы бизнес-моделін жасау кезінде, редакцияның арнайы жұмысын принципке сәйкес жоспарлау барысында осы бағдарламалар қайтадан қолға алынды. 

И.Фомичева мен М.М.Лукинаның бірлескен зерттеулерінде бұл бағдарламаның интернет желісінде кеңінен таралғанын растайды. Бұрың негізінде жоспар құру өте тиімді. Ғалымдар бұл үдерісті қабылдап, келешекке көз тігіп, өзгерістер қабылдап, бейімделу қажет екендігін айтады. 

Футуролог Э.Уэбб әлемдік деңгейде технологияның қаншалықты өзгеретіндігіне болжам жасайды. 2017 жылы жүргізілген зерттеулерінің бірінде алдағы 10 жылдан кейін бұқаралық апқарат құралдары үшін қысылтаяң шақ болатындығын айтады. Бұл болжамның да рас екені анықталды. Себебі, бұқаралық ақпарат құралдары он жылдан кейін қайтадан жаңғыру кезеңін басынан кешіруде. Бұған бейімделудің өзі біраз уақыт пен талапты қажет етеді. Осы айтылғандардың барлығы да жүзеге асатын болса, онда журналистика саласы автоматтандырылады. Мұның барлғы да адамдардың ақпаратты қалай және қаншалықты қабылдайтындығына байланысты. 

Бұқаралық ақпарат құралдарына еніп үлгерген мультимедиялық технологиялар осыған дейін болған құрылғылар мен қондырғыларды өзгертіп, байланыс әрекеттерін дамытты. Мұны толықтай игеріп, қабылдаған  мессенджерлер оны сынақ ретінде тасымалдап, қолданылу тәсілдерін арттырды.

Мұндай үлгідегі мессенджерлерді пайдаланушылардың саны қазіргі таңда 2 млрд адамнан асты. Әсіресе, жоғары сападағы смартфондар онлайн форматтағы видеоның дамуына ерекше үлес қосуда. Тіпті, түрлі файлдардың сақталу ерекшелігі де смартфондарда бар. Мысалы, Google компаниясының хабарлауынша, 2020 жылы бейнекөріністі пайдалану саны арта түскен. Мұның өзі әлем бойынша 80%-ды құрайды. Бұл деректерге сүйенсек, медиа технологияның болашағы жарқын болмақ.  

«Технология» шеберлікті танытады. Оның мазмұнына тереңірек үңілсек, ғылым мен өнердің жетістігі деген мағынаны білдіреді. Антикалық дәуірде философтардың өзі бұл түсінікті меңгеріп, техникалық бұйымдар мен мүсіндердің қалыптасуына ықпал еткен. 

Қазіргі таңда «технология» сөзі алғашқы грек тіліндегі мағынасына сәйкес жұмсалады. Зерттеуші А.Паранин мен В.Ильин бағдарланған мәліметтердің барлығын бүгінгі заман талабына сай деген қорытынды шығарады. Ал, Б.Юдин медиа технологиялардың барлығы жұмыс жасау үшін қолайлы деген пікір тудырады. Ғалым А.Шмелев: «Технология деңгейіне жеткен қызметтер мен өнімдердің сапасы – оны атқарушыға ешқашан да тәуелді болмауы тиіс. Нақтырақ айтқанда, тек оның біліктілігіне ғана тәуелді болу керек» [2, 146], - деген пікір білдіреді. 

Бұл айтылған пікірлердің барлығын әрекеттер жүйесі ретінде қолданғанымыз жөн. 

ХХІ ғасырдағы журналистиканың тәжірбиелік және теориялық деңгейі өзгеріске ұшырап, интернеттік бағытта дамуға бет алды. 

Академик К.Камзин: «Журналистика – басқару тетігі жағынан педагогика, психологияны да есепке ала отырып, теориялық және практикалық деңгейде дамиды» [3, 78], - деп журналистиканың даму бағыттарының уақыт өткен сайын өзгеріске ұшырап жатқандығын айтады. 

Мультимедиялық журналистика тренд ретінде бұрыннан бар. Кейбіреулер әртүрлі форматта жұмыс істеу дағдысы жоқ мамандар алдағы жылдары талап етілмейді деп есептейді. Жағдайдан шығудың бір ғана жолы бар: үнемі жаңа нәрселерді үйрену. Заманауи құралдар мен қызметтер бар болғаны 15 минутта сапалы өнім жасауға мүмкіндік береді. 

Қазіргі қоғамғ жаңа медиа дәуірі келді. Осы тұста есепке алар нақты нәрсе, аудиториямен байланыстағы кейбір маңызды тенденциялар:

Жаңалық өз салмағын жоғалтады. Соңғы бірнеше жылда халықаралық БАҚ-та жаңалықтар аз болуы керек деген тренд пайда болды. Бүгінгі таңда ақпарат көп, ал оқырман шынымен не нәрсеге назар аудару керектігін таңдайды. Мұны түсінген БАҚ жоғарыға шықты. Мысалы, Meduza ресейлік басылымы – қазір олар күніне ең маңызды 5-7 жаңалық шығарады. Оқырман порталға бір рет кіріп, барлық маңызды оқиғалардан бірден хабардар болады.

Сторителлинг – адамдарға адамдар жайлы әңгімелеу. Әрине, егер әлемде коронавирустық пандемия жағдайындағыдай маңызды және үлкен бір нәрсе орын алса, адамдар жаңалықтарды оқиды. Бірақ бейбіт заманда адамдардың басы әңгіме айтумен айналыса бастады. Қазір кеңсеге қайта оралғысы келмей, жеке шағын бизнесін құруға талпынатындар көбейіп кетті. Оны сипаттау арқылы да әңгіме таратуға болады. 

Түсіндіруші журналистика. Адамдар әлемде не болып жатқанын білгісі келеді. Бірақ адам өмірінің ырғағы сонша, оның күрделі құбылыстарды түсіндіретін кітаптарды немесе километрлік мақалаларды оқуға мүмкіндігі болмайды. Сонымен қатар, бұл ақпаратты өңдеу үшін барлығында жеткілікті аналитикалық дағдылар жоқ. 

Мультимедиа – сөздерді сөйлемге, сөйлемді абзацқа, абзацты мәтінге айналдыру енді жұмыс істемейді. Адам әңгімені ауызша айтқанда, әлі де ым-ишара, мимика, интонация болады. Бұл жағдайда журналистика неге біржақты болуы керек? Адам кешенді түрде ойлайды. Мультимедиялық журналистика оқырманның басқа да сезімдерін жеткізуге мүмкіндік береді.

Осы тұста, «Мультимедиялық журналистика – кімге керек?», - деген сұрақ туындауы мүмкін...

Қазір технология бір адамға әртүрлі форматтарды жасауға мүмкіндік береді. Мультимедиялық журналистика инфографика қосылған мәтін емес. Бұл журналист бір оқиғаны баяндау үшін бір идея үшін жұмыс істейтін бірнеше форматты бірден таңдаған кезде. Егер мәтіннің әрбір бөлігінің өзіндік форматы болса, онда оқырманда анықтық және дәл сол «дзен сәті» болады - адам оған бәрі түсінікті екенін сезінген кезде. Егер бұл орын алса, ол тәжірибені қайталау үшін сіздің басылымыңызға оралады, өйткені ол оны құрметтейтінін, бала сияқты емес, жай сөзбен емес түсіндірілгенін ұнатады.

Әлемдегі адамдардың көпшілігі – бұл ғылыми факт – көрнекі. Сондықтан бұл пішімдердің барлығын қолданудан басқа амалымыз жоқ. Бұл бірте-бірте, кезең-кезеңімен болсын, бірақ сіздің кейінгі мәтіндеріңіздің әрқайсысы алдыңғысынан жақсырақ болады. Сіз басқаларға қарағанда көбірек оқитыныңызды түсінгенде, сізде көбірек жігер болады.

Қорытындылай келгенде, мультимедиалық журналистика – ақпарат үшін берілген заман сұранысы. Бұқаралық ақпарат құралдарының даму индустриясына сүйенсек, қоғамның барлығы да компьютерлік және ақпараттық кезеңге ойысуда. Нәтижесінде, дәл мұндай бәсекеге телестанциялар, желілік сайттар, телевизия салалары да қатыса алады. Алайда, ол үшін барлығы да жаңа технологияны толық меңгеруі қажет. Меңгергеннен кейін осы сипатта жұмыс істейтін, телебағдарламалар мен телерадиолардың бағасы артады. Бұл желілік қызметтің жүйесін біріктіреді. Сондай-ақ, тәуелсіз сипаттағы авторлардың жеке платформалары қалыптасып, қолданысы арта түспек. 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Deuze M.What is multimedia journalism? Journalism Studies 5 (2): 139–152.

2. 02.2007. https://doi.org/10.1080/1461670042000211131

3. Шмелев А. О современных медиа и журналистике: заметки исследователя. М: МедиаМир, 2015. – 136 с.

4. Камзин К. Қазақ көсемсөзі жанpлаpының кемелдену үдеpісі. − Алматы: Экономика, 2009. – 289 б.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: