Мистер Колдердің Сахараға саяхаты

...Сонымен мистер Колдер алыс жаққа бет алып, шел далаға сапар шекті. («Новое время» журналынан).

I
Джентльмендер жайраңдап қақты жымың,
Мистер Колдер құмға жол тартты бүгін:
— Міне, ғылым жорығы!
— Міне, өрлеу!
— Мінеки, жаңалықты тапты ғылым...
Шулады бұрай сөйлеп бұрыс тілін.
Нелер мистер,
Даурықты Пристли.
— Мистер Колдер жол болсын!
— Мистер Колдер, Ғажайып ізгілікті бір іс бұның!

II
Африка құмдарынан жел ұйтқыған
Басына, сол ғалымның, — ойы тұман,
«Жазық шөл!
Кең Сахара!
Жұпыны жұрт!»
Елестеп тұра қалды қалың құмнан.
Күнгейден кең жазықты аңсап көріп,
Ежелден емінетін жасап жорық.
Сұғанақ сұр джентельмен,
Өңешімен,
Сәулесін күншығыстың жатқан сорып.
Мистер Колдер ғалым ғой!
Жөні бөлек,
Басында құйын ойлар, толған дерек:
«Кетіпті құрттай құжынап бұл адамдар
Тағдырын шешу керек...
Толғау керек».
Марқұм Мальтус кебіні елес беріп:
«Жұмыр жерде миллиард жан жөнелді өріп,
Секунд сайын туады аузын ашып...»
Мистер Колдер Шошыды соны көріп.
Сөйледі маңызданып мистер мыстан,
(Мистер әсте ғылыми іске дұшпан.)
— Бұған шара — тегінде соғыс қана.
— Ойлайық, бар да шығар басқа шара,
Жапан шөлді жаңғыртса...
— Мүмкін емес.
— Зерттелік...
— Ал ендеше, барып қара!

III
Африка — құмды жазық, неткен кең жер!
Күлімдеп келе жатыр мистер Колдер.
Көзіне құм ішінен жылтырады —
Гауһарлар...
Миуа талдар...
Асыл кендер...
«Мінеки, Бәни Аббас...
Неткен орман!
Ішіне алуан жеміс, мәуе толған.
Қу дала болар тегі баяғыда,
Өзгерткен Европа ғой бұны қолдан!»
Солай деп,
Мистер Колдер оймен жүзіп,
Келеді сұқты көзбен құмды сүзіп.
Француз әскерлері қылышымен,
Сол кезде
Мәуелерді қырқып, үзіп —
Шуылдап келе жатты шарап ішіп.
Мистер Колдер қуанып, жайнай түсіп.
(Қуға қу кездеседі бейуақытта...)
Қолдарын кезептердің жатыр қысып.
Бірақ та мистер Колдер ғалым адам,
Бұл шөлдің сырлары көп алынбаған, —
Сондықтан сұрап кетті маңызданып:
— Мырзалар, айтыңыздар бәрін анық:
Қаншама күш төгілді?
Қандай шара?
Ғылымнан жұмсалды екен осы араға?
Қаншама қаржы керек бұл шараға?
Үлесін тұрғын халық қоса ала ма?
— Әскери құпия ғой бұның көбі.
— Сонда да айтыңызшы, сырын тегі...
— Құрсаулы кек темірлер...
Танк, бомба,
От пен оқ, —
Бұл араға ең керегі.
Содан соң жиі-жиі оқтар атып,
Қойсаңыз ақ қылышты жарқылдатып.
Бітеді алдыңызға мәуелі орман, —
Жемісін жей бересіз еркін жатып.
— Бұныңыз түсінікті...
Бірақ ғылым...
— Оқпенен байланысты бәрі бүгін.
Әрине, білуші еді Брит елі,
Осыны жазып қойды еппен күліп.

IV
Тағы да мистер Колдер кетті жүріп,
«Зерттеді».
Мистер Колдер содан әрі
Күн қақтап, кеуіп жатқан Сахараны.
Тас құйын ойнақтаған құм шұбырта,
Қураған қылтанақсыз ой мен қырқа.
Алабы аласапыран Сахараның,
Шашындай бәдәуидің ұйпа-тұйпа.
Бұл жерде —
Аштық, апат — арық-тұрақ
Жұртының қашқан өңі, біткен қурап.
Жүгірген сып-сыйда араб жел қаңбақтақ
Алдында жат біреудің тұр қалтырап...
Жастанып қызыл шақа құм алапты,
Панасыз жандар міне, түнеп жатты.
Лондоннан кезіп келген жат жолаушы,
Табалап осыларды тілдей қапты:
— Осынша сорлысыңдар неге сендер?
Аштыққа мұнша неге көнесіңдер?
Ежелгі жалқаулықты қоймасаңдар,
Қорлықты көресіңдер,
Өлесіңдер!
Қара, әне, француздық енегені —
Бәни Аббас өзгерді гүлдеп өңі.
Ніл бойы жайнар енді, британдық
Мәдениет сәулесі нұр төгеді, —
Дегенде, —
Сеңсең шашын сілкіп қалып,
Бәдәуй түрегелді құрыстанып.
Қарады ажырайып мистер Колдер,
Қалпағын баса киіп, дұрысталып.
— Уа, мистер, түсініксіз өсиетің,
Ел едік, ғылымға біз бас иетін?!
Көрдік біз ағылшыннан
Аштық, қорлық, —
Көрмедік өнеріңнің қасиетін.
Көрсеңіз миуаларды жерімізден,
Бәрі ескен біздің қанды терімізбен.
Жарқылдап ақ қылыштар үстімізде,
Сыпырды несібенің бәрін бізден.
Арабтың азынаған құм жерінде,
Ажалдың уын сепкен кім өмірге?
Күйген шөл,
Аштық, апат, — осы тегі,
Әйгілі Европаның өнері ме?!
Құмдағы отты қайта
Үрледіңдер,
Сендерден оқ пен улы гуледі жел.
Талайғы бұлақтарды суалттыңдар,
Сарғайды нулы дала, солды гүлдер.
Осы ғой өнегеңіз.
Неге, мырза,
Ендеше мақтанасыз алдымызда? —
Дегенде...
Мистер Колдер кейіп кетті:
— Ім... Шығыстық адамсыз ғой қаны қызба.
Ойлаңыз, олар басқа, біздер — бөлек.
Бізден тек ізгілікті іздеу керек.
Британ жоспары бар —
Осы құмды
Гүлдетпек,
Көресіздер бізден көмек.
— Қай кезде?
— Жоспарымыз бір жүз жылдық!
— Өмірім бар ма, сірә, бір жүз күндік?
Уа, мистер,
Жөнеліңіз,
Құйын қиял
Жөнелсін, өзіңізбен бірге зырғып.

V
Сонымен мистер Колдер кетті жүріп,
Артынан алай-түлей құйын тұрып.
Ашуын арабтардың көтергендей,
Қорытты:
«Британ алса алқымына
Жүз жылда құлпырады дала гүлмен».
Осы оймен күнгей көктен тояттанып,
Жөнелді көлгір Колдер қанат қағып.
Келді де мистер — мыстан министрге,
Рапортын айтты Колдер кенет барып:
— Тыңдаңыз сэр, зерттедім солай, солай.
— Сонда да мәселенің жөні қалай?
— Сонымен екі жол бар — бірі жүз жыл...
Бірі — жаулау...
— Міне, бұның оңай...

VI
...Жоқ мистер,
Мейлің ойлан, мейлің күйін,
Жоспарың — жапандағы бір жел-құйын.
Капитал — кәрі иең, өзі қурап,
Шертіп тұр құм ойнаған шөлдің күйін.
Бітпейді ысқырғанмен жеміс желге.
Болмайды капиталға Шығыс пенде.
Жеңбейсің табиғатты жүз жылда да,
Жеңбейсің мың жылда да,
Соғыспен де!
Алдау — зиян,
Келген дерт ескіліктен,
Ендеше ентелеме ескі үмітпен.
Бізде — өмір,
Бізде — шындық,
Біз сондықтан —
Соғамыз жүз жылыңды бес жылдықпен!

---