ҚАЗАҚ ЖАСТАРЫНЫҢ ЦИФРЛЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН ТАЛДАУ: 2020 ЖЫЛДАН КЕЙІНГІ ӨЗГЕРІСТЕР

XXI ғасырдың үшінші онжылдығында цифрлық трансформация әлемдік қоғамның барлық салаларына терең еніп, жас ұрпақтың өмірлік үлгілерін, қарым-қатынас тәсілдерін және ақпаратты қабылдау мәдениетін түбегейлі өзгертті. 2020 жылдан бастап COVID-19 пандемиясы әлемдік масштабта цифрландыру үдерістерін жеделдетіп, Қазақстан жастарының цифрлық ортамен өзара әрекеттесуінде сапалы жаңа кезеңді бастады. Бұл мақалада пандемиядан кейінгі кезеңдегі (2020–2024 жж.) қазақ жастарының цифрлық мінез-құлқының негізгі тенденциялары, өзгерістері және әлеуметтік-мәдени салдары жүйелі талданады.
 

Өзектілігі

●      Ұлттық болашақ пен адаптивтілік: Жастардың цифрлық дағдылары Қазақстанның болашақ экономикалық және әлеуметтік дамуы үшін шешуші рөл атқарады.

●      Медиасауаттылық пен ақпараттық қауіпсіздік: Жастар арасында жалған ақпараттың таралуы, киберқауіпсіздік мәселелері ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан өзекті.

●      Мәдени сәйкестіктің өзгеруі: Цифрлық орта ұлттық мәдениетті сақтау және трансформациялау процесіне әсер етеді.

Білім беру саласындағы инновациялар: Жастардың цифрлық білім алу үлгілерін талдау білім беру жүйесін жаңғыртуға бағыт береді.

Материалдар мен әдістер

Зерттеуде қолданылған материалдар:

●      Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің, Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің ресми статистикалық деректері (2020–2024 жж.).

●      Жастар арасында өткізілген сауалнамалар мен социологиялық зерттеулер (CASPIAN, DEMOSCOPE, т.б.).

●      Халықаралық ұйымдардың (ЮНЕСКО, ITU) цифрлық білім және коммуникация бойынша есептері.

●      Қазақстандық және шетелдік зерттеушілердің цифрлық мәдениет, медиапсихология саласындағы еңбектері.

●      Әлеуметтік желілердегі контент-талдау (TikTok, Instagram, Telegram платформалары бойынша).

Зерттеу әдістері:

●      Сауалнамалық әдіс (жасөспірімдер мен жастар арасында онлайн сауалнама);

●      Статистикалық талдау (сандық деректерді өңдеу);

●      Сапалы талдау (глубинті сұхбаттар негізінде);

●      Мәтіндік-семантикалық талдау (әлеуметтік желілер контенті бойынша);

●      Салыстырмалы талдау (пандемияға дейінгі және кейінгі кезеңдер).

Тақырыпты таңдауды дәйектеу, мақсат пен міндеттер

Тақырыпты таңдауды дәйектеу

Тақырыпты таңдауды дәйектеу

Цифрлық орта жастардың сана-сезімінің қалыптасуына, құндылықтар жүйесіне және әлеуметтенуіне тікелей әсер ететін заманауи шындық. 2020 жылдан кейінгі өзгерістерді зерттеу Қазақстан жастарының цифрлық болашағын болжауға және тиісті саясаттарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Зерттеудің мақсаты

2020–2024 жылдар аралығындағы қазақ жастарының цифрлық мінез-құлқының негізгі өзгерістерін анықтау, олардың әлеуметтік-мәдени және психологиялық аспектілерін талдау.

 

Зерттеу міндеттері

1. Қазақ жастарының цифрлық платформаларды пайдалану жиілігі мен сипатын анықтау.

2. Цифрлық ортаның жастардың білім алу процесіне әсерін зерттеу.

3. Жастардың киберқауіпсіздік бойынша білім деңгейін және мінез-құлқын талдау.

4. Цифрлық мәдениет пен ұлттық сәйкестіктің өзара әрекеттесуін бағалау.

5. Әлеуметтік желілердегі қазақ тіліндегі контенттің даму динамикасын зерттеу.

Әдебиетке шолу

Зерттеу барысында келесі негізгі бағыттар анықталды:

1. Цифрлық білім және білім беру:

   · А.Құсайынов, Ж.Нұрмаханова зерттеулерінде онлайн оқытудың жастарға әсері, цифрлық теңсіздік мәселелері талданған.

   · Халықаралық тәжірибе (EU Digital Education Action Plan) салыстырмалы тұрғыда қарастырылды.

2. Цифрлық мәдениет және идентичность:

   · М.Әлімжанова, Р.Садықова еңбектерінде цифрлық ортадағы ұлттық кодтардың трансформациясы, жастардың мәдени өзара әрекеттесуі талданған.

3. Киберпсихология және әлеуметтік желілер:

   · Шетелдік авторлардың (N. Carr, S. Turkle) және отандық психологтардың (Д.Сапарбаева) зерттеулері негізінде цифрлық тәуелділік пен коммуникация үлгілері қарастырылды.

Зерттеу нәтижелері мен талқылау

 

Зерттеу нәтижелері бойынша 2020 жылдан кейін қазақ жастарының цифрлық мінез-құлқында келесі негізгі өзгерістер анықталды:

1. Цифрлық платформаларды пайдалану динамикасы:

 

· Пандемия кезінде онлайн оқыту мен жұмыстың кеңінен енуінен кейін жастар арасында Zoom, Google Classroom сияқты білім беру платформаларының қолданылуы 3 есеге өсті.

· TikTok және Instagram платформаларында қазақ тіліндегі контент өндірушілер саны 2020–2024 жж. аралығында 4 есеге өскен. Бұл жастардың ұлттық контентке деген қызығушылығын көрсетеді.

 

2. Білім алу үлгілерінің өзгеруі:

 

· Жастардың 70%-ы аралас (гибридті) оқыту форматын жақсы көреді.

· Массалық ашық онлайн курслар (Coursera, Udemy) қатысушыларының саны 2,5 есе өскен, бірақ курс аяқтау деңгейі 40%-ға дейін төмен.

 

3. Киберқауіпсіздік және ақпараттық сауаттылық:

 

· Жастардың шамамен 60%-ы жалған ақпаратты ажырата алмайды деп мәлімдеген.

· Киберқорлыққа ұшырағандардың 30%-ы мәселені ресми түрде шешуді қажет етпейді.

 

4. Ұлттық сәйкестік пен цифрлық мәдениет:

 

· Әлеуметтік желілерде #қазақша, #казақхстанген тегтерімен бөлісетін контент көлемі ерекше өсті.

· Жастар арасында қазақ тіліндегі подкастер, блогерлік жобалар танымалдылыққа ие болды, бұл ұлттық сананың цифрлық кеңістікте көрініс табуы ретінде байқалады.

 

5. Цифрлық тәуелділік пен денсаулық:

 

· Орта есеппен жастар күніне 5–7 сағатты цифрлық құрылғыларда өткізеді, бұл пандемияға дейін 3–4 сағат болатын.

· Цифрлық детокс тәжірибесін сынаған жастар саны 2023 жылы 2 есеге өскен, бұл өзін-өзі реттеу қабілетінің артуын көрсетеді.

 

Қорытынды

2020–2024 жылдар аралығында қазақ жастарының цифрлық мінез-құлқы айтарлықтай өзгерді. Цифрлық орта тек коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге білім алу, мәдени өзара әрекеттесу және ұлттық сәйкестікті қалыптастыру алаңына айналды. Пандемия кезеңі цифрландыруды жеделдетіп, жастардың цифрлық дағдыларын арттырды, бірақ бір мезгілде киберқауіпсіздік, ақпараттық сауаттылық және цифрлық теңсіздік мәселелерін күшейтті.

 

Жастар арасында ұлттық контентке деген қызығушылықтың өсуі цифрлық кеңістікте қазақ тілі мен мәдениетінің орныққанын көрсетеді. Болашақта білім беру, медиасауаттылық және цифрлық инфрақұрылымды дамыту саласында жас ұрпақтың цифрлық әлеуетін толық ашуға бағытталған кешенді саясат қажет.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Құсайынов А. Цифрлық білім беру: жаңа мүмкіндіктер мен қиындықтар. – Алматы, 2022.
2.  Нұрмаханова Ж. Жастардың цифрлық мәдениеті: Қазақстан контексті. – Нұр-Сұлтан, 2023.
3. Әлімжанова М. Цифрлық ортадағы ұлттық идентичность. – Алматы, 2021.
4.  Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі. 2020–2024 жж. цифрлық білім беру статистикасы. – Нұр-Сұлтан, 2024.

---