Қарт дастан

Кенен Әзірбаевқа

I
Қордайдың әдемі атқан ақ таңында,
Даланың самалы ойнап ат жалында,
Сау желіп, бұлбұл қағып келе жатқан
Қалт етпей қарайды аймақ қартқа мына.
Еңсегей бойы биік - мықты қандай,
Жай кісі ат үстінде тік тұрғандай,
Басында қара елтірі қазан бөрік,
Жадағай жасыл шапан нық буғандай.
Етекті екі өңірін дізе басқан,
Әрірек ат саурынан үзенгі асқан,
Салалы саусақтары бұлдыр қағып,
Сол қолы ер басында дізгін қосқан.
Оң қолы сары жезді күрең қамшы,
Толқиды күнмен күліп ерсіл-қарсы.
Келеді тау иесі, дала иесі
Жарасып Айқасқаға ер тұлғасы...

II
Күн сәске. Жарқырады «Таңбалы тас».
Әжімді жаңағы бір шал қалыптас.
Бозторғай төмендеді әні бітіп,
Болған соң болмашы үнмен тау жаңғыртпас.
Сөйткенше шықты дауыс арғы белден,
Аспанға аңыратып ән жіберген.
Аймақты бара жатыр алып кернеп
Шыққан үн арыс кеуде, нар көмейден.
«Пай-пай, пай! - дейді сөйлеп жаңғырықтар,
«Ай-қай-қай!» - дейді тыңдап бал-бұлақтар,
Ән селі бері қарап төңкеріліп,
Ел көшіп, кеп қалғандай жамырап мал.
Жан-жақтың тіршілікке толып бәрі,
Басталып бар әмірдің жорықтары,
Осынша құдіретпен естіледі
Адам мен табиғаттың жолыққаны!

III
Түсті аттан тасқа келіп манаты қарт,
Төңірек әлгіден соң саябырлап,
Бергендей ескі досқа үнсіз сәлем –
Қалғандай қария да бойы ауырлап.
«Аһа!» - деп, дүр сілкініп алды ширап,
«Ата!» деп жағалай тас қалды сыйлап.
Ат жақты, ұзын иек, қоңқақ мұрын,
Қоңыр жүз, шоқша сақал, мұрты қияқ.
Мойыны ұзап шыққан ұңғысынан,
Шағыр көз кене тартып, нұры сынған.
Сексенде сері кеуде селкіл қақпай,
Тұғыры мықты құстай тумысынан.
Жабысып, тасқа тақап көне көзін,
Көргендей көшкен ғасыр өнеге - ізін,
Күректей қолыменен сипап - сүртіп
Тастардың жайнатады өрнек. жүзін.
Содан соқ кебу ерін күбір салып,
Қалғандай жарғақ құлақ дүбір шалып,
Түсті қарт неше түрлі құбылысқа,
Аңырып арасында тыныс алып.
Талай бір кісілердің атын айтып
Шақырып, алысқа көз шақырайтып,
Батырлар, замандастар келмеген соң,
Бас шайқап, көңіл суып, дәті қайтып.
Кеп сағат тарихпенен оңаша қап,
Оқиды ол тас кітапты тамашалап.
Өзінің Қордай тауы, «Таңбалысы»
Өзінің оқуына жарасады-ақ.

IV
Биік үй. Кең, жарық зал. Жап-жас жігіт.
Алдында алтын ойнап, алмас күліп,
Оқиды тас жайында бір лекция,
Заманнан заман қоймай салғастырып.

V
«− Тас!
Жалғыз сөз өзі де тастай шымыр,
Қанша ғасыр, жұтылды, қанша ғұмыр,
Осынау тас астында қалды қанша,
Осынау тас үстінде қанша адам жүр?!
Ол - өлі мен тірінің көпіріндей,
Өлудің де, өлмеудің кепіліндей.
Оның қатал жүзінде ез ескіріп,
Қалмақ емес қашанда ер тірілмей!
Сонау адам аталған күннен бастап,
Қол икемге келген соң түйір тасты-ап,
Қару еткен, нәр татқан, отты тапқан,
Сор тағылық соқпағын жиып тастап.
Содан серік осы тас, серік мәңгі,
Азапты да, рахат беріп сәнді,
Тас үңгірден салтанат сарай туып
Қабырғасын қалалар берік салды.
Тас адамды биікке құмар еткен,
Адам тасты көтеріп мұнара еткен.
Алма-кезек арқалап бірін-бірі
Ғасыр - тұлпар жалында зулап өткен.
Менің мынау даламда тастар жатыр,
Оқылмаған оларда дастан жатыр,
Сол дастанның болашақ жалғасындай
Жерден өсіп, көк бойлап асқарлар тұр!
Бұл мәңгілік өшпеудің өлеңіндей,
Бұл мұхиттың жан көрмес тереңіндей.
Сол тереңде жатады сан асыл тас,
Таптырмайды сүңгімей, тере білмей!
Адам ашар тастарды талай тағы,
Зорайтады ғылымды, молайтады.
Көтере алмай тарихты, жер астына
Түсіп кеткен қалалар соны айтады!»
...Жұрт тыңдайды, изейді бір шал басын,
«Тіл шалмасын, құлынды, тіл шалмасын»
Күбірлейді көне ерін шүкір айтып,
Әрі қарай созады ұл жалғасын!
«Біз адамның ұлылық асқан күшін,
Ұмытпасқа соғамыз тастан мүсін,
Тас адамды билемес, адам тасты
Илер болар өнері тасқаны үшін.
Мен елімде тастарды сөйлетемін,
Сән сарайлар саламын елге тегін,
Адамзаттың арманын таспен жазып,
Барлық жолдың бойында тербетемін.
Тастан құйған Лениннің күн бейнесін,
Барлық қала баурында әлдилесін.
Қасиетті Мавзолей Ильич жатқан
Тұрар билеп жаһанның жан-жүйесін.
Тас жаңғыртар талайға адам үнін,
Адам тастың бойынан алар жүгін.
Тас туралы хикая таусылмайды
Тарихындай тамаша заманымның!»
Жігіт тынды. Баяғы тау жаңғыртқан
Әндей бейне шапалақ залдан шыққан.
Айналады шал, тағы айналады
Қошаметшіл, қолдағыш қайран жұрттан.
Асыл тас - асыл жердің бір бөлшегі,
Таусылмас бейне ғасыр, күндер шегі.
Екі ұрпақ - әке, бала - екі нұсқа,
Екеуі екі түрлі білген сені.
Елу жыл алыс жолды ел аттаған,
Аңыздай ардақтап жұрт тек айтпаған.
Жаңағы қарапайым қос көрініс
Ұқтырар не бір сырды өзі-ақ маған.
Қараймын қара шашты жас ғалымға
Қолы бар туған жердің тастарында,
Ойы бар ақ жұлдыздай жүйткіп жүрген
Ғылымның жеті қабат аспанында.
Қараймын қара емендей мәңгі қартқа,
Мінетін сексенде де қарғып атқа,
Қараймын, қараймын да сүйсінемін
Бәріне заман берген сол қуатқа.

Сентябрь, 1967

---