Жаһандану дәуірінде қазақ тілінің рөлі

Жаһандану дәуірінде қазақ тілінің рөлі

Жаһандану – әлемді ортақ ақпараттық, экономикалық және мәдени кеңістікке біріктіріпжатқан тарихи процесс. Мұндай өзгерістолқынында әр ұлт өзінің рухани коды болыпсаналатын тілдің болашағына алаңдауы табиғиқұбылыс. Қазақ тілі де осы үдерістің сыртындақалған жоқ; керісінше, жаһанданудың жаңамүмкіндіктері мен жаңа қауіптері оның тарихирөлін қайта таразылауға мәжбүр етті. Тіл – халықтың жаны, болмысы, дүниені тану тәсілі. Осы тұрғыдан алғанда, Абайдың «Сөзіне қарай кісіні ал, кісіге қарап сөз алма» дегені тіл мәдениетініңқоғамдағы орнын меңзеп қана қоймай, ұлттықтілдің қоғамды тәрбиелеуші күш екендігін де көрсетеді.Қазіргі дәуірде әлемдіккоммуникацияның басым бөлігі ағылшын тілінесүйенсе де, ұлттық тілдер өз құндылығынжоғалтқан жоқ. Қазақ тілі үшін жаһандану – өзінхалықаралық бәсекеге бейімдеу мен жаңамазмұндық деңгейге көтерудің мүмкіндігі. Информациялық-технологиялық өзгерістер қазақтілін жаңа кеңістіктерге алып шықты: интернет порталдары, әлеуметтік желілер, подкаст пен жаңамедиа форматтарда мемлекеттік тілдің қолданылуаясы күн санап артуда. Бұрын көбіне ауызекіқарым-қатынас тілі деп қарастырылған қазақ тілібүгінде заманауи коммуникацияның толыққандықұралына айналып келеді. Бұл – ұлт тілініңөміршеңдігін дәлелдейтін құбылыс.Жаһанданудыңтағы бір маңызды қыры – тілдің ғылым мен білімсаласындағы орны. Қазіргі студент бірнеше тілдіқатар игеруге ұмтылғанымен, ғылымитерминдердің қазақша жүйеленуі, жаңаұғымдардың сапалы аудармасы, ұлттық ғылымимектептердің қалыптасуы қазақ тілінің болашағынаерекше серпін береді. Қазақ тілін ғылым тілінеайналдыру – уақыт талабы. АхметБайтұрсынұлының «Өз тілін өзі білмеген ел – болашағынан айырылады» деуі осы мәселеніңтүпкі маңызын айқындайды. Білім берудегі тілдіксаясаттың нәтижелі болуы – қазақ тіліне дегенжастардың сенімін арттырып, оны кәсіби саладақолдануға ынталандырады.Сонымен қатар, қазақтілінің халықаралық деңгейде танылуы да – жаһандану жағдайындағы маңызды міндет. Түркіәлеміндегі интеграция, халықаралық мәденифорумдар, шетелдік университеттерде қазақ тілікафедраларының ашылуы – бұл тілдің мәденибеделін арттыратын факторлар. Қазақ тілінің тек ұлттық шеңберде емес, аймақтық деңгейде де сұранысқа ие болуы оның мәртебесін жаңадеңгейге көтереді. Халық даналығындағы«Жеріңнің аты – еліңнің хаты» деген ой тілге де қатысты: тіл – ұлттың әлемге көрсететін руханипаспорты. Жаһандану жағдайында қазақ тілініңтағдыры тек мемлекеттік саясатқа ғана емес, тілдікортаның табиғи дамуына да тікелей байланысты. Тілдің өміршеңдігі ең алдымен оны күнделіктіөмірде қолданушылардың санасына, мәдениталғамына, сөйлеу әдебіне тәуелді. Осы тұрғыданалғанда, қазақ қоғамында соңғы жылдары тілгедеген жаңа көзқарас қалыптаса бастағаныбайқалады: жастар қазақ тілін жаңа форматтақабылдап, оны шығармашылықтың, өзіндік стилінкөрсетудің құралына айналдырып келеді. Қазіргізаман подкасттары, әңгімені жаңа форматтажеткізетін контент жасаушылар, қазақша сөйлейтінинфлюенсерлер – тілдің қоғамдағы беделінарттырған жаңа толқын. Бұрын қазақ тілі көбінересми қатынастың немесе тұрмыстық қарым-қатынастың тілі ретінде қарастырылса, енді ол өзінеркін, заманауи, креативті тіл ретінде танытабастады.Жаһандану заманында тілді сақтапқалудың маңызды тетігі – оның экономикалық, әлеуметтік және кәсіби саладағы функционалдымүмкіндігі. Тіл белгілі бір салаларда тек формальды деңгейде ғана қолданылып, нақтыөмірде өз орнын таппаса, оның болашағы күмәндібола бастайды. Сол себепті тілдің ғылым, медицина, құқық, ақпараттық технология сияқтысалаларда орнығуы ерекше маңызға ие. Қазақтілінің жаһандану жағдайындағы рөлінайқындайтын тағы бір маңызды қыры – тілдіңрухани тұтастықты қалыптастырудағы қызметі. Қазіргі ақпарат тасқыны ұлттың мәдени шекарасынәлсіретіп қана қоймай, адамның дүниетанымына да әсер етеді. Дәл осындай кезеңде тіл – ұрпақтыңтарихи жады мен рухани бағдарын сақтайтыннегізгі құрал. Қазақ тілінің фольклорлық мұрасы, көркем әдебиеті, шешендік өнері, мақал-мәтелдері– ұлттық мінездің, моральдық құндылықтардың, тәлім-тәрбиенің қайнары. Халық даналығындағы«Тіл – адамның даңқы» деген ой осыны меңзейді. Тілді сақтау – ұлттық өзіндік ерекшелікті сақтау, ал тілді дамыту – болашаққа жауапкершілікпен қарау. Жаһанданған қоғамда дәл осы рухани тұтастықтыңқұндылығы артып отыр. Әсіресе қала жастарыарасында аралас тіл, шетелдік сөздердің шамадантыс енуі жиі байқалады. Бұл – табиғи тілдікқұбылыс болғанымен, оның шектен тыс күшеюітілдің ішкі жүйесіне зиянын тигізуі мүмкін. Сол себепті тіл мәдениетін нығайту, дұрыс сөйлейбілуге баулу, қазақ тіліндегі сапалы контенттікөбейту – қоғам алдындағы өзекті міндеттердіңбірі. Абайдың «Өткірдің жүзі, кестенің бізі, өрнегінсендей сала алмас» деген жолдары қазақ сөзініңкөркемдік қуатын меңзей отырып, тілдің шабытпен ойдың қайнары екендігін дәлелдейді.Қазіргімедиа кеңістікте қазақ тілінің белсенділігі – жаһандануға бейімделудің айқын көрінісі. Радио, телехабарлар, цифрлық контент, деректі фильмдер, заманауи әдебиет – мұның бәрі мемлекеттік тілдіңәлеуетін арттырып отыр. Тілді сақтау деген тек өткенді қорғау емес, оны бүгінгі заман талабынаикемдеу. Осы тұрғыдан алғанда, жаңа буын медиа мамандарының, журналистердің, зерттеушілердіңқазақ тілін кәсіби стандартқа айналдыруы аса маңызды.Қорытындылай келгенде, жаһанданудәуірінде қазақ тілінің рөлі бұрынғыдан да нығайып, күрделене түсті. Бұл тіл бір жағынанұлттық руханияттың діңгегі ретінде қызметатқарса, екінші жағынан жаңа технологиялар мен жаңа білім кеңістігіне бейімделу арқылы заманталабына жауап беріп отыр. Қазақ тілінің болашағыоны қолданушылардың жауапкершілігінебайланысты. Егер қоғам тілін құрметтеп, оны күнделікті өмірде, ғылымда, мәдениетте, цифрлықортада тұрақты қолданса, қазақ тілі жаһанданутолқынында жоғалмай, қайта ұлттың беделінарттыратын күшке айналады.