Морг көшесіндегі кісі өлімі

Бұрын құлақ естіп, көз көрмеген бұл өлім бүкіл Парижді дүр сілкіндірді, бірсыпыра куәлерден жауап алынды, әйтсе де әзірге құпияның сырын ашатын ештеңе табыла қойған жоқ. Азды-көпті мәні бар деген жауаптар төменде келтіріліп отыр:

Полина Дюбур, кір жуатын әйел, ол өзінің берген жауабында қаза тапқан кемпірді үш жылдан бері білетінін, кірін жуып жүргенін айтады. Кейуана, шамасы қызымен тату-тәтті тұрса керек. Тиесілі ақысын уақтылы төлеп отырған. Олардың тіршілік-әрекеті, қаржы-қаражаты жөнінде ештеңе айта алмайды. Мадам Л" Эспанэ балгер болар, сонымен күн көріп жүрген болар деп ойлайды. Оның ақшасы бар деген қауесетті де естіген көрінеді. Кір киім-кешекті алуға немесе оны жуған соң әкеп беруге келген кездерінде куәгер бұл үйден бөтен адамды ешқашан көрген емес. Олардың үй қызметшісін ұстамағанын анық біледі. Ол білгенде тек бесінші қабаттағы бөлмелер ғана мебельді болса керек.

Пьер Моро, темекі дүкенінің иесі, берген жауабында мадам Л" Эспанэге төрт жыл бойы шағын қорапқа салынған мұрынға иіскейтін және шегетін темекі сатып келгенін атап көрсетті. Оның өзі осы арада туып өскен, осы жердің байырғы тұрғыны. Өздері қазаға ұшыраған осы үйге қария қызымен мұнан алты жыл бұрын көшіп келген екен. Оған дейін бұл үйде жоғарғы бөлмелерін пәтерге өткізетін бір зергер тұрған. Үйдің иесі мадам Л" Эспанэ. Бөлмені бөтен біреулерге өткізетін пәтершіден әбден мезі болған кемпір, өзі жоғарғы қабатқа көшіп кіріп алады да бос бөлмелерін жалдаудан үзілді-кесілді бас тартады. Қартайғанда қайта бала болса керек. Осы жылдар ішінде куәгер оның қызын бес-алты мәрте ғана көріпті. Екеуі де жұрттан оқшау өмір сүреді, ұзын құлақтың айтуына қарағанда олардың ақшасы болса керек. Мадам Л бал ашып кәсіп қылады деген қауесет те шығып жүреді, бірақ оқта-текте қарауылдан басқа бұл үйге бір де біреудің кіріп-шыққанын әсте көрген емес, әйтсе де сегіз-он мәрте дәрігер келіп кеткені бар.

Өзге көршілері де негізінен осыны айтады. Марқұмдардың үйіне әлде біреулердің келіп кеткенін ешкім ешқашан байқаған емес. Бір жерде олардың дос-жарандары, әлде туған-туысқандары бар ма,— оны да ешкім білмейді. Көше беттегі терезенің пердесі сирек ашылатын, бесінші қабаттағы үлкен бөлмеден басқа бөлмелердің аула жақтағы терезелері түгел сыртынан шегеленіп тасталған. Үй әлі мықты, анау айтқан ескі емес.

Изидор Мюзе, жандарм, жауабында өзін таңғы сағат үштердің шамасында шақырып келгенін айтады. Үйдің алды топырлаған адам, жиырма-отыз кісі есікпен әлек болып жатыр. Құлыпты сүйменмен емес, найзамен сындырған да соның өзі. Есік қаусырмалы, жоғарғы жағынан да, төменгі жағынан да ілінбеген екен, оп-оңай ашылады. Есікті ашқанда шыңғырған ащы дауыс естіліп жатады да, есік ашылған кезде ол кенет тыйыла қалады. Шыңғырғанда (біреу ме, екеу ме, айырып болмайды) жан ұшырады, оның өзі үздік-үздік шыққан барқыраған дауыс емес, кәдімгі жан түршігетін зарлы да ащы дауыс. Куәгер жоғарыға жұрттан бұрын көтерілген. Екінші қабатқа жеткенде керілдесіп, қатты ұрсысып жатқан екеудің ашулы дауысын естиді,— біреуінің дауысы гүжілдеген, екіншісінің дауысы шырылдаған, дауысы біртүрлі, ерекше болын естілді. Алғашқысының кейбір сөзін ұғыпты. Ол — француз көрінеді. Жоқ, әйел болуы мүлде мүмкін емес. Ол «қарғыс атқыр», «сайтан» деген сөздерді айқын есітеді, шырылдаған дауыспен сөйлеген шетелдікке ұқсайды. Еркек пе, әйел ме, айырып болмайды. Не айтқаның да түсінбейсің, бірақ, шамасы, испан тілінде сөйлесе керек. Бөлме мен өліктер жөнінде куә, біздің кешегі хабарлағанымызға ешқандай жаңалық қоса алған жоқ.

Анри Дюваль, көрші, кәсібі — зергер, ол да өз жауабында үйге алғашқы топпен бірге кіргенін айтады. Жалпы Мюзенің берген жауабына толық қосылады. Жеті қараңғы түн екеніне қарамастан ағылып келіп жатқан қалың тобырды ішке жібермеу үшін үйге кірген бойда олар басқышқа барар есікті тас қып жауын алады. Шырылдаған ащы дауыс, куәнің айтуына қарағанда итальяндықтың дауысы болуға тиіс. Француз еместігіне күмәнданбайды. Дауысына қарап, әрине еркек деп кесіп айта алмайды. Әйел болуы да ықтимал. Итальянша білмейді, сөзін ұға алмапты, бірақ сөз сыңайына қарап, итальяндық болар-ау деп жорамалдайды. Мадам Л-мен, оның қызымен таныс. Екеуімен де талай мәрте әңгімелескен. Олардың екеуінің де дауысы ондай жіңішке емес екеніне еш күмәні жоқ.

Оденгеймер, ресторан иесі. Куә жауап беруге өзі тілек білдірді. Французша тіл білмейді, тілмаш арқылы жауап алынды. Амстердамда туып-өскен. Іштен шыңғырған дауыс шығып жатқан кезде ол үйдің жанынан өтеді. Көпке дейін, бірнеше, тіпті он минуттай шыңғырады. Шыңғырғанда дауысын созы, тұла бойы жан дүниең түршігетіндей етіп қатты бақырады. Үйге алғашқылардың бірі болып кірген. Бір ғана нәрсе — шырылдаған дауыстың еркектің, оның ішінде француздың дауысы екендігіне күмәнданбайтындығы болмаса, алдыңда берілген жауапта айтылғандардың бәрін қостайды. Жоқ, сөздерін ұға алмаған, әлде ашуланғандықтан ба, әлде үрейленгендіктен бе, асығып-аптығып бар дауысымен жылдам-жылдам сөйлейді. Дауыс — қатқыл, иә, жылайман деуден гөрі қатқыл деу орынды болар. Жоқ, оны жылайман деп айта алмайсың. Барлыққан дауыс үнемі «қарғыс атқыр», «сайтан» дей береді, бір мәрте «О, құдайым-ай!» дейді.

Жюль Миньо, банкир, Делорен көшесіндегі «Миньо мен балалары» фирмасы. Ол — Миньолардың үлкені. Мадам Л" Эспанэнің азды-көпті қаржысы бар болатын. Сонау бір жылы көктемде (сегіз жыл бұрын) жесір әйел оның банкісіне ақшасын салып, есеп ашты. Жиі-жиі там-тұмдап ақша салып тұрды. Чек жазып берген емес, бірақ өлерінен үш күн бұрын өзі келіп есебінде жатқан ақшадан төрт мың франк жаздырып алды. Ақша алтынмен төленген және оны кеңсе қызметкері үйіне апарып берген.

Адольф Лебон, «Миньо мен балалары» фирмасының кеңсе қызметкері, ол айтулы күні өзінің сағат он екілерде мадам Л Эспанэні үйіне дейін шығарып салғанын, екі қалтаға салынған төрт мың франкті апарып бергенін айтады. Есікті мадемуазель Л" Эспанэ ашады да бір қалғаны сол, екінші қалғаны қарияның өзі алады. Сонан соң ол қоштасып, кетіп қалады. Бұл сапар көшеде ешкімді көрген емес. Көше тыныш, қыбыр еткен жан көрінбеген.

Уильям Берд, киім тігуші, ол үйге келген бірге кірген көрінеді. Ағылшын. Екі жылдан бері Парижде тұрады. Баспалдақпен алғашқылардың бірі болып көтеріледі. Екеудің керілдесіп жатқаның естиді. Барылдаған дауыс — француздың дауысы. Кейбір жеке сөздерді түсінуге болатын еді, бірақ керістің не жайында екені жадыңда жоқ. «Қарғыс атқыр», «О, құдайым-ай!» деген сөздерді анық естіпті. Сөзбен бірге әлденеше адам алысып-жұлысып жатқандай салдыр-гүлдір естіледі. Шарылдаған ащы дауыс барлыққан дауысқа қарағанда әлдеқайда өктем шытады. Оның ағылшын емес екеніне еш күмәні жоқ. Неміс болса керек. Мүмкін әйел болуы да. Бірақ өзі немісше білмейді.

Жоғарыда айтылған куәлердің төртеуі қайта жауап алған кезде мадемуазель Л-дің мүрдесі жатқан бөлменің есігі ішінен жабулы тұрғанын атап көрсетеді. Құлаққа ұрған танадай тым-тырыс, ешқандай ыңырсыған сыбыс та, селт еткен сыбыр да жоқ, Есікті бұзып ішке кіргенде онда бөтен жан болған емес. Жатын бөлме мен ауыз үйдің көше бетіне шытатын терезелері түсірілген және іштен бекітілген де, ауыз бөлменің есігі жабылса да кілттелмеген. Ауыз үйдің дәлізге шығатын есігі іштен кілттеліп жабылған. Сол бесінші қабаттағы дәліздің арты басындағы терезесі көшеге қараған аядай шағын бөлменің есігі де жабылмаған, сәл саңылаулы ашық тұр, басқа да кәкір-шүкір үйіліп жатыр. Заттар шығарылып, мұқият тексерілді. Үйдің қуыс-қуысына дейін қалмай қаралды. Төбедегі қуыстарды есептемегенде үй бес қабат. Төбеге шығатын есік бар, бірақ ол шегеленіп тасталған, шамасы талайдан бері ашылмаған болса керек. Куәлар керілдескен керісті естіген кез бен жатын бөлменің есігін бұзып ішке кіргенге дейінгі аралықтағы уақыт мөлшерін, әртүрлі айтады: үш минут пен бес минуттың аралығында. Есікті сындыру оңайлыққа түскен жоқ.

Альфонсо Гарсио, табытшы. Морг көшесінде тұратын көрінеді. Тумысы испандық. Үйге жұртпен бірге кірген. Жоғары қабатқа шықпаған. Жүйкесі жұқа, оған қатты қобалжуға болмайды екен. Екі адамның керілдесіп жатқаның естиді, оның ойынша барлыққан дауыс — француздың дауысы. Не жөнінде керісіп жатқаның ұға алмапты. Ағылшынның дауысы ащы екен. Өзі ағылшын тілін білмейді, тек сөз мәнеріне қарап болжау жасайды.

Альберто Монтани, тігулі киімдер магазинінің иесі. Ол да жұрттың алдымен жоғары қабатқа шығыпты. Дауыстарды да ол да есітіпті. Француз қырылдап сөйлейді. Кейбір сөздерін түсінуге болады екен. Сөйлеуші әлденеге реніш білдіріп жатады, екіншісінің сөзін ұға алмапты. Екіншісі тұтығып, дыбырлап жылдам сөйлейді. Орыс тіліне ұқсайды. Басқалары жөнінен өзінен бұрынғы куәлардың айтқанына қосылады. Өзі итальяндық. Орыстармен сөйлесіп көрген емес.

Қайыра жауап алынғанда куәлардың кейбіреулері үйдің төртінші қабатында мұржалардың қуықтай тар екенін, оған адам сыймайтынын айтады. «Мұржа тазалаушылар» дегенде олар мұржа тазалау үшін қолданылатын дөңгелек шетінді айтатын көрінеді. Қуғыншылар жоғарыға көтерілгенше қарақшылар қашып кете қоятын үйде бөтендей баспалдақ жоқ Мадемуазель Л" Эспанэнің мүрдесін мұржаға нығарлап тұрып тыққаны сондай, тіпті оны төрт-бес адам әзер зорға суырып алса керек.

Поль Дюма, дәрігер, ол өзін таңертең айнала алакеуімдене бастаған кезде ғана қазаға ұшыраған әйелдердің мүрдесін қарап шығуға шақырғанын айтады. Екі өлік те мадемуазель Л табылған бөлмедегі төсектен түсірілген ескі матрац үстінде жатыр екен. Қыздың денесі көкала қойдай, жара-жара. Тар мұржаға күштеп тыққандықтан да оның сондай болуы әбден ықтимал. Әсіресе мойыны қатты зақымданыпты. Иегінің астында бірнеше жара бар және шамасы саусақтардың таңбасы болса керек, көкпеңбек болып, қанталап кетіпті. Беті керемет көгеріп, қанталап, көзі ұясынан шығып кеткен. Тілін қатты шайнап тастаған. Ішінің төменгі жағында едәуір жер қанталап тұр, шамасы, нығарлап басқан тізенің орны болса керек. Мосье Дюманың ойынша мадемуазель Л" Эспанэ буындырылған болуы керек,— кісі өлтірушінің жалғыз болмауы да ықтимал. Шешесінің денесі жан шошырлықтай пәрше-пәршесі шығарылған. Қол-аяғы сынған, тіпті жіліншектерінің күл-талқаны шыққан. Сол жақ қабырғасы сияқты сол жақ аяғының орған жілігі де мылжа-мылжа болыпты. Бүкіл денесі жұлым-жұлым, сау тамтық қалмаған, қанталап, көгеріп кеткен. Немен соққылағанын ашып айту қиын. Ауыр шоқпар ма, әлде темір сойыл ма, әйтпесе креслоның аяғы ма — не де болса, қолында зілдей бір құралы бар қарулы адам ғана осындай зақым жасай алуы мүмкін. Әйелдің бұған шамасы келмеген болар еді. Дәрігер келіп көрген кезде өлген кемпірдің басы денесінен бөлек жатқан, адам көрер ұсқыны жоқ болатын. Тамағы өткір затпен, әлде ұстарамен бауыздалған.

Александр Этьенн, хирург, өлікті куәландыру үшін мосье Дюмамен бірге шақырылған. Мосье Дюманың айтқан дәлелдер мен қорытындыларына толық қосылады.

Басқа да адамдардан жауап алынса да өзге пәлендей жаңалық анықталған жоқ. Қай жағынан қарағанда да дәл мұндай бұлдыр, мұндай жұмбақ жағдайда жасалған кісі өлімі бұрын-соңды Парижде, сірә, болған емес. Шынында да мұның өзі қастандық па? Полиция қатты абыржулы. Жұмбақты шешуге мегзейтін иненің жасуындай да нышан жоқ.

Кешкі газетте Сен-Рок кварталында бұрынғыша дүрбелең әлі басылған жоқ деген хабар жарияланды, бірақ үйге жүргізілген қайта тінтуден де, куәлерден алынған жауаптардан да ештеңе шықпады. Бәз-баяғы белгілі фактілерден бөтен, кінәсін мойнына қиып салатын жаңа айғақ болмаса да Адолыр Лебонның тұтқынға алынып, түрмеге жабылғандығы жөнінде қосымша хабарланды.

Мен Дюпеннің тергеу барысына айрықша ден қойғанын аңғардым, бірақ ол мұның мәнісін түсіндіргісі келмеді. Тек Лебонның тұтқынға алынғандығы жөнінде хабар тараған кезде ғана ол осы кісі өлімі туралы менің пікірімді білгісі келді.

Бүкіл Париж тұрғындары сияқты мен де оны шиеленген шешілмес жұмбақ деп білетінімді айттым. Өйткені кісі өлтірушінің ізін табу әсте мүмкін емес деп білдім.

— Сіз мына тергеу емес, тергеуді келеке етуге қарамай-ақ қойыңыз,— деп қарсыласты Дюпен.— Париждің полициясы айласымен ғана алады, оның атышулы тапқырлығы — әншейін бос сөз. Егер алғашқы бетте кездескен бірдеңеге бас салып жармаса кетуді сындарлы жүйе деп санамайтын болсақ, оның әрекетінде көкейге қонымды еш жүйе жоқ. Олар өздерінің белгіленген шаралары жөнінде жарияға жар салса да, бірақ сол шаралары көбіне көзделген нысанасына тимей жатады, сондықтан да музыканы тәуірлеу есту үшін өзінің халатын алып беруге әмір еткен Журденді еріксіз еске аласың. Егер әлдеқалай бірдеңе тындыратын болса, оның өзінде де олар тынбай тырбанып, әбден азаптанғандықтан ғана істей алады. Бұл қасиет тапшы болған жағдайда еткен еңбектері зая кетеді. Мәселен, жүйелі ойлаудан жұрдай болғанмен әлгі Видоктың әлдеқалай мұрнының шүйі мен алған бетінен қайтпайтын қайсарлығы бар-ды; әйтсе де ол көбіне өзінің тергеу кезіндегі көзсіз қызбалығынан таяқ жейтін. Ол көзіне көрінгенге бас салатын да, содан айрылмайтын, сөйтіп оның ар жағындағыны мүлдем көрмейтін. Анау-мынау ұсақ-түйек бірдеңелерді айыра білгенімен тұтас алғанда оқиғаны түгел қамти алмайтын. Терең ойлаймын деп ағаттық жіберіп алуы да қиын емес қой. Шындық әмәнда шыңырау құдық түбінде бола бермейді. Көкейтесті мәселелерде, меніңше оның өзі көбіне көз алдында жататын сияқты. Біз оны құздың табанынан іздеп әлек боп жүрсек, ол таудың шырқау шыңынан табылады. Мұндай қателіктердің сыры мен себебін түсіну үшін аспан әлеміндегі денелерді бақылап көруге болады. Әлдеқалай жұлдызға көз қиығын салыңызшы (көздің жанарына қарағанда, ол жарыққа онша шағылыса бермейді), оны әдеттегіден әлдеқайда ап-айқын көресіз де, оған тура қарау үшін мойныңызды бұрған кезде оның жарығы бірте-бірте көмескі тартатынын әбден аңғарасыз. Бұл жағдайда жанарыңыз жарыққа шағылысқанымен алғашқы сәтте оның жарық сәулесін әлдеқайда артық сезінетін боласыз. Шектен тыс тереңдік тек ойды шата отырып, бұлыңғырландыра түседі. Көз алмай тым ұзақ, телміре қарау аспандағы Шолпанды да ағызып түсіруі ықтимал.

Ал мына өлтірілгендерге келетін болсақ, одан да өзімізше іздеу салайық, пікірімізді содан кейін барын айтармын. Мұндай тергеу жұмысы бізге ермек болады («Ермек болады» деген сөз дұрыс емес деген ой келе қалды да, бірақ мен үндемей қоя салдым), оның үстіне Лебонның да бір кезде маған жақсылық жасағаны бар еді, ол үшін мен оған әлі қарыздармын. Жүріңіз, барып бәрін де өз көзімізбен көрейік. Полиция префектісі Г.— менің байырғы танысым — бізге рұқсат ететін болар.

Рұқсат алынды, біз сол бетте кідірмей Морг көшесіне тарттық. Ол Ришелье көшесін Сен-Рок көшесімен жалғастыратын көзге қораштау көрінетін, у-шуы жоқ тыныш көшелердің бірі болатын. Біз болсақ қаланың екінші жақ шетінде тұратынбыз, ол жерге сағат үштің кезінде әзер жеттік. Үй бірден көзге түсе кетті. Өйткені көшенің қарсы бетіндегі тротуарға жиналған біраз адам жабық терезелерге әлі аңтарылып қарап тұр екен. Бұл жан қабырғасына жапсыра салынған күзет үйшігі бар Париждің кәдімгі қақпалы оңаша үйлерінің бірі. Үйге кірмей, біз көшені бойлап әрі өтіп кеттік те, тар көшеге бұрылып, айналып үйдің сырт жағынан келіп шықтық. Дюпен усадьба, мен көрші құрылыстарды мұқият тексерді, мен болсам олардан көз тоқтатар ештеңе байқай алмай, оның бұнысына қайран қалдым.

Айналып есікке келдік те, қоңырауды қақтық. Біздің сенім куәліктеріміз әсер етті білем, полицейлер бізді дереу ішке кіргізді. Екеуміз баспалдақпен мадемуазель Л" Эспанэ табылған, екі өлік сол күйі әлі жатқан ішкі бөлмеге келдік. Мұнда, бәрі бәз қалпында, сол астан-кестеңі шыққан күйі жатыр екен. Мен болсам «Сот газеті» жазған оқиғаны ғана көрдім, басқа ештеңені көргенім жоқ. Алайда Дюпен бәрін, тіпті өліктерді де мұқият қарап шықты. Біз басқа бөлмелерді аралап болып, аулаға шықтық, бұл кезде полиция қыр соңымыздан қалмай қойды. Мұның бәрі кешке дейін созылды, сөйтіп, ақыры қоштастық-ау. Жол-жөнекей менің серігім таңертең шығатын газет редакцияларының біріне соқты.

Досымның түрлі-түрлі оғаш мінездері бар екені, оларды өзімнің қолдап отырғанымды — аузыма басқа ағылшын сөзі түспей қалды — басында айтқан болатынмын. Дәл қазір оның бұл кісі өлімі жөнінде әңгімелесуге құлқы жоқ еді, бұл туралы ол тек ертеңіне түсте барып сөз бастады. Орағытып жатпай кенет ол: осы айуандықпен жасалған қатыгездіктен одан да қаталдықты байқаған жоқсыз ба деп сұрағанда мен қатты ренжіп қалдым.

«Оғаш» деген сөзді естігенде менің денем түршігіп кетті.

— Газеттен өзіміз оқығандардан басқадай ештеңе байқағаным жоқ,— дедім мен.

— Газеттің жазған хабарында ең бастысы — бұл оқиғаның ауызбен айтып жеткізіп болмас жан түршігерлік сұмдық екенін сезіну жағы жетпей жатыр ма деп қорқамын,— деді Дюпен,— жарайды сол құрғыр, бір парақ қағаз бен оның бос мылжыңы бар болсын!.. Менің ойымша, қайта жұмбақтың шешуін табуға көмектесетін жағдайға қарап, оны шешілмес түйін деп жариялаған сияқты. Мен бұл арада көзге бірден шалынатын мына жан түршігерлік жағдайды айтып отырмын. Полицейлер бір қарағанда қылмыс жасауға итермелейтін ешқандай себептің жоқтығы кісі өлімінен гөрі оның айуандық, қатыгездігі қайран қалдырады. Сонымен қатар олар бір-бірімен мүлдем қабыспайтын мына қиыншылықты да тіпті түсінбейді. Куәгерлер керілдесіп жатқан дауысты естиді, әйтсе де жоғарыға көтерілген кезде өліп жатқан мадемуазель Л" Эспанэден басқа ешкімді көре алмайды. Алайда қанішердің қашып кетуі мүмкін емес — шығатын басқа есік жоқ, қашса ол қалай да баспалдақпен көтеріліп келе жатқан куәлар көзіне түсуге тиіс. Жатын бөлменің іші астан-кестең — әлдекім өлікті тіпті аяғын аспанға қаратып пештің мұржасына тығып жіберген; кемпірдің қиялға сыймайтындай болып азапталып өлтірілуі — жоғарыда айтылғандар, мен бұл арада тізіп жатқым келмей отырған басқа көптеген жәйттермен қосылып, осының бәрі біздің әкімдеріміздің жаңсақ жолға түсуіне, олардың атышулы тапқырлығын жоққа шығаруға толық жетіп жатса керек. Әдеттен тыс жәйтті анықталмас жәйтпен шатастырып, олар талайлар тап болған айдай анық қатеге ұшырап отыр. Ал әділіне келсек, қарапайым мен әдеттегіден ауытқу ғана шындықты іздеуде ақылға жол ашады. Сіз бен біз қолға алып отырған тергеу ісінде «Не болды?» деп сұрамай, «Бұрын-соңды әсте болмаған не болды?» деп сұрау керек. Шынында да бұл жұмбақтың шешуін оп-оңай табуым — егер қаласаңыз таптым деуіме де болады — бұл жолда полиция тап болатын қиындықтарға тепе-тең емес пе осы?

Мен аңырып, Дюпеннің аузына қарап қалдым.

— Мен,— деді Дюпен есік жаққа бір қарап қойып сөзін сабақтады,— қазір бұл айуандыққа тікелей қатысты болмаса да, осы оқиғаға әлдеқалай себепкер болған бір кісіні күтіп отырмын. Жасалған қылмыстың жан шошырлық сұмдығына, әрине, ол кінәлі бола қоймас. Әйтсе де менің болжауым дұрыс болар деп ойлаймын, өйткені жұмбақтың шешуін мен соған байланысты деп ойлаймын. Көп ұзамай сол адамның осында, біздікіне келуі керек деп білем. Әрине, оның мұнда келмеуіне де болады, бірақ қалай болғанда да келетін шығар деймін. Онда осы жерде оны ұстау қажет. Тапаншалар мынау. Егер қажет бола қалса, біз екеуміз де қолдана білетін шығармыз.

Мен өз құлағыма өзім сенбей, не істеп жатқанымды ұқпай ұсынған тапаншаны қолыма алдым, ал Дюпен болса, ішіндегісін түгел ақтарғысы келгендей аузын жаппай сөйлеп отыр. Мен оның кейде пәни жалғаннан безіп кететінін айтқан едім ғой. Ол маған қарап, демек асықпай, ақырын сөйлеп отыр, бірақ сөз сарыныңа құлақ түрсем, алыстағы біреуге айтып жатқан тәрізді. Оның сезімнен жұрдай мелшиген жанары алдындағы қабырғаға қадала қалыпты.

— Куәлар баспалдақта естіген керілдескен дауыстардың екі әйелдің дауысы емес екендігі жауаптан анықталды,— деп сөзін сабақтады Дюпен.— Демек, мадам Л" Эспанэ өз қызын өзі өлтіріп, содан кейін барып өзін өлтірді деген болжау жоққа шығарылады. Мен мұны айтқанда өзімнің қалайша ойлағанымды аңғартқым келеді. Әрине, қызының мүрдесін мұржаға, кейін табылған жерге дейін нығарлап тығуға мадам Л" Эспанэнің әлі жетпеген де болар еді, ал өзінің соншалықты азапталуы, оның өзін өзі өлтіруі жөніндегі пікірдің терістігін дәлелдейді. Осыдан келіп, бұларды өлтіруші басқа біреулер, керілдескен дауыстар, шамасы солардың дауысы болуға тиіс. Ал енді сол екі дауысқа байланысты жауаптың бәрін емес, тек олардың белгілі ерекшеліктерін ғана талдап көрейік. Кәни айтыңызшы, сізді ештеңе таң қалдырған жоқ па?

— Кейбіреулер айтқандай, шырылдаған немесе ащы дауыс жөнінде пікір әртүрлі болғанымен,— дедім мен,— куәлардың бәрі қарлыққан дауыстың француздың дауысы екеніне күмән келтірмейді.

— Сіз олардың бір-бірінен айырмашылығы жөнінен емес,— қарсы дау айтты Дюпен,— жалпы жауап жөнінде айтып отырсыз. Соларға тән ерекше сипаттарды сіз байқамапсыз. Соларды байқау керек еді! Қарлыққан дауыс жөнінде куәлардың бәрі бір пікірде, оны сіз дұрыс айтып отырсыз; бұл жөнінде бәрі бірауызды. Шырылдақ дауысқа келетін болсақ, бұл арадан таң қаларлық нәрсе пікірдің ала-құлалығы емес, қайта — итальяндық та, ағылшын да, испандық та, голландық пен француз да — бәрі де оны шетелдік адамның дауысы деп сипаттайтыныңда болып отыр. Шырылдақ дауыстың сөз саптауынан солардың ешқайсысы да өз отандастарының үнін танымаған. Оның бер жағында солардың бәрі де өздері білетін тілді емес, қайта өздері білмейтін тілді нұсқайды. Французға сөз саптауы испандыққа ұқсайды: «Не айтқанын түсініп болмайды, әйтсе де испан тілі болар»: Голландыққа ол французша сияқты; әйтсе де протоколда «куә француз тілін білмейді, тілмаш арқылы жауап алынды» деп жазылған. Ағылшынға оның өзі немісше сияқты болып естіледі, айта кететін бір жәйт — ол «немісше білмейді». Оның ағылшын екеніне испандықтың еш күмәні жоқ, әйтсе де ол «ағылшынша бір сөз білмейді», тек үндестігіне қарап қана айтады — өйткені ағылшын тілі оған бөгде тіл ғой». Итальяндыққа орысша сөйлеген сияқты болып естіледі — әділін айтсақ, «өмірінде орысша сөйлесіп көрген емес». Ол — ол ма, біріншідей емес, екінші француз «сөйлескендердің итальяндық екеніне шүбәсіз сенеді». Бұл тілді білмесе де, испандық сияқты ол да сөйлеу сарынына, мәнеріне» сүйеніп айтады. Мұндай пікір туғызған сөздер, европалық бес ірі ел өкілдерінің бірде-бірі өздеріне таныс, өз ана тілдеріне ұқсас ештеңе де таппаған сөздер, шынында да құлаққа тым тосын естілген болар! Сіздің ол сөйлескендер азиялық немесе африкалық болуы ықтимал ғой деп айтуыңызға болады. Рас, Азия немесе Африка тұрғындары Парижде көп кездесе бермейді, алайда, солай болуының өзін жоққа шығарып жатпай-ақ мен сіздің назарыңызды үш жағдайға аударғым келеді. Куәларың біреуіне белгісіздің дауысы «шырылдақ емес, қайта шыңғырған ащы дауыс» сияқты болын көрінеді. Қалған екеуі оның асығып-аптығып, іркіс-тіркіс сөйлегенін сипаттайды. Солардың ешқайсысы да анық айтылған бір сөзді, немесе дыбысты ести алмайды.

— Менің айтқан дәлелдерімнің сізге қандай әсер ететінін мен білмеймін,— деп сөзін жалғастыра түсті Дюпен.— Әйтсе де біздің тергеуіміздің барысын белгілейтін табиғи заңды тұжырымдар мен болжаулар жауаптардың қарлыққан және шыңғырған ащы дауыс жөніндегі бөлігіне негізделетіні даусыз. «Заңды тұжырымдар» деп мен сәл ағаттау айттым. Менің бұл арада олар бірден-бір орынды тұжырымдар еді, және олар бірден-бір дұрыс нәтиже болып табылатын менің болжауыма әкеп соқтыратынын айтқым келген болатын. Оның қандай болжау екенін, әзірге айтпай қоя тұрайын. Бірақ есіңізде болсын, оған менің еш күмәнім жоқ және де оның өзі кемпірдің жатын бөлмесінде менің жүргізген тергеу жұмысыма белгілі бір бағыт-бағдар, әлдебір нысана сілтегендей болды.

Енді ойша сол бөлмеге қайта оралып көрейік. Біз одан ең алдымен нені іздейміз? Әрине, қанішерлер қашып шыққан есікті іздейміз Сіз бен біз, әрине сиқырдың құдіретіне сенбейміз. Шынында да мадам және мадемуазель Л' Эспанэні жайратып кеткен қайдағы бір жын-пері емес! Қылмыскерлер — материалдық дүниеде тіршілік ететіні баяғыдан белгілі, ендеше олар соның заңдарына сәйкес қашты. Әйтсе де қалай қашып кетті? Абырой болғанда бұл арада бас қатырар ештеңе де жоқ, қателеспесек, ақыл-ой қалай да тура да дәл жауапты тауып береді. Ендеше ең алдымен біртіндеп есіктерді тексеруді қолға алайық. Жұрт жапырлап баспалдақпен жоғары көтеріліп келе жатқанда кісі өлтірушінің кемпірдің жататын бөлмесінде әйтпесе екі бөлменің аралығындағы ауыз үйде болғаны айдан анық,— ендеше шығатын есікті де сол тұстан іздеу керек. Полицейлер еденді, қабырға мен үйдің төбесін мұқият тексерген. Бірде-бір жасырын есіктің олардың назарынан тыс қалуы мүмкін емес. Әйтсе де оны місе тұтпай мен өзім де бәрін қайта тексеріп шықтым. Бөлмеден дәлізге шығатын екі есік те ішінен мықтап тұрып жабылыпты. Мұржаны қарап көрейік. Оның төменгі, пешпен қосылатын тұстағы сегіз — он футтай жері едәуір кендеу де, ал одан жоғары жағы қуықтай болғанда да басқа тұрмақ ішіне семіз мысық та сыймайды. Демек бұл тұстан қашып шығу әсте мүмкін емес. Енді терезе ғана қалады. Бөлменің көше беттегі терезесін есепке алудың қажеті жоқ. өйткені одан шықса қашқындарды сыртта тұрған жұрт көрген болар еді. Ендеше, қанішерлер тек жатын бөлменің терезесінен шығып қашуға тиіс. Мұндай логикалық тұжырымға келген соң біз, ақыл-есі дұрыс адамдар болғандықтан да, одан қашып шығу мүмкін емес деген пікірге сүйеніп, ол болжаудан қалай да бас тартпауымыз керек. Қайта, біз бұл арадағы «мүмкін емес» шындыққа сыйыспайтын, жалған, алдамшы екенін дәлелдеуге тырысатын боламыз.

Жатын бөлмеде терезе екеу. Біреуіне ештеңе тұтылмаған, өн-бойы толық көрінеді. Екіншісінің төменгі жағын абажадай төсектің қаңкиған басы қалқалап тұр. Бірінші терезе іштен жабылған. Оны көтеремін деп қаншама әбігерленгенмен одан ештеңе шықпады. Терезенің сол жақтағы жақтауына ұңғыл жасаған да, сол ұңғылға баса отырғызылған жуан шеге көрінеді. Екінші терезені қараған кезде оның жақтауында да сондай шеге бар болып шықты. Бұл терезе де ашылмай қойды. Осы жағдайларға қарап, полиция қызметкерлері бұл жақтан қашып шыға алмайды деген қорытынды жасайды. Солай деп ұйғарған соң полицейлер әлгі шегелерді суырып алып, терезелерді ашып кетуді қажет деп таппады.

Мен болсам, бөлмені атүсті қарап қана қойғаным жоқ, ал оның себебін алдында айттым. Өйткені, бұл арадағы «мүмкін емес» шындықпен сыйыспайтынын, жалған, алдамшы екенін дәлелдеу қажет болатын.

Мен бұған керісінше ойлай бастадым. Кісі өлтірушілер сөзсіз осы терезелердің біреуі арқылы шығып кетті. Бірақ онда терезені ішінен олар қайта жаба алмас еді, өйткені терезе ішінен мұқият жабылған болып шықты. Мұның өзі полицейлердің басқаша ойлауына, іздеуді басқаша жүргізуге мүмкіндік бермеді. Рас терезе жабық болатын. Ендеше, олардың автоматты түрде жабылатын болғаны. Мұндай жауап өзінен өзі көкейге оралады. Мен төсек тұсынан әріректе тұрған терезеге бардым да әзер дегенде ұңғылдағы шегені суырып алып, жақтауды көтеріп көрдім. Өзім ойлағандай ол орнынан қозғалмады. Сол кезде барып, мұның бір жерінде жай көзден тыс серіппе болуға тиіс деген маған ой келді. Шегенің жұмбақ сырын білмесем де, бұл ой менің бастапқы болжауымның дұрыстығы жөнінде көңіліме күдік ұялатқан жоқ, Мұқият қарағанда барып мен жасырын серіппені шынымен тауып алдым. Мен оны басып көрдім, осы тапқан жаңалығымды қанағат тұтып терезе жақтауын көтеріп ашпадым.

Мен шегені қайта ұңғыға тықтым да оны мұқият тексере бастадым. Терезеден шыққан адамның жақтау көсігін сырттан жабуына әбден болады,— ілгешек өзінен өзі сырт етіп орнына түседі,— ал шеге өздігінен барын орнына түспейді ғой. Осыдан барын мен зерттеу шеңберін бұрынғыдан да тарылта түсетін тұжырым жасадым. Қанішерлер екінші терезеден қашын шыққан болуға тиіс. Алайда, егер біз ойлағандай ілгешек екі терезеде бірдей болса, онда айырмашылық тек шегеде, ең әрісі олардың ұңғыға қалай өткізілетінінде болуға тиіс. Матрацтың үстіне шығып, төсектің бас жағынан еңкейіп тұрып, екінші терезенің жақтауынан мұқият тексердім; одан кейін шендес терезедегіден айнымайтын серіппені тауып алып, оны қолыммен басып көрдім. Сонан соң шегені айналдырып қарадым. Қатар терезедегі сияқты ол да тоқпақтай жуан екен, тіпті қалқаныңа дейін ұңғыға бойлап кіріп кетіпті.

Сіз, әрине, мұны көргенде мені абыржып қалды деп ойлайтын боларсыз. Онда сіздің фактіден бастап оның себебін ашатын обьективті түрде ойлау әдісін жөнді білмейтін болғаныңыз. Спортшылардың сөзімен айтқанда, мен допты мүлт жібермей дәл соқтым. Мен дұрыс ізге түстім. Менің ойымның желісінде шалыс басып шатасқан жері болған емес, оны ақыр аяғына дейін сүзіп сараптап шықтым — оның соңғы нүктесі шеге болды. Мен оның қанаттас терезедегі «туысынан» айнымайтынын әлгінде айтқан болатынмын. Бірақ оның дәл сол соңғы нүктеге бастап баратын сілем екені жөніндегі менің көңілімнің кәміл сеніміне қарағанда, (қаншама ол уәжді бола тұрса да) ол тұжырым түкке тұрмайтын еді. «Демек шегеде бір кінәрат бар»,— деп ойладым. Шынында да қолым тиіп кетіп еді, шегенің басы жұлынып шыға келді. Сынық шегенің ұзын тұрқы бәз-баяғы ұңғылында қалып қойды. Сынғаныңа талай заман болса керек, тіпті сынығын тот басып қалыпты. Мен сонымен қатар қаққан балғаның шегенің қалқиған жалпақ басының бір шетін терезе жақтауына сіңіріп, жыпырып жібергенін де байқадым. Шегенің сынығын ептеп орнына қайта жапсырып көргенімде ол құдды бүтін шегедей болып шыға келді. Болмашы жарығы да білінбей кетті. Серіппені басып тұрып, мен терезені жоғары көтеріп аштым. Терезе жақтауымен бірге терең ұңғылда тұрған шегенің сынық басы қоса көтерілді. Терезені жауып едім, шеге бәз баяғы орнына қайта түсе қалды.

Сонымен, бұл арадағы жұмбақтың шешуі табылды; кісі өлтіруші төсек тұрған жақтағы терезеден қашып шыққан болды. Өздігінен болсын немесе біреудің көмегімен болсын жақтау түсірілген кезде серіппе оны берік ұстап тұрады; полицейлер болса, оны ұстап тұрған серіппе емес, шеге деп ойлайды да терезені одан әрі зерттеп жатпады.

Енді қылмысты қалай жерге түсті деген сұрақ туады. Бұл ретте сіз бен біздің үй төңірегіне жасаған саяхатымызға мен дән риза болдым. Біз айтып отырған терезеден бес жарым футтай жерден жайтартқыш өтеді екен. Сол арадан терезеге, одан ішке кіруге ешқандай мүмкіндік жоқ. Алайда, бесінші қабаттағы терезе жапқыштардың Париж балташылары әдетте феррадес деп атайтын топқа жататынын байқап қалдым; олардың сәннен қалғаныңа талай уақыт болған, бірақ сіз оларды Лионның әйтпесе Бордоның ескі үйлерінде әлі де кездестіресіз. Ондай терезе жапқыштар кәдімгі бір жақтаулы есікке ұқсайды, бар айырмашылығы жоғары жағы ұста дүкенінде соғылған шартаққа немесе шпалерге ұқсайды, одан қолмен ұстауға ыңғайлы келеді. Мадам Л" Эспанэнің үйіндегі терезе жапқыштардың ені үш жарым футтай. Біз көше беттен көргенімізде олар сәл ашық, яғни қабырғаға қиғаш тұр екен. Мен сияқты, полицейлер де үйді сырт жағынан қараған болар. Бірақ жапқыштар қиғаш тұрғандықтан да олардың әдеттегіден тыс кең екенін байқамаған, әлде жеткілікті назар аудармаған болуы ықтимал. Қылмыскерлердің бұл жақтан қашып шығып кете алмайтыныңа күманданбаған полицейлер, әрине, терезелерді атүсті ғана қарап өткен. Егер төсектің бас жағындағы жапқышты айқара ашса, оның жайтартқыштың жаныңа ең әрі дегенде екі футтай жерге жақындайтынын мен бірден біле қойдым. Айрықша батылдық, ептілік жасаса, жайтартқыштан терезеге емін-еркін жетуге әбден болады. Екі жарым футтай жерге қолын созса, тонаушы (жапқыш айқара ашық тұрған жағдайда) жапқыштың жоғары жағындағы тордан ұстауына болады. Одан кейін жайтартқышты қоя беріп, аяғымен қабырғаны тіреп, бар пәрменімен секірген кезде терезе жапқышты қатты серпіп қалса болды, одан әрі егер қажеті болса үй ішіне топ етіп түсуге болатынын топшылау қиын емес Сонымен есіңізде болсын, бұл арада әңгіме әдеттен тыс айрықша ептілік туралы болып отыр, өйткені сондай жағдайда ғана аса қатерлі акробатикалық номерді жүзеге асыру мүмкін. Менің сізге, біріншіден, мұндай секіруді жасауға болатынын, екіншіден, ең бастысы — бұлайша секіру үшін әдеттен тыс, тіпті адам айтса нанғысыз ептілік қажет екенін көкейіңізге құйғым келеді.

Әрине, сіз бұл арада қандай ептілік қажет екені жөнінде жарияға жар салудан гөрі оны бүгіп, жасырып қалу, адвокаттардың сөзімен айтқанда, «менің мүддем» дейтін боларсыз. Бірақ юристердің әдеті ондай болмағанымен, ақыл-ойдың қалпына бұл сыйыспайды. Мақсатым — шындықты ашу. Менің қазіргі міндетім мына төмендегі жағдайды: біріншіден, мен әлгінде айтқан ғажап ептілікті, екіншіден, мейлінше өзіндік ащы дауысты, қайсы біреулердің айтуынша, қай ұлтқа жататынын әркім әртүрлі жоритын, оның үстіне бір сөзін ұғып болмайтын, былдырлаған қатқыл дауысты өзара салыстыру қажеттігін сіздің санаңызға құю болып табылады...

Осындай сөздердің әсерінен менің миымда сағымдай бір саңылау жылт ете қалғандай болды. Кейбіреулер әлденені есіне түсіргісі келіп құр бекерге әлек болып жатады ғой; маған да сондай сәл шүйілсем, құдды Дюпеннің ойын дәл басатындай болып көрінді.

Әйтсе де, менің досым сөзін сабақтай түсті: — Біліп қойыңыз, мен тонаушы қалай қашып шықты деген сұрақтан, енді ол үйге қалай кірді деген мәселеге ойыстым. Менің сізге бұл екеуінің де бір жерде болғаның, бір тәсілмен жасалғанын көрсеткім келді. Енді үйге қайтып оралайық. Біз онда қандай жағдайға тап болдық? Ұсталған бұйымдар салынған комодтың суырмасынан біраз нәрсе ұрланған деп бізді қазір де иландырмақ болады. Бірақ соның өзі сандырақ емес пе? Ақылға сыймайды деп айтпасақ та, ойдан шығарылған орынсыз пікір. Мүмкін сол табылған заттардан басқа комодта ештеңе болмаған да шығар, оны қайдан біледі? Мадам Л" Эспанэ мен қызы ешкіммен араласпай, ешкімді шақырмай, өздерімен өздері оңаша ғана өмір сүрген, ендеше оларға көп киімнің қажеті не? Табылған көйлектер сапасы жөнінен алғанда бұл әйелдер киетін киімдердің сапасынан еш кем емес. Ал егер тонаушылар әйелдердің көйлектеріне қызыққан болса, онда неге олар тәуірлерін тастап кеткен, тіпті неге солардың бәрін сыпырып алып кетпеген? Ең бастысы, қайдағы бір шүберектерге бола неғып ол төрт мың алты теңгені алмай қалдырып кеткен?

Ал ол болса, ақшаны алмай қалдыры кеткен. Мосье Минье айтқан алтын түгел дерлік сол қалпында дорбаға салынған күйі еденде қала берген ғой. Сондықтан да куәлерден алынған жауаптың үйге әкелінген алтын жөнінде айтылған тұсына байланысты полицейлердің басында пайда болған қайдағы бір қылмысқа итермелейтін қисын — келеңсіз пікірді ойыңыздан мүлдем аластаңыз. Ақшаның үйге әкелінуі және оны алушының үш күннен кейін өлтірілуінен гөрі он мәрте артық кездейсоқтықтар біздің көз алдымызда сағат сайын болып жатады, бірақ біз оларды тіпті елең қылмаймыз. Кездейсоқтық — болжам теориясының не екені жөнінде өмірінде естіп-білмеген кейбіреулер үшін кәдімгі бұлыңғыр сағыммен бірдей,— ал шыныңа келсек, біздің іліміміздің маңызды салаларындағы ең керемет жаңалықтардың өзі сол теорияға борышты. Әрине, ақша кем шығып, жетпей жатса, онда оны алушының өлтірілер алдында ғана әкелінуі жөніндегі факті кездейсоқтықтан әлдеқайда маңыздырақ болып шығар еді. Ол кезде қылмыстың қисыны жөніндегі мәселені қозғауға да әбден негіз болар еді. Мына қазіргі жағдайда қылмыстың қисыны ақша болды деп санаудың өзі қылмыскер — ашықауыз, ақымақ деген қорытынды жасауға еріксіз мәжбүр етері сөзсіз, өйткені ол ақша жөнінде, яғни өзін қылмыс істеуге итермелеген қисын жөнінде мүлдем ұмытып кеткен.

Мен сіздің назарыңызды аударған үш жағдайды — өзіндік ерекше дауысты, керемет ептілікті және мұндай айуандықпен жасалған қылмыстың көңілге қонатын қисынды себебінің болмауын, көңілге берік түйе отырып, енді біз қылмыстың сипатына келейік. Қазаға ұшыраған мына қызды қолымен қылғындырып өлтіріп, содан кейін аяғын аспанға қаратын, пештің мұржасына тығып жіберген. Кәдімгі қылмыскерлер бұлай істемейді. Ең болмағанда өздері өлтірген адамның мүрдесін бұлайша тықпайды. Өлі денені мұржаға қалай тыққаның көз алдыңызға елестетіп көріңізші, мұнда сұмдық бірдеңені, тіпті азғындардың азғыны жасады дегеннің өзінде де біздің ұғымымыздағы адамның әрекетіне мүлдем ұқсамайтын бірдеңенің бар екеніне күмәніңіз қалмайтын болады. Оның бер жағында, бірнеше адам жабылып жоғарыдан төмен қарай тартып зорға суырып алғанда өлікті төменнен жоғары қарай мұржаға тығу үшін қандай ғаламат күш керек болғанын ойлап көріңіз...

Сондай-ақ, сол ғаламат күштің сайрап жатқан басқа да іздеріне келейік! Пештің шартағынан бір уыс қалың ақ шаш табылған. Түбімен жұлынған. Тіпті жиырма-отыз тал шашты бірден жұлып алуға қандай күш керек екенін сіз өзіңіз білесіз! Ол жұлынған шаштарды сіз өзіңіз де көрдіңіз. Айтуға ауыз бармайды, әйтсе де, құйқасымен жұлынған түбіне қан-қан болып еті қатып қалыпты — жарты миллион шашты уыстап бірден жұлып алуға қаншама күш қажет болғанын соның өзі-ақ айтып тұр. Кемпірді тек тамағынан бауыздай салмаған, басын тұп-тура кесіп алған; ал қанішердің қолындағы бар қаруы кәдімгі ұстара ғана болған. Сондай-ақ бұл жауыздың қандай жан түршігер айуандық жасағаныңа ой жүгіртіп көріңізші! Мен мадам Л" Эспанэнің денесіндегі көгерген жерлерді айтып отырғаным жоқ. Мосье Дюма мен оның қадірлі әріптесі мосье Этьенн оларды доғал бірдеңемен соққан деседі — бұл жөнінен олар қателескен жоқ, Бұл реттегі доғал бірдеңесі мына төсек жақтағы терезеден лақтырылған дене келіп түскен көшеге төгілген тастар болып отыр. Мұның еш қиындығы жоқ! Терезе жапқыштың жалпақ екенін аңғармағандары сияқты полицейлер мұны да байқамаған, өйткені олардың герметикалық түрде тұмшаланған миына, әйтсе де терезе ашылатын болар-ау деген ой әсте келмеген.

Егер бұған жатын бөлмедегі астаң-кестеңі шытып жатқан алатопырды қосатын болсақ, онда бізге керемет ептілікті, адам айтқысыз алып күшті, асқан айуандық пен сұмдық қатыгездікті, әртүрлі ұлттардың өкілдері сияқты болып көрінетін дауыс пен сөйлеу мәнерін, сондай-ақ адам ұғып болмайтын сөздерді өзара салыстыру ғана қалады. Мұнан қандай қорытынды жасауға болады? Біздің көз алдымызда қандай бейне пайда болады?

Мұндай сұрақтан менің тұла бойым түршігіп кетті.

— Бұл жауыздықты істеген есуас,— дедім мен,— жақын жердегі бір жындыханадан қашып шыққан есірік біреу болар.

— Оныңыз рас,— деп құптай сөйледі Дюпен,— сіздің айтқандарыңыздың жаны бар. Әйтсе де тіпті байлаусыз жындының айқайының өзі де баспалдақпен көтеріліп келе жатқанда куәлар естіген ерекше дауыстарға маңайламайды да. Қандай болған күнде де жындының да ұлты бар, ана тілі бар, ал сөзінің мағынасы түсініксіз болғанымен де әр сөзі анық естіледі. Оның бер жағында жындының шашы мына менің қолымдағы шаштарға мүлдем ұқсамайды. Мен оны мадам Л" Эспанэнің қарысып қалған саусақтарының арасынан зорға дегенде ашып алдым. Бұл жөнінде сіз не дер едіңіз?

— Дюпен,— дедім абыржып сасып қалған мен аптыға сөйлеп,— мына шаштардың өзі тым біртүрлі екен — адамның шашына ұқсамайды!

— Мен де мұны адамның шашы деп тұрғаным жоқ,— деді Дюпен.— Әйтсе де белгілі бір тұжырым жасамай тұрып, алдымен мына қағаздағы суретке көз салыңыз. Мұнда куәлерден алынған жауаптардың мадемуазель Л" Эспанэнің мойнындағы «қанталаған жерлер, тырнақтың, іздері» деген жерлері, ал Дюма мен Этьенн мырзалардың жасаған қорытындыларында «бір қатар көгерген-қызарған, қанталаған жерлер шамасы, саусақтардың ізі болар» деген жерлер де салынған.

— Мына суреттен,— деді досым бір парақ қағазды стол үстіне алып қойып жатып,— ұстаған қолдың мүлт жібермейтін мықты екенін көруге болады Мына саусақтар ұстаған жерінен әсте айрылмайды. Солардың әрқайсысы, шамасы, шеңгеліне ілінген құрбандықтың ақырғы демі біткенше баста тірі тәнді қалай бүрген болса, сол күшінен айнымайтын болар. Ал енді екі қолыңыздың саусақтарын түгел мына таңба белгіленген жерге басып байқаңызшы.

Бекер әурешілік! Менің саусақтарым таңбаларға сай келмеді.

— Жо-жоқ, тоқтай тұрыңыз, неде болса бәрін де дұрыстау жасап көрелік,— деп мені ұстап қалды Дюпен.— Қағаз жалпақ стол үстінде жатыр, ал адамның мойыны жұмыр болады ғой. Мына кеспелтек ағаштың жуандығы шамасы адамның мойнындай болар. Қағазды соған орап, саусақтарыңызды қайта салыстырып көріңіз.

Мен оның дегенін жасадым, одан іс оңайланған жоқ, қайта қиындай түсті.

— Шамасы,— дедім мен ақыры,— адам саусақтарының таңбасы болмас.

— Енді,— деді Дюпен,— Кювьенің жазғандарының мына бір тұсын оқыңызшы.

Мұның өзі Ост-Индия аралында тіршілік еткен алып қоңыр орангутангның егжей-тегжейлі анатомиялық және жалпы сипаттамасы болатын. Бұл сүтқоректілердің бойы үлкен, күші керемет, ептілігі ғажап, өшіксе әсте бой бермейтіні, біреудің істегенін қатын алуға келгенде айрықша қабілетті болатыны баршаға аян.

— Саусақтарының сипаттамасы,— дедім мен оқып болған соң,— мына сіздің салған суретіңіздегімен дәл келеді. Мұндай саусақ таңбаларын тек әлгіндей орангутанг қана қалдыруы мүмкін екенін мен енді түсіндім. Тот басқандай қоңыр түсті қылшықтар соған ұқсастығын дәлелдейді. Әйтсе де мына болған апаттың бәрін қалай түсіндіруге болады? Өйткені куәлер бәрі даусыз француздың сөйлегеніне ұқсас екі дауысты естіген ғой.

— Өте дұрыс айтасыз! Жұрттың бәрі французға таңған шарасыздықтан айтылған. «Құдайым-ай!» деген сөз әрине, әлі сіздің есіңізде болар. Бұл шарасыздықты сол жағдайға орай қарсылық әйтпесе наразылықтың белгісі ретінде бір куәгер (Монтани, магазиннің иесі) өте орынды түсіндірген болатын. Жұмбақты қалтқысыз шешу жөніндегі менің үмітім де осы екі сөзге негізделген. Бір француз адам өлігін көзімен көреді. Мүмкін, тіпті шындығында да, оның бұл жан түршігер зұлымдыққа ешқандай қатысы жоқ шытар. Маймыл қашып шығып кеткен болса керек. Француз оны қылмыс жасалған жерге дейін қуып барған болар. Мынадай жағдай болып жатқанда, әрине, оны ұстап алуға оның шамасы келмейді. Маймыл қазір де бостандықта жүр. Өзімнің болжауым жөнінде көп айтып жатпай-ақ қояйын, өйткені оның өзі бар болғаны болжау ғана ғой, оған негіз болған солқылдақ ойдың өзі де тым тұрлаусыз, басқалар түгіл менің өзімді де онша иландыра қоймайды. Сонымен, оны болжау деп атаймыз да, сол тұрғыдан ғана бағалайтын боламыз. Алайда егер мен ойлағандай біздің сол французымыздың кісі өлтіруге ешқандай қатысы жоқ болса, онда жол-жөнекей мен «Монд» газетінің — біздің кеме қатынасы кеңсесінің мүддесін көздейтін және теңізшілер арасында танымал газеттің редакциясына беріп кеткен құлақтандыру — иә, сол құлақтандыру қалай да оны осында келтіретін болады.

Дюпен газетті қолыма ұстата салды. Мен оқи бастадым: «Осы айдың пәлені күні (кісі өлімі болған күні) таңертең Борнео аралында кездесетін аса ірі қоңыр орангутангтардың бір түрі Булон орманынан ұсталды. Егер өзінікі екенін дәлелдей алса, тағы айуанды ұстауға және оны бағуға жұмсалған шығынды өтейтін болса иесіне (ұзынқұлаққа қарағанда мальтийлік кеменің теңізшісі болса керек) қайтарылады. Мына адреске хабарласуға болады: Сен-Жермен шет аймағы... көшесіндегі №... үй, бесінші қабаттан сұрау керек».

— Ол адамның Мальтий кемесіндегі матрос екенін сіз қайдан білдіңіз? — деп сұрадым.

— Мен оны білмеймін,— деді Дюпен.— Оған ешқандай сенімім де жоқ. Бірақ мына лентаның үзіндісін қараңызшы, әбден майсінді болып қалған, тіпті түрінің өзі-ақ мұнымен матростар жақсы көретін сабалақ-сабалақ жалбыр шашын таңатынын айтып тұр. Оның үстіне бұлай етіп теңізші ғана емес, тек мальтийлік қана байлай алған болар еді. Мен бұл лентаны жайтартқыштың түбінен тауып алдым. Мұның өлген әйелдердің біреуі тұтынған зат болуы екі талай. Алайда егер мен қателесіп, лентаның vied мальтийлік теңізші болмай шыққан күннің өзінде де жариялаған құлақтандыруда соған мегзеуімнен келер еш зиян жоқ. Егер қателескен болсам, әлдекім мені шатастырған екен деп, матрос оған онша мән бере қоймайды. Егер менікі дұрыс болса — онда бұл менің қолымдағы мықты уәж кәзір болады. Тікелей өзі қатысты болмаса да, қылмысты көзімен көрген француз, әрине, құлақтандырудың ізімен бармас бұрын он ойланады. Ол былайша ойлайтын болады: «Мен кінәлі емеспін; оның бер жағында өзім жарлы адаммын; орангутанг жалпы қымбат тұрады, ал мен үшін ол үлкен байлық, түкке тұрмайтын күдік үшін одан неге айрылып қалмақпын. Ол қасымда тұр, қолымды созсам болды. Оны Булон орманынан, кісі өлтірілген жерден аулақтан тауып алды. Мұндай сұмдықты тағы жасады деген ешкімнің де ойына келмейді. Полиция мұның қалай болғанын мәңгі-бақи таба алмайды. Тіпті маймылдың ізіне түсіп, ұстаған күнде де — менің білетінімді кәні дәлелдеп көр, ал білейін-ақ, әйтсе де мен кінәлі емеспін. Ең бастысы, мені біреу білетін болып шықты. Құлақтандыруда мені сол мақұлықтың иесі деп атапты. Ол адам туралы тағы нелер айтқаның кім білсін! Егер мен меншігімді іздеп бармасам,— ал ол көп ақша тұрады, әрі оның иесі мен екенімде белгілі — онда маймыл күдікке қалады. Ал маған өзіме де, сол сұмырайға да күдік түсірудің ешқандай қажеті жоқ. Одан да құлақтандыру бойынша барып, орангутангті аламын да, бәрі әй-жай болып тынғанша бір жерге жасыра тұрамын».

Баспалдақтан көтеріліп келе жатқан біреудің аяқ тықыры естілді.— Тапаншаны қоластында әзір ұстаңыз,— деп ескерту жасады Дюпен,— бірақ көрсетпеңіз, мен белгі бермейінше атпаңыз!

Көше беттегі есік ашық тұрған; келуші қоңырау соқпай ішке кірді де баспалдақпен жоғары көтеріле бастады. Әйтсе де сәл көңілі қобалжыған болса керек, бір сәт аңырып тұрды да, кейін қарай кетті. Дюпен есікке ұмтылды, бірақ сол мезетте бейтаныс адамның баспалдақпен қайта көтеріліп келе жатқанын құлағымыз шалып қалды. Одан кейін ол кері оралуға әрекет жасаған жоқ, Біз оның кідірмей баспалдақпен көтеріліп келе жатқанын айқын естідік, сонан соң ол есік қақты.

— Кіріңіз,— Дюпен жарқын да жайдары дауыспен жауап берді.

Пошымына қарағанда матрос болар — еңгезердей, денесі мығым, бұлшық еттері білеу-білеу, елеңдеп, едіреңдеген, әйтсе де түр-тұлғасы сымбатты біреу келіп кірді. Жағын жайлап алған сәнді сақалы мен едірейген мұрты күйіп, қоңырқай тартқан жүзінің жартысын дерлік жауып кетіпті. Қолында салмақты сойыл, шамасы, бар қаруы сол болар. Теңізші ебедейсіздеу иіліп тағзым етті де, бізге қайырлы кеш тіледі; сәл невштальдік сарыны бар демесе, ол французша таза сөйледі, әйтсе де оның Париждің байырғы тұрғыны екені барлық жағынан да байқалып тұр.

— Отырыңыз, достым,— деп жылы шыраймен қарсы алды Дюпен.— Сіз әрине, орангутангке келген боларсыз? Шынын айтқанда, қызығуға әбден болады, тамаша маймыл, өзі бағалы да шығар. Өзі неше жаста екен, қалай деп ойлайсыз?

Мойнынан ауыр жүк түскендей теңізші кеудесін кере бір күрсінді.

— Тіпті де білмеймін,— деді ол ернінің ұшымен.— Төрт-бес жаста шығар,— одан артық бола қоймас. Ол осында, үйде ме?

— Қайдан үйде болсын, бізде оған лайық бөлме табылмады. Біз оны Дюбур көшесіндегі арбакештер ауласына тапсырып қойдық, алыс емес, осы арада. Ертең келіп алып кетіңіз. Оның иесі екеніңізді дәлелдеу, әрине, сізге онша қиын болмас деймін?

— Ол қиын емес, мосье!

— Тіпті қайтарып беруге де қимаймыз,— деді Дюпен.

— Бекер әбігерлендім деп ойламай-ақ қойыңыз, мосье,— теңізші де оның көңілін аулап жатыр.— Менің де ар-ұятым бар. Сіздің еңбегіңізді, әрине, шамам келгенде ынта-ықыласыммен өтеймін. Келісерміз.

— Несі бар,— деді менің досым,— сіздің мұныңыз көргенділік. Кәні, сізден қанша алатынымды байқап көрейінші. Әйтсе де маған ақшаның қажеті жоқ; Морг көшесінде болған кісі өлімі жөнінде не білесіз, одан да бізге соны айтып беріңіз.

Қатты айтпаса да мұны байсалды түрде байыппен айтты. Сондай-ақ асықпай есікке барып, оны жапты да кілтті қалтасына салып алды, сонан кейін жан қалтасындағы тапаншасын алып, жаймен столдың үстіне қойды.

Демікпесі буып, демі бітіп қалғандай теңізшінің жүзі қанталап қып-қызыл болып кетті. Аласұрып, орнынан атып тұрып, сойылына шап берді, бірақ сол сәтте денесі қалшылдап, өңі құп-қу болып, орындыққа қайта сылқ ете қалды. Ол тіс жарып, тіл қатпады. Менің оған қатты жаным ашып кетті.

— Бекерге үрейленбей-ақ қойыңыз, достым,— деп Дюпен оны жұбатып жатыр.— Біз сізге ешқандай жамандық жасамаймыз, оған сеніңіз. Біздің ниетіміз адал екеніне француз ретінде, әдепті адам ретінде ант етуіме болады. Морг көшесінде болған жан түршігерлік сұмдыққа сіздің кінәлі емес екеніңіз бізге айдай анық. Әйтсе де оған мүлдем қатысым жоқ деп, айтпайтын боларсыз. Көріп отырсыз ғой, маған көп нәрсе аян. Менің оны қайдан білетінімнен сіздің хабарыңыз жоқ. Қысқасы, жағдай маған айдан анық, Сіз өзіңізге өзіңіз кінәрат артатындай немесе, сізді жауапқа тартуға болатындай ештеңе де жасаған жоқсыз. Тіпті алып кеткен күніңізде де ешкім білмейтін біреудің ақшасына да сіз қызықпадыңыз. Сіздің жасыратын да, жасырынатын да ешқандай ретіңіз, негізіңіз жоқ, Алайда, ар-ұятыңыздың алдында адал болуыңыз үшін сіз бұл іске байланысты білетіндеріңіздің бәрін жасырмай айтып беруге тиістісіз. Кінәсіз адам тұтқындалып отыр; оған кісі өлтірді деген ауыр айын тағылуда, шын кінәліні сіз ғана білесіз.

Дюпеннің сөзі оған әсер етті, теңізші есін жиды, бірақ оның еркінсінген кейпінің нышаны да қалмады.

— Мейлі, не болса, ол болсын,— деді ол сәл үнсіз отырды да.— Білгенімнің бәрін сіздерге айтып берейін. Тәңірім өзі жар болсын! Сіздер, әрине, сенбейсіздер — егер сіздер маған сенеді деп үміт еткен болсам, мен онда ақымақ болар едім. Әйтсе де, бұл жерде менің ешқандай кінәм жоқ! Мені асып өлтірсе де еріктері, ал мен сіздерге имандай шынымды айтайын.

Жалпы оның айтқан әңгімесінің түйіні мынау болды. Жақында оған Индонезия архипелагтарының аралдарында болып қайтуға тура келсе керек. Өзі сияқты теңізшілермен бірге Борнеоға түсіпті де, аралды аралап қайтуға саяхатқа аттанады. Бір жолдасымен екеуі сол сапарда орангутанг деген маймылды ұстап алады. Көп ұзамай сыбайласы қайтыс болады да, матрос бір өзі маймылдың иесі болып қалады. Парюкдегі үйіне жеткізгенше, көршілерінің беймаза әуесқойлығынан қауіптеніп, әрі орангутангтің кемеде тікен кірген аяғы жазылуын күтіп, бөлмеге құлыптап қоямын дегенше, қайтар жолда маймылдың долы мінезінен оның көрмеген азабы қалмады. Матрос. оны пайдалы етіп сатпақшы болады.

Жақында бір тойда болып, көңіл көтеріп үйге қайтып келсе,— бұл әлгі кісі өлтірілген түн, турасын айтқанда, сол күнгі таңертеңгісін болатын,— орангутанг өзінің жататын бөлмесінде жүр екен. Сөйтсе тұтқын қашып кетпесін деп әдейі қамаған іргелес шоланның аралық қабырғасын сындырып шығыпты. Бет-аузын баттастырып сабындаған маймыл ұстараны қолына алып, өзі кілттің тесігінен талай рет көрген иесіне ұқсап сақалын қыру үшін айна алдында отыр екен. Жыртқыштың қолындағы қатерлі қаруды көріп, оның бірдеңені бүлдіруі мүмкін екенін ұққан кезде ол енді не істерін білмей сасқалақтап қалады. Бірақ ол тұтқынына әрқашан әмірін орындататын, дойыр қамшының құдіретімен тіпті орангутангті ашу қысып, аласұрған шағында да айтқаныңа көндіріп, айдауына жүргізетін. Қазір де ол қамшыны қолына алды. Мұны байқап қалған маймыл есікке ұмтылды, баспалдақпен төмен түсті де, қырсық қылғанда сол сәтте ашық тұрған терезеден көшеге бір-ақ секірді.

Үрейі ұшқан француз оның соңынан жүгірді. Қолындағы ұстарадан айрылар емес, өзінің қуғыншысын мазақтап, бет-аузын тыржыңдатып, сәл аялдап тұрады да, қасына жақындап келе бергенде тағы да қайта жүгіре жөнеледі. Ол ұзақ қуалады оны. Таңғы сағат үштердің кезі болатын, көшеде қыбыр еткен жан жоқ, тым-тырыс. Морг көшесінің артындағы тар көшеге жеткенде үлкен үйдің бесінші қабатындағы мадам Л" Эспанэ бөлмесінің терезесіндегі талмаусыраған жарық қашқынның көзіне шалынды. Үйдің жаныңа барғанда маймыл жайтартқышты көріп көзді ашып-жұмғанша онымен жоғары өрмелеп шықты да, айқара ашық тұрған терезе жапқыштан шап беріп ұстай алды, соның көмегімен төсектің биік басына бір-ақ секірді. Мұндай акробаттық номерге бір минут та уақыт кеткен жоқ. Бөлмеге кірген соң маймыл аяғымен теуіп терезе жапқышты қайта ашып тастады.

Матрос қуанарын да, күйінерін де білмеді. Тұзаққа түскен қашқынды ол енді қайта ұстап алармын деп үміттенді, өйткені ол қайта шықса, тек жайтартқыш арқылы ғана түседі, бұл арада оны ұстап алу оңай. Бірақ ол үйде бірдеңені бүлдіріп жүрмесе болғаны! Осы ой оны маймылдың ізінен қуып баруға мәжбүр етті. Жайтартқышпен өрмелеп шығу әсіресе матросқа онша қиындыққа түскен де жоқ, бірақ сол жақта едәуір шалғай тұрған терезеге жете бергенде, оның сәл аялдауына тура келді. Оның қолынан жалғыз келері, жапқыштан ұстап тұрып терезеден қарау ғана болатын. Іштегі сұмдықты көргенде жерге ұшып түсе жаздады, Морг көшесінің тұрғындарын шырт ұйқыдан шошытып оятқан жан ұшырған ащы дауыс та сол сәтте шыққан-ды.

Сол кезде мадам Л" Эспанэ мен қызы екеуі түнде киіп жататын көйлектерімен, шамасы, жоғарыда айтылған темір жәшікті бөлменің ортасына қойып, ішіндегі қағаздарды реттеп отырса керек. Қобдишаның қақпағы ашылған, ішіндегі заттардың бәрі еденде үйіліп жатыр. Екі әйел де, мүмкін терезеге теріс қарап отырғандықтан да, түнгі қонақты бірден көрмей қалған болар. Оның ішке кіруі мен әйелдердің ащы дауысы шыққанға дейін біршама уақыт өткендігіне қарағанда, шамасы, олар терезе жапқышты жел сартылдатты деп ойлаған болса керек.

Матрос терезеден бөлме ішіне қараған кезде алып орангутанг мадам Л" Эспанэнің иығына төгілген шашынан тас қып уыстап алыпты (ол шашын түнге қарай тарқатып, тарап отырған болатын), шаштараздарға ұқсап, оның көз алдында ұстараны жанып, жалаңдатып тұрған еді. Қызы есінен танып, еденде сілейіп жатыр. Әлде шашы жұлынған кемпірдің қарсылығы мен бақырған ащы дауысы орангутангтің ашу-ызасын қоздырған, енді алғашқы бетінен қайтып, күш жұмсауына себепкер болған шығар. Қуатты қолымен тамақтан орып жібергенде, кемпірдің басы ұшып түсуге сәл-ақ қалады. Ашулы жыртқыш қанды көрген кезде тіпті аласұрып, құтырып кетеді. Көзі шатынап, шоқтай жанады. Тісін қайрап, еденде жатқан қызды бас салады. Аюдай арбиған тырнақтарымен оның алқымынан алып, буындырып, қыздың ақырғы демі біткенше айрылмайды. Құтырған маймыл айналасына алақ-жұлақ қараған кезде бөлменің арғы жағында төсектің басында өңі өліктей құп-қу болып кеткен иесінің бұлыңғыр бейнесін көреді. Қатерлі дойыр қамшыны әлі ұмыта қоймаған ызалы хайуанды лезде үрей билейді. Өзінің кінәсін сезген орангутанг, шамасы жазадан қорықса керек, қанды қара құйымшағын жасыру үшін, төсек үстіндегі жастықтар мен көрпе-төсекті лақтырып, мебельді қиратып, аударып, бөлменің астан-кестеңін шығарып аласұрады. Ақыры қыздың денесін көтеріп апарын мұржаға тығады, кейін жұрт оны сол жерден тауып алды, ал кемпірдің денесін ойланып жатпай терезеден лақтырып жібереді. Өзінің қан-жоса болған жүгін көтеріп маймыл терезе алдына келгенде есі шығып кеткен матрос жайтартқышпен түсу қайда, ұмар-жұмар төмен қарай құлдырай жөнеледі де, қанды қырғынның пәлесінен қорқып, өз мақұлығының келешек тағдырын ойлауды қолайлы сәт туғанша қоя тұруға ұйғарып, үйіне зыта жөнеледі. Баспалдақпен көтеріліп келе жатқан жұрттың естіген дауыстары зәресі ұшқан француздың үрейлі үні мен ызаға булыққан маймылдың ызғарлы былдырағы болатын.

Міне, осылай болуға тиіс. Есікті бұзып ішке кіргенге дейін орангутанг, шамасы, кемпірдің бөлмесінен жайтартқыш арқылы қашып шығып кеткен болса керек. Терезені түсіріп, жауып кеткен де сол.

Көп ұзамай оны иесі ұстап алып, Ботаникалық баққа қыруар ақшаға сатып жіберді. Біз Дюпен екеуміз префектіге барып, бәрін баяндап берген бойда (Дюпен кейбір жәйттердің сырын ашпай тұра алмады) Лебонды бірден тұтқыннан босатты. Менің досымды сыйлай тұрса да, сол әкімқұмар неме бұл масқарадан қатты опық жегенін жасырған жоқ, тіпті әркімнің өзіне тән іспен айналысқаны жөн болар еді дегендей біздің атымызға бір-екі ащы сынын да айтып үлгерді.

— Айтса, айта берсін,— деді префектке мүлде жауап қатпаған Дюпен кейін маған.— Ашуын басып алсын! Адам ішіндегі шерін шығару керек қой. Маған жауды өз жерінде соққаным да жетер. Әйтсе де құпия сыры қолыма түспеді деп біздің префект бекер таңырқайды. Шынын айтқанда, оқиғаның түпкі төркініне үңілуге ол тым қу. Оның барлық ілімі — тым таяз. Лаверна құдайдың бейнесі сияқты оның да денесі жоқ, тек басы ғана, немесе әрі кетсе треска балығы сияқты кеудесі мен басы ғана бар. Бірақ қалай дегенмен де ол тәуір жігіт, әсіресе мен оның асқан ақылды деген атағын шығарған керемет ептілігіне қайран қаламын! Мен оның «барды жоққа шығаратын, жоқты жыр қылып тарататын» әдеті жөнінде айтып отырмын.