Қымыз - шипалы сусын

                                                                                                                                                    Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы

                                                                                                                                                   №56 орта мектептің 2-сынып оқушысы

                                                                                                                                                     Скендір Жансая

                                                             Тақырыбы: Қымыз – шипалы сусын

                                     Жоспары 1.Кіріспе

             ІІ.Негізгі бөлім Қимыз – шипалы сусын

            Бие сауу әдістері Қымыз түрлері Емдік қасиеттері Өндіру технологиясы Пайдалану жолдары

            ІІІ.Қорытынды

            Міндеті: 1.Қымыздарды ажырата білу.

                          2.Бие сауу түрлерін,қымыз жасау ашыту жолдарын білу.

                           3.Қымызды тану,ерекшеліктерін білу .

                                                   Аннотация

       Бұл жоба қазақ халықтары қымыздарды ажырата білу,бие сауу түрлерін, қымыз жасау,ашыту жолдарын,қымызды тану,ерекшеліктерін білу үйренгені қак. Жобадағы мақсат:қымызды тану,ерекшеліктерін табиғи емдік қасиеттерін дарыту. Биенің саумалы халал. Өйткені, жылқы еті жоғарыдағы айтылғандай төрт мәзһаб бойынша,халал болып саналатынын дәріптеу. Еті халал малдың сүті де адал болмақ. 1.Баланың әрбір емдік қасиеті арқылы ой толғанысын тудыру,білімге құштарлықты ояту.

Мақсаты: 1.Ата –баба мұрасын сақтау жолында, қазіргі медицинада қымызды сақтау және көбейту емдік қасиеті бар шипалы қымызды                                 қорғау.

               2.Қымыздың қасиетін ашып көрсету.

              3.Емдік қымызды медицинада күнделікті қолдана білуге,табиғатты сүюге, қорғауға баулу.

        Қазақ халқының экономикалық және әлеуметтік дамуының бағыттарында жылқы шаруашылығының өндірістік базасының нығайтылуы,ірі фермалармен бордақылыу алаңдарын жасау қажеттігін Елбасымыз Назарбаев көптеген жеңілдіктер,несиелер беруде.Сондықтан қазіргі уақытта жылқы өсірі-мал шаруашылығының маңызды саласына айналып,оны ет және сут бағытында өркендетуге айрықша мән беріліп отыр. Қазақстанда қымызға деген халықтың сұранысын қанағаттандыру үшін барлық мүмкіндіктер бар. Қазақ халқының экономикалық және әлеуметтік дамуының бағыттарында жылқы шаруашылығының өндірістік базасының нығайтылуы,ірі фермалармен бордақылыу алаңдарын жасау қажеттігін Елбасымыз Назарбаев көптеген жеңілдіктер,несиелер беруде.Сондықтан қазіргі уақытта жылқы өсірі-мал шаруашылығының маңызды саласына айналып,оны ет және сут бағытында өркендетуге айрықша мән беріліп отыр. Қазақстанда қымызға деген халықтың сұранысын қанағаттандыру үшін барлық мүмкіндіктер бар. Бие желіні оң және сол бөліктерден тұрады,ұштары шолақ жіңішке болады.Биелерді бір келкі уақыт аралығында 2-2,5 сағат сайын сауған дұрыс.Бұл тұрақты сүт бөлінуге дағдыландырады.Түнге қарай құлынды қосып жібереді. Сауатын адам биенің сол жағынан келіп,оң аяғымен тізерлеп отырады.Ал тік бұрыш жасап бүгілген сол аяғының үстіне сүт сауатын ыдыс қояды.Оң қолымен биенің сол аяғын құшақтай отырып,оң жақтағы емшегін,ыдыс ілінген сол қолымен сол жақтағы емшегін сауады.Құлындағаннан киін үш апта бойына құлын енесіне ілесіп жүреді.Бір тәулік ішінде енесін 60-80 дүркін емеді. Биелерді сауу кезінде ақырын сөйлей және тыныштық сақтау керек. Емшектерін қатты қысуға,тартып саууға болмайды.Үрку,ауырсыну сүттің бөлінуін тежейді.Бие сауатын сауыншыға ұстамды,епті болуды талап етеді.Биелерді сауыннан 30-40 минут бұрын суару керек және дәнді,бұршақ азығын бермес бұрын суару керек,бұдан кейін суарғанда мұндай азықтар қарында ісініп ыдырайды да ішті бұрап ауыртады. Буаз биелерді қыс кезінде суаттан суаруға болмайды.Себебі,бұл суық тию іш тастау,зақымдануға әкеліп соқтырады Қымызбабын таппасаң кірпичз ас Сауар алдында желінді жуып тазалау. Ыдыс тазалығы Сауар алдында санитарлық жағынан сапасы жоғары сүт алу үшін желінді жуып тазалауды көптеген әдістері мен арнайы дәрі дәрімектері бар. Санитарлық тазалаудың өзі күнбе күн тазалау жуудан тұрады.Ол үшін хлорамин,дезмол хлоры,иод т.б. қолданылады.Дезмол жууға арналған залалсыздандырылған ерітінді зат. Сүт қымыз құятын ыдысты тазалауға да осыны қолданады.Бұрынғы кезде қымыз ыдыстарының таза гигиеналық шарттарға сай болуы үшін кейбіреуіне сары май жағып,қарағай бүрімен тобылғы және аршамен қыстайды.6-7 күнде сабаны жуып жел қақтырады,кептіреді. Қымыз ыдыстары:қымыз шара көнек,күбі,қымыз ожау,қымыз аяқ,торсық,саба,мес.Бұрынғы кезде биені ысталған ағаш шелекке немесе көнекке сауып жылы кезінде сүзіп сабаға құйып 30-40 минут пісіріп аузын жауып тастайтын. Ал қазіргі фермаларда арнайы сауатын қондырғыларды 3 минут бойы буға булау әдісі кең қолданылады.Санитарлық жолмен жүып шайғанда 300-ге жуық бактериялар жойылады. Қымызды сүзу үшін сүзгі,мақтадан жасалған сүзгілер жарамсыз.Қымызды сүзіп тазалау үшін капролн, лапсан матасын 2-3 қабаттан пайдаланған дұрыс бұл маталар қымыз дайындау кезінде түскен бөтен заттарды тегіс ұстап қалады.Қымызды қалай болса солай ұзақ сақтау,оның сапасын төмендетеді.Тасу мен сақтаудың қандай жағдайы болмасын қымызға күн сәулесінен қашу керек.Өйткені ,күн сәулесі дәруменін бұзады. Жоғары сапалы қымыздың физикалық көрсеткіштері Қымыз түрлері Көрсеткіштер Әлсіз (уыз қымыз саумал,қорабалы) Орташа (бал қымыз,тай қымыз,түнемел қымыз) Күшті құнан,дөнен,бесті,қысырдың қымыздары Түсі Сұр түсті ақшыл Сұр түсті ақшыл Сұр түсті ақшыл Иісі Майлы-спирті Қышқыл спиртті,ашыған хош иісті Қышқыл спиртті,ашыған хош иісті Дәмі Қышқыл шырынды алхор немесе жидек тәрізді Қышқыл жеміс-жидек дәмдес,аздап тілді қуырады. Ащы қышқыл спиртті қаймақ татиды,тілді қуырады. Күйі Қою,белок көпіршігі бар Әлсіз қымызға қарағанда қоюлау,бір келкі Орташа қымызға қарағанда сұйықтау бір келкі Тұңбаларды байқау (15-20 минуттан кейін) Екі қабатқа бөлінеді,сулы жоғарылау,қаттылау төменгі қабаттары Екі қабатқа бөлінбейді. Екі қабатқа бөлінбейді Жоғары сапалы қымыздың физикалық көрсеткіштері Физикалық қасиеттері Түсі ақ, дәмі иісі бұзылмаған қаймақтанады,тұтқырлығы бар, бактериядан таза. Жаңа сауған газ көп мөлшерде болады. Химиялық құрамы Қант көп.Белог,лимон қышқылы, минералды тұздар,құрғақ заттар.Сиыр сүтіне қарағанда С дәрумені 10 есе көп.Биологиялық заттарға бай В.А.Е дәрумендері көп. Қымыз өндіру технологиясы Алғаш рет сауылған сүт қордың үстіне немесе ашытқының үстіне құйылады.Байырғы халық әдісі қымызды қор қосу арқылы дайындау.Белгілі ыдысқа құйылған қымыз бірнеше тәулік бойы үйде сақталады.Осы уақыт ішінде қоюы түбіне шөгіп сүзбе алынады.Сүзбені күн көзіне кептіреді,кебісімен қор дайын болады.Қорды ыдысқа салып,бетін жауып келесі жылға дейін салқын жерге сақтайды.Қолданарда үгітіп түйіп жаңа сауған бие сүтіне(5 литрге 3-4 қасық)қор араластырады.Бір тәулік бойы жерге жылы қойып жиі-жиі піспекпен піседі.Қор бір-ақ рет пайдаланады.Келесі жолы ашытқы ретінде жаңа қымыз қолданады. Әрі нәрлі шипалы болу үшін қымызға сүр қазы,құйрық,бал,мейіз,күшала қосылады. Өнер кәсіптік әдіспен ашылған қымыз да медицинада кең пайдаланылады.Емдік қасиеті де қолдан ашытылған қымызбен бірдей болады. Қымыз дайындау кезінде сүт құрамындағы қантты ашытатын балгар таяқшалары деп аталатын заттармен сүт ашытқылары негізгі рөл атқарады да,20 минут бойы араластырады. Қымызбен емдеу ережесіне қарай алғашқы 3-4 күн бойы 0,5 сағат литрдей ғана кейінен көбірек ішуге болады.7-8 күнде аурудың тәбеті артып,ас қорытылуы түзеле бастайды.Қымызды тамаққа дейін 1-1,5 сағат бұрын ішу керек.Жалпы туберкулездің қандай түрі болмасын қымызбен емдеуге болады.Бірақ оның қайта өршіп қозып тұрған кезінде(яғни қан түкіріп, дене ыстығы көтеріліп,кеткен жағдайда қымызбен емдеуді тоқтата тұруы керек. Қорытынды : Ең алғаш емдік қасиетін біліп емдеген УФА дәрігері Афенариус. Қымызды жүйелі түрде қабылдаудың әсерінен өкпенің сыйымдылығы,кеуде клеткаларының шеңбері ұлғаяды,тыныс алу зат алмасу артады,қан құрамындағы гемоглобин мөлшері артады,ақ қан түйіршіктері жоғарлаған болса қалпына келеді,жүйке жүйесі де қымыздың әсерінен тыс қалмайды. Қымыз ішкен адамның бойында сергектік пайда болады.Қымыздың емдік қасиеті оның құрамындағы химиялық заттарға байланысты.Құрамы өте жоғары және сапалы болғандықтан қымыздың қуаттылығы 100 грамда 40 кал.Ғылыми деректер бойынша 100 грамм қымызда Белог 1,8-2,2 г май 2 г көмірсутегі 5 г органик 1,4 г дәрумендер 9,7-10 г шипалы заттар жинақталған. Қымыз ежелден ас қорыту,мешел,туберкулез,ішектегі іріп шіруді тежейді.Сары май туберкулез таяқшаларын өсіріп өндіреді,ал бие сүті майында оны тежейді. Ұсыныс: Қымыз өндіру технологиясы және ыдыс күтімдерінің жасалуы туралы жүйелі жазылған жинақ кітапшалары көптеп жарық көрсе.                                 Пайдаланылған әдебиеттер :

1)Қазақстан ұлттық энциклопедиясы 6 том ( Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы Алматы 2004)

2)”Қымыз шипалы сусын” (Б.Асылбеков Алматы “Қайнар”1986 жыл.

3) Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті “Дәстүр” журналы № 01 (10) қаңтар,ақпан ,2011 жыл.