Жер астындағы жұлдыздар. 1965 жыл

(Поэма)
БІРІНШІ БӨЛІМ
ЛАВАҒА БАРАР ЖОЛ

1. Басталу
Атқан таң әсем бүгін. Ауа қандай!
Алаптан аңқып жұпар тарағандай.
Тап-таза аспан үстен төңкерілген,
Ақ бұлт та көк айнасын аяғандай.
Тұр қарап жас инженер қыр басынан,
Осы еді өскен қала бір жасынан.
Көрінді әрі таныс, әрі тосын,
Көз жазбай күн үңілді тұлғасынан.
...Оң жақта орнап жаңа Қарағанды,
Түтіндеп солында ескі қала қалды.
Қоршаған алдан, арттан қара таулар
Еңбектің ескерткіші о да мәңгі.
Сол таулар көк төсіне күнде өрмелеп,
Ал қызыл түске енеді түнде бөлек.
Жатқандай жер қабатын тесіп шығып,
Он бойы отқа толы бір керемет.
Дүрлігіп, шыңылдайды биік аспан,
Шахтылар гудогының үні ұласқан.
Сорады көктің төсін солқылдатып
Өңеші вентиляция бір тынбастан.
Күңірентіп көк аспанды жарып тұрып,
Бұлттарын жер қойнына алып кіріп,
Сусындап жатқандай-ақ жалын көмей,
Жаныңды жібереді жабықтырып.
Анау тұр «Кировуголь» шахтылары,
Арылмай төбесінен ақ мұнары,
Ақырса, айқайынан алап тұнып,
Аузынан ала жалын лақтырады.
Ар жақтан ұрандасып сәлемдесіп,
Келгендей Теміртау да бермен көшіп,
Керуендей керемет топ, алып құрылыс
Самсайды сахарада мен-мен десіп.
Даланың сағымынан мықты бар ма,
Дегендей маған осы жүк болар ма?
Көтеріп нәзік қолмен қойыпты әкеп
Соншама алыптарды жұптап алға.
Көріп тұр Темір қазір соның бәрін,
Тосқандай туған елі қолда барын.
Айтқандай жақсы тілек, болжап бұған
Алдағы сапарының оң боларын.

2. Күдікті сыр
...Келгелі қалды Темір айдан асып,
Ең үздік шахтыға осы орналасып.
Бастады тұңғыш еңбек сәт қадамын,
Сырласты участокте Қарға бастық:
— Темір, сен бақытың бар бала екенсің!
Әперсе, абройды шал әперсін.
Көз жетпей, қадір-қасиет білінбейді,
Танымай көп жүреді ұл әкесін.
Ростов, шахты бастық кәрі маман.
Тегінде жіберген жоқ сені маған!
Сүйрейді, енді бала, қара да тұр,
Жерің бар оған сенің бір ұнаған!
Он бес жыл онымен мен үзеңгілес
Істедім. Әуелгіде теке тірес
Көп болды, көңіл қатты қалдырыстық,
Қайтесің, қайыспайтын өмір — күрес.
Пай-пай-пай, бір кісідей желіккен ек,
Жанжалды алушы едік беріп, төлеп.
Адамдар қартайғанда тату болмақ,
Өйткені қарт адамға серік керек!
Өз басым инженермін дегендерді,
Әлгі бір тез-тез оқып келгендерді,
Оншама, шынымды айтсам, құрметтемен
Ақ нанның ішін ғана жегендерді.
— Бар шығар жас адамда одағайлық,
Безуге шеберсіздер одан айнып.
Дегенді әлі ешкімнен естігем жоқ, —
Туа сап біз кемеңгер бола қойдық.
— Жап-жақсы өсейін деп тұрған жансың,
Сен бірақ көп нәрседен құр қалғасың.
Үзіліп шығу үшін қатарыңнан
Біреудің жегіп қойған мінбе арбасын.
Ал енді міндің екен, үн шығарма,
Құр босқа даурығудан құн шығар ма?
Жатқанда әр сағатың ақша болып,
Өзгеде неғыласың, ісің бар ма!
— Ешкімнің мінгенім жоқ арбасына!
— Қой, қалқам, жассың әлі арбасуға.
Бұл орын, тас баспалдақ тайғанақ жер,
Жаныңды бақпай тұрып, барма ашуға!
Көп қуыс, сан горизонт, шатқал, жымда,
Абайсыз жүріп келе жатқаныңда,
Жалғыз тас тағдырыңды кетер шешіп,
Байқасаң, сен білмейтін гәп бар мұнда!
— Ол нәрсе біздің тілде кездейсоқтық,
— Я, ондай фәлсафаны біз де соқтық.
Бұл өмір оңай сабақ емес саған
Басыңа қона қалар іздесе оңып.
Адамның шахтыдан да сыры терең,
Жолықпа лавасына не бір керен.
Алдыңнан жүз күндікті бір-ақ көрер
Шам керек, шын айтамын тегінде мен!
Қарады Темір оған түршіккендей,
(Япырай, айтқан сөзі қырсық нендей)
Тынбайтын кәрі құзғын бұл болар ма
Алдымен жейтін жемін шымшып көрмей?!
— Жайдақтық, жай адалдық бермес пайда,
Әр басқан адымында өлместі ойла.
Бір қолтық бір қолтықты сүйеп жатпай
Абырой, атақ-даңқ келмес жайға!
Естідім, саған айтам шет жағасын,
Ертең бір жақсылыққа кеп қаласың.
Жанағы сөздерімнің артын байла,
Жазғырар сендей тентек текке ағасын!
Деді де, шыға берді жай-жай басып,
Манағы жігіт көңілі шайдай ашық.
Бұзылып кете жаздап, шақ серпілді
Алуан ой ауқымында тайталасып...

3. Жылы шырай
«Ростов шақырады сені!» — деген
Хабармен қазір мұнда Темір келген.
Шахтының басшылары бәрі де отыр,
Жайдары түрлері бар көңілденген.
Хатшысы Шахткомның Ас Иваныч,
Елуден кетпеген жан асып алыс,
Ерекше қашан көрсең, пысық адам
Атқарған қиын-қыстау басынан іс.
Мұның да келген кезі соңғы бір ай,
Аупартком секретары болып ұдай.
Істепті, сұранып ол мұнда келген,
Әрі қарай жоғарылау жолын қумай.
Ал қазір тағы да бұл сөз алды да:
— Қызмет мәселесі өз алдына,
Партия жас мүшесін құттықтаймыз,
Сеніммен түскен жұрттың назарына.
Адамға асыл нәрсе сену деген,
Ол сену - ешкімге оңай берілмеген,
Жаңа бір өміріңнің горизонты
Ашылды, енді алаңсыз көмір берем, —
Дейтін бол! - Отырғандар күліп қоштап,
— Жарайды, кетті жігіт жақсы бастап! —
Деп еді, бас инженер қалды сөйлеп:
— Жайым бар бір мәселе басын ашпақ.
Әдетте жақсылықты істер кезде,
Кісінің кемшілігі түспей көзге,
Ай құсап бір жағымен жарқыраса,
Десеміз толды, бітті, пісті лезде.
Ал содан ол тайғанап, қалса құлап,
Өзі бір оңбаған деп ұзақ шулап,
Адамға үңілмейміз, одан кейін,
Жіптей-ақ лақтырамыз бір-ақ шумақ! —
Сондықтан ерте мұны жоғарылатпақ.
Болса да, жасқа деген көңіл аппақ.
Сол кезде Ростов тек түс суытты,
Өзгелер үн қатпастан іркіліп қап.
Осылай жұрт дағдарып қалған шақта,
«Тез қимыл, асау арын, жардан сақта!» —
Демей-ақ, дереу тартып жөнелетін
Бар еді қайсар мінез қарт бастықта.
— Сен бүгін участокке болдың бастық;
Ісіңді ал, Әкімбеков, алдың ашық! —
Ростов дереу қолға бұйрықты алып,
Жұп-жуан қарындашты қалды басып.
— Тәуекел! — деді тұрып Ас Иваныч,
Алыссаң қиындықпен жасында алыс,
Қарға шал жоғарылап ұшып кетті,
Сол еді шахтыдағы бір жолбарыс.
— Қарға мен жолбарыстың туыстығын,
Ұғындық өзіміз де дұрыс бүгін, —
Деді бір оқыс мысқыл айтып қалып,
Оразов енді білігі бұрыстығын.
— Іске сәт! — деді бәрі қолын алып,
— Аздан соң кетті тарқап жөнге халық,
Темірге жақынырақ нұсқады орын,
Ростов өзі оңаша енді қалып.
...Елудің ортасынан кеткен асып,
Бетінің сүйегі ірі, кепкен асық
Секілді сарғыш тартқан өңі суық,
Азуын үйренгендей көпке басып.
Сол өңі сәл-сәл қазір шырайланып,
Келгендей ойы алысты бір айналып,
Түсті де мейрімді әке мінезіне,
Сөйледі жас жігітке қарай қалып:
— Шырағым, жассың әлі көп көрмеген,
Басымнан іс қалған жоқ өткермеген.
Мен сонау Камчаткада жүргенімде
Жауыма мына кезді тек бермегем, —
Деді де көзәйнектің сабағымен
Оң көзін тықылдатты. — Санадым мен,
Өмірдің талай-талай ащы күнін,
Сан атты тағдыр мені садағымен.
Отыз жыл оған қазір өтті арада,
Бітіріп институтты шет қалада,
Донбасқа келе салып дүрілдеттім,
Өзіндей, бізде-дағы от бар онда.
Көбісі қарт инженер, ескі маман,
Дәл мұндай болысқан жоқ ешкім маған.
Бір топтың зиянкестік ісін ашып,
Кез еді көтеріліп, треске ұнаған.
Сотталып кетті солар, кімдер олар?
Ол өзге әңгіме ғой ұзақ сонар.
Табы жат, мүддесі жат, шын жау еді
Жөні жоқ туған елге қайтып соғар.
Жыл еді мың тоғыз жүз отыз сегіз,
Дедік те бір жаңалық еткіземіз,
Көмірді камерамен тез алудың
Ұсындық системасын,
Көп білеміз.
Дейтұғын қайран жастық қарата ма?
Тіреусіз, тек қуыстан бара сала,
Қапшықтап суырамыз десек керек,
Алғашта ол кәдеге жараса да.
Кейінде жаппай қырғын болу бар ма,
Әлі де күйінемін сол құрбанға.
Жау болып, зиянкес боп тарта бердік,
«Батырған әдейілеп қолын қанға!»
Қатенің көкесі еді ол барып тұрған,
Бірақ та көзіміз жоқ жаулық қылған,
Ойда жоқ зиянкестік жасау деген,
Камчатка жерім болды тауып тынған.
Ол жерде көп қой бірін бірі білмеу,
Секілді адам жаны күңгірт сүрлеу.
Байқадым барғаннан-ақ маңайымда
Мені атып ала көзбен жүрді біреу.
Десем мен қайда көрдім, білдім мұны?
Баяғы жау болатын сұмның бірі!
Мұнда да оңдырмапты сұрастырсам,
Жылына жыл қосумен жүрген күні.
Бір күні раздевальный оңаша қап,
Болған соң кезекке ерте әлі сағат,
Демалып жатыр едім орындықта,
Төбенің шегелерін көзбен санап.
Шомылып жатты біреу шалпылдатып,
Ойыммен байқамадым балқып жатып.
Көзіме салды келіп пышақты ілез
Орнымнан атып тұрдым қан тулатып.
Айқайлап жан ұшырып түстім құлап,
Ар жақта дыбыс шықты, адам шулап,
Алдында жалғыз көздің дүние бір
Түтін боп ұша берді шумақ-шумақ.
Мен сонан үш ай жаттым емханада,
Жүргенде бас тұтқында, сен далада
Жауыңмен кездескенің жаман екен,
Ондайда оңайлықпен ем қона ма?
Таңданба неге айтты деп мұны маған,
Адамды жүру үшін біліп адам.
Пайдасыз, түсініксіз мың ақылдан —
Бір тарих болады артық, ұғын, балам!»
Ашылып қапылыста бір кең сарай,
Қазынасын көрсеткендей әлде қалай,
Тағы да қабақ жауып алды Ростов,
Осынау балаң жүзге қарай-қарай.
Тізгінді сәл босатып, бір жадырап,
Қайтадан шірей тартып, қатты бурап
Өмірдің өзіне сай қимыл істеп,
Үйренген баяғыдан әккі бұ қарт.

4. Оқиға
Бірнеше аунап түсті апта арада.
(Қашан да шахты өмірі тоқтала ма?)
Болғалы участокте Темір бастық,
Күнде алаң, сірә дамыл жоқ балада.
Ол жұмыс бұрынғыдан үрейлі тым,
Демейді мынау күндіз, бұл мейлі түн.
Сәл ғана бір оқиға бола қалса,
Қырсықтай участокке келген бүтін.
Алғашта «бұл қай әкім? — деп кекетіп,
Баланың жағдайына көзі жетіп,
Атақты комбайнер жүрді Жұрын,
Көп істі бұл білмеген өзі үйретіп.
«Перісі комбайнның» — ол атанған,
«Бір атса насыбайын алақаннан,
Лаваның тереңінен түнді сүйреп
Жалғыз-ақ шығады ала таңнан!»
Шахтерлер оны солай аңыз еткен,
Бәріне жомарт көңіл жаны жеткен.
Шұбыртып ашуланса сыбап алып,
Артынан орамалдай бәрі кепкен.
...Комбайн шөгіп жатқан алып сандық,
Тастаған темір арқан таңып шандып.
Зырқырап сол арқанмен жөнелгенде,
Тастайды қара түнек маңын шаң ғып.
Тулап көр дегендей-ақ келсе шамаң,
Ал сонда Жұрын барып тисе соған,
Шамданған шу асаудай шарт-шұрт шапшып
Азуы көмір шайнап, от асаған.
Сол көмей оң жағынан жарды жұтып,
Шығарса сол жағынан жалғыз мытып,
Ұп-ұсақ түйір болып түйедей тас
Төменге конвейермен жатыр зытып.
Бейне бір аққан көмір қара өзендей,
Тұрады бас айналып, қалай зеңбей,
Жұрынның батырлығы үрейлі екен
Бірден соң, шегінесің қалғың келмей.
* * *
Посадка — лавадағы аса мықты
Процесс, ерлік пенен шапшаңдықты
Тілейді ол, жұдырықтай тас түйілген
Сергектік, ықласпен, бар шабытты.
Майданға кірер жеке нағыз батыр,
Меңіреу күз, зіл қабырға алдында тұр,
Қолында құлаш жарым айбалтасы,
«Ал кәне, бір-ақ серме, қалма қапыл!»
Самсаған ағаш тіреу сарбаздай-ақ,
Үрейлі болсадағы, қол жазбай-ақ
Дәл соғып түсіреді, қиып кесіп,
Тұрасың әйтсе де сол сабазды аяп.
Алдында ажал бейне бір қарыстай,
Қалайша шыдайды екен қол қарыспай?
Абайлап барып-барып, сарт еткізіп,
Ырғиды дереу кейін жолбарыстай.
Түптегі тіреулердің түрі қандай,
Сол жерге үрей барып тығылғандай,
Қадалып қараңғыдан ажал көзі
Кеудеңе кезек-кезек сұғылғандай.
Ал содан тіреулерді алып болып,
Амалсыз бірлі-жарым қалып қойып,
Тосады үнсіз бәрі кереметті,
Тысырлап маңай біткен, жарып соғып.
Бір алып келе жатқан секілденіп,
Еңсеңді басар ауыр екпін келіп,
Гүмп еткен шығар дыбыс сол ғаламат
Тебенді жібергендей екі бөліп.
* * *
...Екінші смена еді, түс болған шақ,
Екі адам жоғарыдан шина жасап,
Енді-енді маңдайшасын сүйеп жатқан,
Тіреуді сына қағып, көлденең сап.
Астынан бірі демеп, біреу ұрған,
Өзі де Темір бұл кез қарап тұрған,
«Бері шық, тұрма астында!» дегенінше
Үстегі жібергенде ұрып жылдам.
Кетті де тіреу тайып, тұрақтамай,
Гүрс етіп жерге түсті құлап маңдай.
Астында қала берді әлгі байғұс,
Ілгері тым болмаса бір аттамай.
Жалма-жан жиналысып алғанда ашып,
Ес-түссіз жатыр үнсіз қаны қашып.
Жердегі жедел көмек келді бәрі,
Тірліктің әлсіз сәуле жолын ашып.
Қаумалап қалың шахтер жөнелгенде,
Соңынан тәлтіректеп ол ергенде,
Темірге қарайлаған адам да жоқ,
Жұрт саулап жоғарыдан, төменнен де.
Жар ұстап, талмаусырап барып-барып,
Жығылды енді есін анық танып.
Өрмелеп шыға берген өмір күмбез
Бір қырсық құлатқандай шалып қалып.
Зуылдап дәурен ұшып бастан кешкен,
Жер мынау, жарық дүние, аспан дескен,
Миына жиналды да бәрі тығыз,
Шашылды дереу қайта астан-кестен.
Әлдекім көтергендей, дем бергендей,
Өкпеге жаңа тыныс жел енгендей,
Жеңілдеп, анық сана қайта оралып,
Қайтадан қараңғыға жөнелгендей...
Білмейді қайда, қашан жиды есін,
Таныды жатқан келіп үй иесін.
Достары қасында тұр Болат, Гүлжан
Көргендей күлімдеді ол күн сәулесін.
Қызарып кейде беті талауратып,
«Сұмдық-ай! Сұмдық-ай!» деп тұрады атып.
Ойпырмай! — дейді Гүлжан, көзінде жас,
Қалмаса жақсы бұдан ұзақ жатып!

5. Құлау
Жап-жаңа тәтті ұйқыда балқып жатқан,
Кеткендей кенет біреу тартып жақтан,
Бір сезім жұлып алды төсегінен,
Қалыпты дене мұздап, салқындап қан.
Көшкені кеше ғана бөлмесіне,
Үш күндей ауырғаны келді есіне,
Нарядқа құр сүлдесі барып қайтты,
Ешкіммен жүз шыдамай кездесуге.
Асқан жоқ әлі таңғы сағат бестен,
Тоғызға жиналысты қарап шешкен,
Аздан соң аямайтын салмақ түсіп,
Құстай боп құлайтындай қанат кескен.
Амал жоқ, алда көрер іске дайын,
Деді де өткен күнін еске алайын,
Көзімен тұрды ұзатып терезеден
Аспанның жаңа туған үстем айын.
Сырғадай шебер соққан ақ алтыннан,
Кеп-кеше ол да көкте жаратылған,
Кеп-кеше бұл да сондай биік еді
Дүниенің бар ерлігін ала туған.
Оқыдым, жаңа келген кереметпін,
Деп еді, балғасымен шегелеп күн.
Сирағы аз ілініп тұрған мұны,
Батырып жібере ме, не демек кім?
* * *
Ол келсе, жанның бәрі жиналысқан,
Дәл қазір бойы аласа бір қарыстан,
Жалын жоқ, қайраты да жоқ секілді
Кеп-кеше тұла бойда тулап ұшқан.
Мына зал жаңа әзірде дуылдаған,
Ашудың қадағандай уын оған,
Тас түйін жұдырықтай қалды қатып,
Тек қана вентилятор зуылдаған.
Жиналған бар әкімдер төрде сонау,
Бәрінен көтеріңкі еңсесі анау.
Ростов жалғыз көзбен қойды қарап,
Өзгесін мүмкін емес кім деп санау.
Қатарда өзіндей жас инженерлер,
Қақ бөліп қара нанды бір жегендер —
Егесіп әшейінде жүрсе-дағы,
Түсіне мынадай іс кірмегендер.
Ростов кетті бастап жиналысты: —
Кешегі білесіздер болған істі.
Инженер Әкімбеков кінәсінен
Бір адам емханаға барып түсті.
Бір адам! Бір жақсы дос, бір туысқан,
Мәңгіге мүгедек боп, шықты уыстан! —
Бұрқ етті зал жарылып кеткендей боп,
Манадан сіңір ашу жұртты қысқан.
Шеңгелін босатқандай бір-ақ жазып,
Табылмай енді қармар жалғыз қазық,
Ол ағып кете барған секілденді
Әп-сәтте ой ыдырап, жан құлазып.
Жайдағы жалғыз көзден от шыққандай,
Үрейлі болып кетті бастық қандай!
Белгісіз зор ашуға мініп алған,
Кешегі мінез қалып, қырсыққандай.
Жан еді анада айтқан сырын бөліп,
Дәл қазір ауыр бұлт боп шыға келіп,
Бассалып бар айыпты төндіруін
Көргенде, қайта отырды тұра беріп.
Бір мезет трибунаға шықты Қарға,
— Тым оңай өмір-сабақ ұқтырар ма?
Көтердік, көтеруге шыдамады,
Мұндайдың арқасында жүк тұрар ма?
Қағазы қалтасында бір жапырақ,
Келді де сырлы аяқтай құр жалтырап,
Қарады, ішіне ас құймай жатып,
Басына тисін таяқ бұл қаттырақ!
Келмейді білім босқа жаттағаннан,
Белгілі кісілігің ақ-қараңнан,
Біздің ең асылымыз адам ғана,
Біз көмір өндірмейміз аққан қаннан! —
Ол сөзге дүбірледі біраз топ та,
Үнсіз тек бас изеді Ростов та.
Ең қатал шара тілеп түсіп кетті,
Болысар бұған адам рас, жоқ па?
Дегенде трибунаға Жұрын шықты,
— Қайтсе де қатты бұрап шығыршықты,
Үстіне жас адамның төге беру, —
Бір содан көре беру — бұл қырсықты.
Меніңше болмас әділ, болмас дұрыс!
Ашу бір ұстамасаң алмас қылыш,
Ақыл сәл келіп жетіп үлгермесе,
Аяныш іс болады арты өкініш...
Жиналыс топан судай тулады атып,
Желдетіп, жаңбырлатып, лайлатып,
Меңзең ғып ауыр толқын тоқтатпады,
Денесін бір лақтырып, бір аунатып.
«Рас мен жазықтымын, бірақ, бірақ...»
Төбеге осы «бірақ» тас боп құлап,
Немесе, ол қармайтын тал боп шығып,
Миында араласты талай сұрақ.
Басына жиналғандай қаны шапшып,
Бір жегі жеп жатқандай әлді қақшып.
Бұлдырап көздің алды жас па, тер ме,
Президиум алыс тартты, қалды қашық!
Қараса, көзін ашып енді бір сәт,
Оразов ол күтпеген үнмен жұмсақ,
Тұр еді трибунада жаймен сөйлеп:
Тым шапшаң жығып алдық тыңға жұмсап.
Болсын ол комбайнер жәрдемшісі,
Қашанда домаласа өрден кісі,
Тоқтайды ақыл табар жерге барып,
Адам жоқ елден үлкен, елден кіші.
Бір мектеп шахтерлардың арасы оған,
Меніңше осы лайық шара соған!
Берілсін сол Жұрынның қарауына,
Белгілі комбайнер, тамаша адам!»
«Ол қатты!», «Дұрыс солай!», «Әділ емес!»,
Дуылдап басылмады әлі де егес.
Тағы да сөйлеп жатты әлдекімдер,
Ар жағы енді бұған мәлім емес.
Қара тер сипап қалса көзі-басын,
Бір бұлт өне бойы кіл қорғасын.
Мамадан жауып-жауып сарқылғандай,
Ауыр түс көріп болып бұл жалғасын.
Тұрғандай, қалған қаста Жұрын, Болат,
Жап-жаңа жиналған жұрт шуы тарап,
Кетіпті мезгіл бұл кез түстен ауып,
Ағұстың қызыл күні қырын қарап...
Күнделік дәптерден
8 август. 1962 жыл
«...Құладым соныменен төмен ағып,
Келер күн не сыбаға келеді алып?
Мұрша жоқ оны ойлауға, қиялдауға,
Әйтеуір тірлігіме сенем анық.
Есімде студенттік сонау шақта,
Тәйірі-ай, құлау өнер, құлау шарт па?
Дейміз де бір-бір құлап шығатынбыз
Қамықпай «екі» алсақ та, «бір» алсақ та.
Өмірде қиын екен «құлау» деген,
Қалжырап жаның шаршап, сынар денең.
Көзінен әр адамның сөз оқисың:
«Кешегі құлап шыққан мынау!» — деген.
10 август. 1962 жыл
«Шақырды Ас Иваныч кеше мені.
— Мен сені жас жігіттің десем ері,
Түрің бар жасып қалған, жарамайды ол,
Өмірдің алда жатыр неше белі.
Айттым мен, енді мұңым шағайын деп:
— Ол рас, кетіп-ақ бір қалайын деп
Жүр едім. Талай арман быт-шыт болды,
Артыма енді несін қарайын? - деп.
— Осында білем жастың бір талайын,
Демейді іс үйреніп, жол табайын.
Аз уақыт болды деген атақ алып,
Абыроймен астанаға аттанайын.
Содан соң сонда ғылыми мекемеде
Қалармын бір ағаның жетегінде, –
Дейді олар, — өмір бойы көмірді ойлап,
Күнімді өткізбеспін бекер мүлде.
Ал сенің қасиетің жұрт сүйетін
Жап-жақсы ұғынасың іс ретін.
Үлкен жол инженерлік — осы жолға
Елің бар емін-еркін түсіретін.
Әдейі мақтадым мен, кінә тақпай,
Дәл түсін, мағынасын бұра тартпай.
Кей-кейде жан жүдеген шағында адам,
Өзінен жақсылықты қояр таппай!
Деді ол ұзақ қарап, қолын беріп,
Алаңсыз аталық бір жанын көріп,
Мен оған болдым риза өз ішімнен,
Кеудемнен жібігендей қарым еріп!»
12 август. 1962 жыл
«Уа, менің замандасым, құрдастарым!
Мақтанам, мақтана алмай тұрмас жаным!
Сен бүгін жақындаттың ерлігіңмен
Әлемнің ер-тәкаппар нұрлы аспанын!
Жаса сен, Юрий, Герман, отандасым,
Аспанның қиял жетпес қатал басын
Идірдің адамға әкеп, сені туған
Қалайша ел керемет аталмасын!
Космостың екі бірдей инженері,
Сендерсің — жер абыройы, жер беделі,
Жылдардың алпысыншы жігіттері,
Отанның жаңа буын өрендері.
Ол ұрпақ болар сансыз жұлдыз десем,
Төбемнен табылатын күнде іздесем.
Отан — Күн, Күн сәулесін молайтатын
Әлемнің жарықтары бізбіз — десем.
Сол менің атқарар іс, асыл мүддем,
Біткенше соңғы тірлік, ақырғы дем.
Иесі тағдырымның отан әкем,
Ең қымбат сырымды айтып жатырмын мен.
Бәрі ерлік — адал еңбек, біткен істің,
Түссе де, демейді олар «көктен түстім!»
Өйткені жерден ұшып, елден ұшты —
Анасы қасиетті көп жеңістің!
Ол рас, бір жығылдым көз ілікпей,
Енді мен өзімді аяп, өзім күтпей,
Шақырам шабыт, қайрат, шадыман күш
Ұшудың алдындағы әзірліктей!»

6. Жаңбырлы кеш
Күндізден көкжиекке шығып алып,
Үлкеймей, кішіреймей күнді бағып
Тұрған бір бұлт бар еді батыс жақта,
Түс ауа келе жатты сол ұлғайып.
Жел тұрып, бері созып бұлт мойынын,
Бурадай бастайтұғын кілт ойынын,
Бір рет мол-молынан аунап түсіп,
Толтырып жіберді ілез көк қойынын.
Сұр тұман қалың пласт секілденіп,
Мұнартып, көше беті секпілденіп,
Қайнаған қабат-қабат бұлттың басы
Қаланың дәл үстіне еркін келіп.
Шарт етті, аспан жерге жығылардай,
Шайқалып кетті дүние тұрып алмай.
Ішіне от толтырған алып қазан
Шыдамай қақ бөлінген түрі бардай.
Содан соң сауылдады мұзды бұршақ,
Аспанның арпалысы қызды бір шақ,
Асфальттың кеудесінен қайта қарғып,
Қайтадан жерге түсіп, жүзді моншақ.
...Кейінде Гүлжан, Болат таныстырып,
(О, қайран, жас махаббат, алыс үміт!)
Темір мен қыз Бөпежан қыдыратын
Бірақ та секілді оның жаны суық.
Көп сөзге келе бермей, тартып аулақ,
Қояды жігіт жанын салқын аулап.
Тастаса анда-санда көз жанарын,
Еш сезім білдірмейді айтып арнап.
Мынау бір әдеміше сұрша жігіт,
Қолында жас бұршақтай тұрса жібіп,
Ол соны қызықтайтын сыңайы бар,
Аз күнге алдарқатып ұстап жүріп.
Келіпті тәжірибеге ол жақында,
Үйі де, оқуы да Алматыда.
Әлі де бір ай болам, — деді бірде,
Сыры ма айта салған аңғартуға.
Дәрігерлік институт үш курсын
Бітірмек, абайсызда түскені үшін
Жайы бар өкінетін әлі күнге,
Еске алып еркелікпен өткен ісін...
Жаңағы бұршақ жауын дәл басында
Кинодан шыққан олар, қайда асуға,
Білмеген осынау бір қалың топтың
Жүр еді жүгірісіп арасында.
Түбіне паналады бір теректің,
– Япыр-ай, неткен жауын, неткен екпін!
Найзалап денемізді шақ құтқарды
Баяғы батырындай жекпе-жектің!
— Сіз қалай жазушы-ақын болмағансыз?
— Неліктен?
— Әсем сөздер қолданасыз?
— Неге, мен сонша жаман сөйлеймін бе?
— Жоқ, шыным,
құр алақан қалмағансыз?
— Пау! — деді ол.
Сықылықтап қыз күлгенде,
Бір отты жанарында жүздіргенде,
Су көйлек, ыстық омырау, бу көкірек
Жігіттің дәт-шыдамын үзді демде.
Бір сезім жапырақтай қалтылдатып,
Денені алсын қолға, қан тулатып,
Ессіздік дүниесіне жөнелгендей,
Жап-жаңа дұп-дұрыс сөз айтып жатып.
Алдында қып-қызыл шоқ жайнағандай,
Құштар қып соған біреу айдағандай,
Сол бір шоқ ерініне түсті келіп,
Кенеттен бар тамырды байлағандай,
Бір дауыс «аға!» деген естілгендей,
Сергіді енді ғана ес білгендей,
Қараса жан-жағына, еш адам жоқ,
Күн-дағы манағыдан кешкіргендей.
Секілді көк тұманда қала адасқан,
Құйып тұр әлі жаңбыр, қарала аспан.
Найзағай жарқ етеді, сол биікте
Секілді бір айдаһар арпалысқан.
Сол оттан түсті ме екен әлгі бір шоқ,
«Күн құрсын найзағайы, жаңбыры жоқ,
Жау жаңбыр, ұр найзағай, сілкін аспан,
Сескенер сенен қорқып тағдырым жоқ!
Жанайын, жанайыншы батыр-бұтыр,
Менімен ашуыңды ақыр бітір!»
Бір ғажап алды сезім билеп оны,
Әлі де сөз таба алмай алқынып тұр.
Қыз қайда? Бұл күйіне қалды қайран.
Ол неге жас сезімге салды да ойран
Аямай тарта берді? Жүгірді тез
Ақ көйлек жалт еткенде анадайдан...

7. Ағалар
...Көп күндер бірін-бірі алға салып,
Дарияның толқынындай жалғас ағып,
Кешегі ноябрьдің тойынан соң
Ақ қарды құя берді аунаса бұлт.
Арқада күз бен қыстың жігі бар ма,
Әуелі қара суық шығып алға,
Артынша ақ боранға сөз береді
Дегендей «енді аңыра, тыным алма!»
Ал сосын келер дейсің Ақпан таяп,
Боранын шумақ-шумақ атқандай-ақ,
Өңшең бір ақ боз жылқы зу-зу етіп
Даламен жөңкіп босып жатқандай-ақ.
Аймақта енді жүрер ешкім қалмай,
Жем таппай жебір боран ышқынғандай.
Тек қана Қарағанды шахтылары
Айқайға айқай қосып күш қылғандай.
Олардың аспай биік тұрбасынан,
Бөрідей басын соғып бір жасыған
Далаға шыға қашып жынды боран
Ұлиды теріс қарап қыр басынан.
Бір күні Жұрын келді үйіне алып,
Жайнаған іші-тысы бұйым барлық,
Пәтері, тұрмысы да әсем екен
Көрмеген жан секілді кіріптарлық.
Осы ойын Темірдің ол аңғарғандай,
Шырағым, десеңші бұл заман қандай,
Бір жылдар өтеміз деп ойлап едік
Мәңгіге жап-жалаңаш жаралғандай.
Ал сендер көрмедіңдер қиындықты,
Үмітті соғыс деген қиын жықты,
Үш саусақ оң қолымда жоқ болған соң
Алуға Военкомат мені ұмытты.
Қолменен итеруші ек вагондарды,
Есімде кетпейтіндей бар ол мәңгі.
Тізеден қызыл суды кешкен күндер
Дегізді енді дүние қараң қалды.
Онда мен айтсам саған тарихымды,
Бұзар ем сенің шырын бал ұйқыңды.
Үйім жоқ, қаңғып жүріп істедім мен,
Шығардым раздевальныйды аңдитынды.
Тараса жұрттың бәрі киім тастап,
Жатам да бірін төсеп, бірін жастап,
Жұрт келмей тәуірлерін кетем қағып,
Базарға жіберемін айырбастап.
Не керек, сан пәлеге ұрынды ағаң.
Ол күнде сақал-шашым қырылмаған
Әйгілі шахтының мен ұрысы едім,
Қақпаны еш адамның құрылмаған.
Жанымның тастығы ма, ластығы ма,
Ұқсадым даланың аш қасқырына.
Жасырып керегі не, өткен іс қой,
Басымнан талай-талай асты күнә.
Барады екі көзің бақырайып,
Жеңгеңді ас әкелсін, шақырайық.—
Дегенше үйге кірді cap бәйбіше,—
Көтеріп ақ табағын салтқа лайық.
Кісі екен аз ішпейтін Жұрының да,
Шахтерлық стаканның бірі мұнда
Бар екен, миығынан толтырып ап,
Жібермей тартып салды бұрылуға.
— Сүйесің рюмканың жіңішкесін,
Жассың ғой, саған әзір кім іш десін.
Қызыл жел, ащы терді шығаруға
Тегінде молы жақсы, бір ішкесін.
Содан соң сөзді несін ұзартайын,
Меңгеріп комбайнды шыққан сайын
Күн санап өзгердім мен өз ішімде,
Адалдай жеген етім, жұтқан шайым.
Келгендей кісілік те қайта айналып,
Алыстан ар-ожданым атой салып,
Бір қалың породадан құтылғандай,
Көмірім ар жағымда ашық қалып.
Өмірім жүре берді сәулеленіп,
Енді мен қатарда емес, кеудеге еніп
Қалыппын серіктерге сенімді боп,
Отыздың екеуіне келе беріп.
Ол жылдар, оның несін жасырайық,
Қалды ғой көп қыздардың жасы ұлғайып.
Үйлендім сондай қызға, бұл жеңгеңе
Кеттім мен балалы боп, сосын байып.—
Деп Жұрын аяқтады әзілменен,
— Бұл өмір аяған ғой жазын менен,
Қысын да аяған жоқ — бақ, абырой
Еңбекпен, келеді екен өзіңменен!
Ағалар! Өтті алдынан қаншама аға!
Бәріне береді бұл ойша баға.
Анадан туа жалғыз емес еді,
Амал не тұрмай кетсе сонша бала!
Кей-кейде сағынатын ағаларды,
Ініге солар ғой деп пана мәңгі.
Әркімнің бір ағасы болу керек,
Жалғыз деп санамайтын жан адамды.
Лаваға, өміріне барар жолда
Үмітпен көп адамға қарады ол да.
Байқаса, ағалықта, дос-серік те
Түспейтін еңбек екен оңай қолға.
Өзіңнен, өзің алға ұмтылудан,
Не біліп, нені қалай тұтынудан.
Жаспын ғой, жақсыларым жарылқар деп,
Пайда жоқ тек дәметіп, құр тұрудан.
Жиырма төрт жыл көп емес жер бетінде
Жалпының жанын біліп, тербетуге.
Ал бірақ аз да ғұмыр емес-ау ол
Талпынып, талаптанып ер жетуге.
Осылай ойлантты оны алғашқы айлар,
Көңілі жарқыраған жап-жас қайнар,
Сан рет лайланды, тазарды да,
Әркімді өмір солай айқасқа айдар.
Салар ол тартысына, талқысына,
Шаршатып, шарықтатып әр тұсына!
Қайрат пен ақыл өсіп тең келгенше,
Жалғыздық етер жаның сан қысымға.
Ал енді барар алда сапар анық,
Қалғандай түлеп өсіп, жоталанып.
Үстінде осы жолдың тұр ол қазір
Кешегі көп балалық артта қалып.
Бірінші бөлімнің соңы

ЕКІНШІ БӨЛІМ
ЛАВАДА
1. Жаңа горизонт
Түседі төмен кім-кімдер
Жазылды сыртта есімі.
Сартылдап оқтау темірлер
Жабылды кілет есігі.
Зыңылдап трос дыбысы,
Зуылдап кілет сүңгиді.
Әп-сәтте болып түн іші,
Қол шамдар басын шұлғиды.
Ол шамдар қазір — әр адам
От болып дереу өзгерген.
Біріне бірі қараған
Айнымайды көздерден.
Осынау оттар күн ұзын
Ағады-ау әсте тоқталмай.
Аспан мен жердің жұлдызы
Тоғысып ылғи жатқандай.
Ағасың сен де алаңсыз
Тағы да төмен, төменге.
Бар дүние, бәрі алыс
Биікте, сонау төбеңде.
Шығасың енді одан да,
Тартасың алға жаяулап.
Қалады жолдар оң-солда
Горизонт барын баяндап.
Жаңағы қалың адамнан
Ажырап сәтте кем-кемдеп,
Сондай бір серік тағы алдан
Кездесе берсе екен деп.
Бірінші түскен кісіге
Білінер ғажап жалғыздық.
Иесіз әлем ішінде
Адамсыз қанша бар қызық?!
Осы бір сәтте бұрылыстан
Жарқ ете қалып жалғыз шам,
Секілді бейне туысқан,
Секілді бейне таныс жан.
Үңіле берем дегенше,
Үлгеріп айтып кімсің? — деп.
Сапары тығыз өзгеше
Өтеді состав гүрсілдеп.
Келеді біздің жігіттер,
Шамдары жанып қаз-қатар.
Оразов бас инженер,
Қасында Темір, Болат бар.
Ашылмақ жаңа горизонт —
Түбінен сонау тереңнің.
Горизонт болмай сәні жоқ
Асылы шахта дегеннің.
Бар еді үш-ақ горизонт
Оразов мұнда келгенде.
Бұл кезгі кендік бәрі жоқ,
Бұлардай еркін сермеуге.
Горизонт деген өмірдің
Қабаттары секілді.
Өмірден тоқып не білдің,
Керемет көрдің не түрлі.
Осының бәрін баяндар
Шахтының қалың томдары ол.
Қаншама шахтер адам бар,
Солардың өткен жолдары ол.
Тоғызыншы горизонт
Болғанға дейін істегем.
Тоғыз жыл шахты жолы жоқ
Оразов шарлап түспеген.
Шәкірттік жылдар, сол жылдар
Шертілмеген жыр әлі.
Секілді жарық жұлдыздар
Есінде сайрап тұр әлі.
Он екінші горизонт, —
Он екі қабат жер асты.
Адамнан әсте алып жоқ
Терең бір сіңген тері ащы! —
Оразов қазір өзі де
Тәтті бір ойға батқандай.
Тереңге түскен кезінде
Тебіреніп жаны жатқандай.
Әнекей, алдан жарқ етті
Кең сарай, жан-жақ жұлдыздар.
— Жігіттер, бұрып ал бетті! —
Өзіне келіп тұрмыз дәл!
Тосын бір биік дауыспен
Оразов сөйлей жөнелді.
— Не деген бойшаң, тыныс кең
Метро дерсің бұл енді!
Шынында күмбез мынау бір
Цементтен құйып тастаған.
Піл табан тіреу кіл ауыр
Жер тулар деп саспаған.
— Адамға адам кей-кейде
Мықты екен деп сенбейді.
Осындайды көргенде
Қалай сенгің келмейді? —
Дейді ойланып Темір де.
— Ол рас, бәрі адамнан.
Сол сенбеуді жеңуге
Осының бәрі жаралған.
Мұның да бәрін ойлаған
Fылымнан туып күнде өнер,
Бәрі жолдас, бәрі адам,
Сен секілді инженер.
Бар қасиет еңбекте,
Жасап жатқан күн нұрын,
Күн көбейсе екен жер-көкте,
Күндемес адам бір-бірін! —
Деді Оразов, — ар жақтан
Шахтерлер даусы жаңғырды.
Осы ерлер бүгін орнатқан
Осында әкеп бар күнді.
Қосылды бұлар сол топқа
Қуанышты толқындай.
Үзілмей жанған мол отқа
Ұласқан тірлік отындай.
Ашылды жаңа горизонт,
Ашылар бүгін деген күн.
Горизонтсыз сәні жоқ
Асылы шахта дегеннің.
Ашылар талай горизонт,
Ашылар жандар не түрлі.
Оразов та Темірге
Көрінді бүгін ашылған
Бір горизонт секілді...

2. Салқын түн немесе реплика
Инженер кеңесінің мәжілісі,
Дәл қазір сөз сөйлеуге әзір кісі
Табылмай, отыр үнсіз жұрттың бәрі
Тұрғандай әлдекімнің басып мысы.
Бұл кеңес құрылғалы жылдан асқан,
Ай сайын инженерлер басын қосқан.
Кімде бір тың ұсыныс, не жаңалық
Ортаға ой салады жасырмастан.
Мұндағы талас қызу, айтыс қызық,
Жатпайды жанжалдасып тәртіп бұзып,
Еркін ой, не бір қиял жемістері
Шадыман күйге енеді шалқып, қызып.
Өңшең жас инженерлер дуылдасып,
Бірінің дәлелдері бірін басып,
Лаулайды өнер оты, білім селі
Талайдың терең, тайыз сырын ашып.
Кеңестің жетекшісі өзі Оразов,
«Барады бұл келгелі жастар азып»,
Деген бір өсегі үшін Қарғаның да
Басталған Ростовпен бас араздық.
Оразов іштей соған қиналғандай,
Болатын босқа кірбің, күй бар қандай?
Араздық — жанды жейтін дерт емес пе,
Мезгілсіз ішіңе у жиналғандай.
Араздық аздырады қылмыс жүктеп,
Ауырлап ішкі дүние, тыныс бітпек,
Жазылмас еңсең менен еркін ойың
Жүргендей бауырыңа қылыш бүктеп.
Не жетпес? Абырой ма, бақ па оларға?
Жол ма әлде мына сайрап жатқан алда?
Әлде сол қонып алған бақ, абырой
Күндесіп, шайнасуға шарт болар ма?
Ойлайды екеуі де шахты қамын,
Десіп пе осы жолда қақтығамын?
Ол рас еңбектің де, шахтының да
Анау шал бұдан бұрын жақты шамын.
Ол рас, жақсы инженер сөз жоқ оған,
Алайда кір, шаң басып тозған адам.
Он бес жыл бір шахтыда істегелі
Оны ешкім орынынан қозғамаған.
Отырған домалатып өрге тасын,
Демеген ешкім қарсы «сен не айтасың?»
Жоспарын ылғи жылда шахты орындап
Төсеген кәрі тарлан күнге арқасын.
Ойлаған бәрі соның өзімнен деп,—
Не десе, жағымпаздар сезін жөн,— деп.
Ылғи бір саңырауқұлақ қаптап өсіп,
Үйренген суын сулап, жерін жерлеп.
Жұмсайды ол жұмысшыдай инженерді,
Өзінен өзге сосын кім беделді?
Инженер творчество адамы деп,
Қарайтын, бағалайтын күн де келді.
Оқысын, жазсын, көрсін, ізденсін деп,
Ой менен іс арасын үзбесін деп,
Оразов өзі ұсынған бюро ашуға
Ғылымда жаңалықты көздесін деп.
Мұның сол бастық үшін бар кінәсі,
«Үйіріп жүрсің ылғи әр күн жасты,
Балалар бақшасының бастығы»,— деп,
Айтады ылғи бұған әзіл ащы.
Көрген жоқ бірақ мынау беттен алып,
«Жасы үлкен, абыройды өткен алып
Кісі ғой — дейтін-дағы көп кешіріп
Жүретін, жасаман деп тек балалық.
Кірлесе көңіліңде бір дақ қалып,
Мен қашан тазартамын сырды ақтарып
Дегенше, өткен күндер алдап соғып,
Кірге кір ұласады шумақталып.
Келмейтін әшейінде мәжіліске
Ростов отыр өзі қазір іште.
Оразов әлгі ойынан айыққанда,
Таңданып мынау тосын үзіліске.
Қадалып жалғыз көзбен қарап қапты,
Қастары бір жиырылып, қанат қақты.
Осы кез кең маңдайда жалғыз ойнап,
Білдірер жақсылықты, жаман атты.
Аңғарып соны Темір үйренгендей,
Ызғардан сәл денесі жиренгендей
Болды да, бала батыл сөйлеп кетті
Қайтадан шабытты бір күйге енгендей.
— Кешегі жас горизонт, жаңа бақыт
Секілді, көрді Оразов аралатып.
Азаймақ техника күшіменен
Бұрынғы болып келген адам артық.
Деп соны ұғындыра бастағанда:
— Сөз емес! — деді Ростов
Шапшаң, алға.
Еңкейе, зор тұлғасын бұлқып қалды,
(Әдеті сөйтер зілін тастағанда).
— Айтқанда данышпансың бәрің кеңес,
Қайсыңның қасиетің мәлім емес?
Адам не? Жұмысшы кім үнемдейтін?
Ол сенің — қолыңдағы наның емес!
Осылай жоғалады сенім кейде,
Шахтерлер бәрі соның тегін дей ме?
Сен қашан жаңалықты енгізгенше,
Жұмысшы шапанының жеңін жей ме?!
Бойға бұл жарасатын шақ күш емес,
Құр босқа неге керек артық егес!
Көңілден көмір жақсы тез өнетін,
Бұл саған эксперимент
шахтысы емес! —
Деді де, сол салмақпен қалды отырып,
Орындық сына жаздап, сәл толқынып,
Сықыры көпке дейін басылмады,
Қарияның ашуына зәр толтырып.
Оразов қап-қара боп, жақ ашпады,
Тістердің сықыр-сықыр дәл басқаны
Естілді мына тосын тыныштықта,
Тұрғандай ашу мыстан жармасқалы.
Қашанда хал-жағдайды дұрыс ұққан,
Мынау бір шығаруға тығыршықтан,
Сөйледі Ас Иваныч іліп кетіп:
— Шалмаңдар бірің іштен, бірің сырттан!
Болмаса үлгі алатын үйренер түк
Кім әуре мұнша жұртты үймелетіп?
Меніңше ештеме жоқ, қалатын тез
Осынша күйгелектік күйге жетіп.
Қашанда пайда болмас айту артық!
Шахтердің кім алады нанын тартып?
Байбалам сіз бен бізге жараспайды,
Ондайдың көрдік талай дәмін татып!
Деді де көпшілікке алды қарап,—
Жатырмын басу айтып, алдын орап,
Жалғандар одан әрі мәжілісті,
Азырақ түсініспеу болды бірақ.
Әр жерден көтеріліп әркім үндеп,
Темірдің айтқан болды сөзін жөндеп,
Жиналыс үзік-үзік жіп секілді
Жалғанбай тұрып алды құр дірілдеп.
Түн еді тарағанда бұлар содан,
Бір салқын есіп тұрды жел Арқадан,
Темірге сол ызғырық секілденді
Айтылған реплика жол ортадан.

Еске алу
Осынау тайғақ жол мен тар кешуде
Не жетсін жанға серік жар десуге.
Оқушым, енді оралып ойыңа алшы
Сонау бір жаңбырлы кеш бар ма есіңде?
Жалт еткен бір ақ көйлек сол бұрыштан,
Жарқ еткен бір ақ білек қолды қысқан.
Шарт еткен қара аспанның найзағайы,
Секілді болды-ау көзден бір-бір ұшқан!
Өткен күн сорабына қайта айналып,
Шегінем, енді амалын таппай қалып.
Сол күндер, тәуір күндер бір кешінде
Жатты ғой ғажап жастық той тойланып.
Үйленген тойы еді бұл Болат, Гүлжан,
(Дастанның бас жағында ол айтылған.)
Харьковтан оқып келген жас инженер,
Өмірдің сапарына жаңа туған.
Темірдің бар күніне болып серік,
Достасып жан ұсынып, қолын беріп,
Егіздей елегізітпей келеді оны
Бірде ертіп, бірде мұның соңына еріп.
Жалғанда дос деген сөз сүйкімді бір
Сонымен көбейетін шіркін ғұмыр.
Дос жетпей, достасуға еңбек жетпей
Көп адам осы жолда өкініп жүр.
...Сол тойдың кезі міне дүбірлеген,
Талай көз нұр шашады күлімдеген.
Ортада Болат отыр, періштесі
Қасында кірпіктері дірілдеген.
Ақ көйлек аппақ жарға жарасуын!
Аспаннан құс баласы, жан асылын
Жерге әкеп қондырғандай жалбарынып,
Қалдырып бұлт төсегін, күн ғашығын.
Көрмеген Темір көптен жиын мұндай,
Сауықтың, салтанаттың күнін қумай,
Өткен жыл шахтыға ылғи алып түсіп
Кетіпті жас шағына бұрылдырмай.
Ал қазір мына топты көрген шақта-ақ,
Тосырқап, қала беріп қорғаншақтап,
Сүйсіне таңырқанып тұрды бір сәт
Семсердей қында ұзақ қойған сақтап.
— Қаланың маңдай алды шахтысында
Инженер — басқа қонған бақ құсы да.
Өркендеп сала берді өндірісің
Осының келуінің нақ тұсында! —
Ду күлді тамаданың сөзіне жұрт,
Достарға қол алды бұл өзі келіп.
Арқадан қағып қойды жайлап
Болат Темірдің қысылғанын көзі көріп.
Жастықтың бу деміне піскен балқып,
Бал қыздар, бала қыздар үстем шалқып,
Тек қана көз күлімдеп, тәтті сөздер
Еріннен шығар емес, іштен қайтып.
Бәрін де отыр Темір тамашалап,
Секілді бір топ қайың, оңаша бақ,
«Не деген ыстық қыздар! — дейді ішінен,—
Оп-оңай өртеп кетер жоласаң-ақ!»
Бұл кезде той қызығы тартып әрман
Бәрі де қызып жұрттың балқып алған,
— Ал кәне, ән саламыз! — десіп кетті.
Жөнелді іле-шала шалқып-ақ ән.
«Қыз Қорлан», «Қара торғай», «Баян ауыл»,
Ұйтқыды, орай соққан ән бір дауыл.
«Қайықта», «Ана жыры», «Ертіс-вальс»
Айтылды қазір қандай ән бар тәуір.
Қосылды қыз-бозбала, жас пен кәрі,
Көтеріп тастағандай аспанды әрі,
Әнменен ұзатады-ау ерге сені
Жаныңның той бір алтын баспалдағы.
— Бөпежан ән салсыншы! — деген үннен
Оянды ол сезімінен дереу бірден.
Осындай әдеті бар ойға кетіп,
Сырттағы ұмыт қалар дүние мүлдем.
Байқаса жұрт бір қызға қарап қалған,
Әлдене тәтті ойымен қанаттанған,
Қыз көзі мұнартқан биікте тұр,
Ән саулап құйылардай сол асқардан.
Жалт етіп бір қарады сұлу қайран.
Жанары жаралғандай нажағайдан,
Топ-толық аппақ беті қызғылт тартты,
Темірді көре қалып анадайдан.
Бұрымы бір бұлқынды сонда қандай,
Ту сыртта қара толқын аунағандай.
Жиырма мен он тоғыздың арасында
Жимаған бойға көрік қалмағандай.
Жан екен әсемдікті қалап алған,
Бәрібір артта ертең қалады арман,
Дегендей еркін екен маңайына,
(Сұлулар солай еркін болады әмән.)
— Ал кәне, шырқап жібер «Сағынышты»,
Шыдасын мықты жігіт жаны күшті! —
Дегенде домбыра да бір бүйірден
Қосылып, делебені алып ұшты.
Сыңғырлап бір әсем үн тулап, ойнап,
Құтыртып, барады ілез тұла бойды ап,
Ерке наз, мұңлы сүйіс, бал сағыныш —
Тыңдаса көздің жасы шыр айналмақ.
Қадалып қалған Темір қыз көзіне,
Ән таныс, таныс емес ол сөзіне!
Айтатын Алматыда «Сен сұлу» деп,
Амал не, бұл сұлудың еркі өзінде.
Өзгертсе, өз арманын айтса мейлі,
Өзі де Қалдаяқов қой демейді.
Көрмеген көптен Темір естіп және
Мұншалық таза сырлы бал көмейді.
Барады бірте-бірте еріп балқып,
Жігітті еркін билеп, сеніп, тартып,
Сазына неше түрлі сезім беріп,
Әнді де айтады екен сөніп, шалқып...
Жаңбырлы сол кеш содан соң,
Кездесу еді жүз ғажап!
Сол мінез, бәлкім болмай жөн,
Көрінді ме екен қызға жат?
Асығыс сезім оны айдап
Түсірді ме екен отқа бір?
Айтпай да сөзін абайлап,
Бүлдіріп алған жоқ па бұл?
Махаббат деген күй әсем,
Тартуын таппай, бұзды ма?
Әсіре қызыл бір әсер,
Жалынсыз босқа қызды ма?
Жалт ете қалған ақ көйлек
Қайта бір келмес серт пе еді?
Жалғыз-ақ қысқан ақ білек,
Жазылмас берген дерт пе еді?
Не болды? Ойлап таппады.
Не жазды? Тағы білмеді.
Таң алдында қақпаны
Ашып, жапқан кім еді?
Жабар болса, неге ашты?
Тәтті ұйқыны бұзды кім?
Аппақ мұнар көк асты,
Үндемейді күзгі күн!
Үндемейді ағаштар,
Үндемейді бар маңай.
Үндемейді жап-жас тал,
Үндемейді бұл қалай?
Терезеден тұр қарап,
Мұңды жігіт ертемен.
Ай жүйткиді сырғанап
Бір жоғары, бір төмен.
Неғылған ай тұрақсыз? —
Деп сұрайды өзінен.
Бақса іркіліп, құлап тұр
Мөлдір жасы көзінен.
Жалғыз ай ма, төңірек
Дөңгеленген секілді.
Бар дүние тұрақсыз
Түрге келген секілді.
Бұл халіне түсінбей
Терезеде тұрды ұзақ.
Бәрі көрген түсіндей
Көңілі ояу жалғыз-ақ.
«Қош демей де, тілдеспей
Қалай кеткен кету бұл?
Бар қызығы бір кештей,
Қалды ойда не тұлдыр?»
Кеше ғана естіді ол
Қыз аттанып кеткенін.
Жаңбырлы жазғы кештің сол
Ұзаққа алып кеткенін.
Қыз білді ме десеңші
Жігіт жанын жаралап.
«Жүре бер деп жас кенші
Өз шахтыңды аралап».
«Тас тәуекел!» — деді ол
Қайта ширақ күйге еніп. —
Шықпайынша бітпес жол
Сол лаваны меңгеріп,
Сол бір қызға үйленіп!»

Ойлар, айлар
Осы алты ай, өткен алты ай зулап көшіп,
Ашқандай ол түсінбес жұмбаққа есік,
Алдына өмір қойған көп сұрақтың
Біразын байқағандай шындап шешіп.
Кешегі, Бүгінгі мен Ертеңгінің
Арасы көп оқитын екен білім.
Қаншалық кетті есейтіп, молықтырып,
Неңді алып, нені берді өткен күнің?
Алты айға жаза тартып, төмендеген,
«Аз күнге қор болып-ақ көрем» — деген
Ұғымы енді өзгеріп, танысты ол
Төмендеу, жоғарылау дегенменен.
Неғұрлым жоғарылап кеткен сайын.
Жердегі көп тұрмысын, көптің жайын
Еріксіз білмейтін кез болады екен,
Білмеуге демесе де ниет қылайын.
«Табаның көтерілген жерді барып
Тағы да көру керек бір айналып».
Деп еді Жұрын оған, рас екен
Алғашта ұқпап еді ол ойланып.
Байқаса философ бір шахтер деген,
Көзі жоқ жаңсақ айтып, әттең деген.
Өмірін жер астының түйіп жазған
Тең олар даналық бір дәптерменен.
Ер дейміз бейнеттеніп, көп істесе,
Жоспарды түгендесе, тегістесе,
Шын ерлік адамшылық екен бақса,
Ездікке жарты мысқал беріспесе.
Үйренді ол соның бәрін жұмысшыдан,
Бәріне тауып сабыр, дұрыс шыдам.
Ерлікті, кісілікті жинайды екен
Маңдайға үйірілген бір тамшыдан.
Солардың ақылы мен азабынан
Үйренді ол, жуынып та тазарып жан.
Жаңалық ол ұсыныс енгізгенде
Қалған жоқ солардың тыс назарынан.
«Сен — ұстаз, шахтер — шәкірт, әдеп үйрет,
Бұл да бір еңбек етер әдемі үй, — деп
Келетін кезі болды үсті түгіл,
Шахтының астына да мәдениет!» —
Оразов үйрететін жалықпастан,
Жаңа күн баспалдағын анық басқан
Табанды кісілігін көзбен көріп,
Жастардың жаны да оған қалыптасқан.
Шахтыға жаңа сәуле-нұр енгендей,
Жаңғыртып, жарқыратып жібергендей.
Жатқандай іштей қаулап ұлы бір күш,
Тұтатпай ешкім оған, жігер бермей.
Қаншама ұстап келген көне қолмен?
Тек қана ышқынумен көмір енген,
Өмірдің өзі енуге, өзі өсуге
Тереңде талпынған да, қала берген.
Ал енді сыртқа тепті солар қайнап,
Жолдағы ескі терек, томарды айдап,
Барады жаңа тасқын жер жаңартып,
Гүл тастап не тақырға жалаң, жайдақ...

Астана құшағында
Көп күндер кейін қалып жаздағы алтын,
Жан біткен ажарына таң қалатын.
Алматы тоты құстай ноябрьде
Жап-жаңа жиып алған сән қанатын.
Бәйтерек, сән қарағай, сұлу қайың,
Сұрамас ешкім келіп бүгін жайын.
Дәулетін бір-ақ жұтта шашып алған
Баяғы салады еске қырдың байын.
Бұлт қою кеудесінен дым бүріккен,
Торғайлар аласұрып күнді күткен.
Қалғиды қажығандай су бұтақта,
Бүрісіп жапырақтар сыны біткен.
Жақында келді Темір демалысқа,
Көп жатып әке алыста, ана алыста,
Сағынып қалған екен үй ішін ол
Бір келіп кеткені бар анау қыста.
Талай іс өтті бастан ол ұққандай,
Әуелде суы жетіп, толық қанбай,
Қалпы бар сына жаздап, мол пісуге
Қайтадан ұстасына жолыққандай.
Қалыпты кешегі бір бала қылық,
Қарайды ұлға соны ана біліп.
Әке де сезеді оны зерек оймен
Мұртының ұшыменен ғана күліп.
Үлгірген естіп оның оқиғасын,
Алғашта шеше байғұс көздің жасын
Көрсетіп қойып еді, ірке қалды
Шалының қабағына кез болғасын.
— Балам, сен, - деген оған әке тұрып, —
Балғадан қалатұғын текке сынып,
Майысқақ шеге болма, әлі талай
Жүресің қиындыққа жеке шығып.
Қалыпсың әжептәуір омсырайып,
Демейміз білмегенсіп жөн сұрайық.
Табан жол таптырмайды ә дегенде,
Жігіттің талай рет басы байып.
Сан рет шағы болар жүдейтұғын,
Алғайсың келдің екен үйде тыным.
Сағындық біз де сені, кете берме,
Болды деп билігі енді бір бетіңнің!
Қашанда ол әкесіне сүйсінетін,
Ұстайтын өзін де еркін, кісіні еркін.
Басынан шым-шытырық өмір кешіп,
Жаныңды тапжылдырмай түсінетін.
Дәл қазір жетпісіңнен отыр асып,
Көрмеген тірлігіңде қорқып, сасып.
Өзінен сан тағлым мысал алып,
Шабытпен сөйлер еді толқып, тасып.
Бүгін де болды риза өз шалына,
Тағы да қайрат беріп жас жанына,
Отыр ол жүдеулігін білдірместен,
Бұрғызбай әңгімені бас қамына.
* * *
АЗЭТЭМ — алып завод — ұлы өмірдей,
Заманның өзіне ұқсас түлегіндей.
Қараған солтүстікке астананың
Сол жақта соғып жатқан жүрегіндей.
Орындап жыл жоспарын сертпен асқақ,
Жатыр ол жаңа жылды ерте бастап.
Дәл бүгін келмек оған Аяз ата
Қыраулы ақ сақалын желпе тастап.
— Тамаша кеш басталмақ, жүр, көңіл қос!
Деді оған бірге оқыған инженер дос,
Шынында, айтса айтқандай мол салтанат
Аяз да базарлықсыз келмеген бос.
Ақ толқын, қара толқын — жігіт пен қыз,
Бұл залда ән менен би туыпты егіз.
Жас дәурен жарқылымен тулап ойнап
Жатқандай сабасынан шығып теңіз.
Қызыл көз телевизор аппараты,
Тойдың бір алас ұрып шапқан аты.
Секілді ерсіл-қарсыл ойнақтайды,
Көрсетпей қыз-жігіттің көп қанаты.
Оркестр сусылдатып липсиді ойнап,
Кеткендей жалтыр еден үсті жайнап,
Толқиды қынай белдер жас шыбықтай
Қараған көз байғұсты жіпсіз байлап.
Асылып ақ білектер әуе сызып,
Сүйріктей шынашақтар және жүзіп,
Енді-енді тұңғиыққа батқан жандай,
Осынау би қылығы неткен қызық!
Шынында той-рахат тұңғиығы,
Жаныңның шырқап шығар бір биігі —
Қалқаның мұнартқан көз қиығы,
Көйлектің өте шыққан жел-құйыны.
Бәрі де қоздырғандай мың жүйеңді
Кетесің кемедей-ақ жылжып енді!
Темірге бір қарындас келе қалып,
«Ант ұрған» ала сала, дөңгеленді.
Сөз сөйлеп, ән шырқатып аракідік
Басқарып жүр жүйткітіп қара жігіт.
Қалалық комсомолдың хатшысы — деп
Айтқан-ды досы жөнін мана біліп.
Темірге бұл сүйкімді бір жаңалық
Келгелі астанаға бұл дем алып,
Көргені тәртіпті бір көркем кештер,
Жөні бар үйренерлік, үлгі аларлық.
Сөйткенше тағы дулап, би де қызды,
Оркестр алды шайқап күй-теңізді.
Көрді ол әлгі хатшы құшағында
Ұршықтай үйіріліп жүрген қызды.
Таныды, танымай көз шыдасын ба?
Шамдардың жарығы мол шұғыласында
Ақ көйлек, қара бұрым шырматылған,
Өзі де әсем екен, расында!
Аршын төс, ашық маңдай, сұңғақ тұлға,
Жүректі жаралғандай тулатуға.
Әпсәтте қолтықтағы қызды үйіріп,
Қасына барып қалды зулап бұл да.
Жөнелді қайта толқып, би шалқалап,
Кеткендей зор оркестр үйді арқалап,
Күңірентіп, күмпілдетіп, сырғанатып,
Жайраңдап шақырғандай күй қолқалап.
Алыстап кете барды сұлу әлгі.
Анық сол екендігін біліп алды,
Енді ол көзі тінтіп көптің ішін,
Аралап шыққанынша ұзын залды,
Шегініп би баяулап бітіп қалды.
Адам көп, бәрі мидай араласқан.
«Кетем-ау енді бүгін таба алмастан»,
Деп оқшау шыға беріп, естіді ол
Арт жақтан қыз дауысын амандасқан!
Қалды ол қуанғанын жасыра алмай, —
Қыс мынау, Алматының жазы қандай?
Деп салды мақтау айтып, сәл күмілжіп
Әлі де толқығаны басыла алмай.
— Жақсы ма! Ұнады ма? Қашаннансыз?
Қыз-дағы сөйлей алмай еш алаңсыз.
Қалпы бар қобалжыған, әйтсе-дағы:
— Ал, аға, би билейсіз, ән саласыз! —
Деп оған еркелеп кеп табысқандай,
Кең тыныс, кербез аяқ алысқандай!
Астынан ұзын кірпік көз қадалса,
Шырқырап өз кеудеңнен жан ұшқандай.
Ойы жоқ қыздың мұны арбағандай,
Бір мейман, дос көңілін арнағандай.
Жетектеп көрсеткендей көп қызықты,
Сәлемін бимен ғана жолдағандай.
— Келіңіз үйге! — деді кеш соңында, —
Күндерді бір кездегі еске алуға! —
Қысылып қалды Темір бұл сөзіне,
Жарар деп, ретін таппай бас салуға.
Онысын түсінген қыз басқаша ойлап,
— Оқа жоқ, менің әкем кісі сыйлап.
Көрген жан, жатсынбайды, қысылмаңыз!
Күтеміз, сіз келесіз! — деді жайлап.

Борасын
Үлгірді қыз үйімен танысып-ақ,
Әкесі жан екен бір жаны шуақ,
Игеріп алып кетті әңгімемен
Ондағы достарының жайын сұрап.
Бір байқап, болды риза Темір оған,
Әйтсе де қыз жағына көңілі алаң.
Ал қызда алаң да жоқ, елең де жоқ
Күтіп жүр дос келді деп бүгін маған.
Манадан байқағаны көз жіберіп
Ол қыздың не істесе де өзінде ерік,
Жігіттей ұстайды екен үй іші де,
Үнемі ақылдасып, сөзді беріп.
Жалғыз ақтартады көз жиған төсек,
Тұңғиық тұнып жатқан жиһанға есеп.
Жалын боп қазір лаулап кететіндей,
Ойнақтап түссе барып отты кесек.
Бір сәтке оңаша қап жолығысты,
— Анада қалғансыз ба болып істі?
Естіп ем Гүлжан жазған хаттан оны,
Ауырлап жүріпсіз ғой соны күшті.
— Көп екен білмесіміз, шала екенбіз,
Жұрт айтса айтқандай-ақ бала екенбіз.
Дүниеге енді туған секілдімін,
Болды ғой тұңғыш мектеп бұл өткен күз!
— Дүниені тану үшін құлау керек,—
Дейсіз бе?
Ғылым екен мынау бөлек!
— Құлау шарт болмас, бәлкім, адам өзін
Қайтса де қиындықта сынау керек.
Жақсы ғой инженерді аяғандық
Пайдасыз қажеті не жай адалдық?
Құр сырттай атағы бар инженерден
Осы күн жүре алмайсың аяқ алып.
Әйтеуір кіру керек бір ВУЗ-ға деп,
Бітірген он жылдықты ұл-қыз әлек.
Артынан кетер тастап, нашар оқып,
Адасқан, — қолын сілтеп, — бір біз бе деп.
— Бар мұның дұрысы да, бұрысы да!
Дәлдеп айт бірін сына, мыңын сына.
Көбісі нансоғарлар — деген пікір
Жабылған жала болар құрбысына!
Күлді қыз, қолын жалғыз сермеп қалып,
Толықсып жеңіл-көйлек көлбек қағып.
Қақпадан қыз мейманын тұрды ұзатып:
— Болсын,— деп «инженердің кеші жарық!»
* * *
Келді ол қыздың бірде бөлмесіне,
Кетерде аз тіл қатып сөйлесуге,
О, ғажап, ағаш жонып біреу отыр,
Бір ұшын сүйеп қойып кеудесіне.
Басына береткасын киіп алған,
Үстіне тұрса-дағы кіріп адам,
Елейтін, еститін де еш түрі жоқ,
Болмастан көп дыбыстың біріне алаң.
«Қыз мұнда болмай шықты» —деген көңіл,
Ұшымен аяғының басып жеңіл,
Ізінше қайта қайтпақ болған шақта,
Есікте таң боп тұрып қалды Темір.
— Кіріңіз! — деді қыз тез жиналды да,
Бір жұмбақ ашылғандай қиналды ма,
Қызарған алақанын кезек сипап,
Шебердей бейтаныс жан тұрды алдында.
Баяғы ажары жоқ сұлу, сылаң,
Дәл қазір айнымайды жұмысшыдан,
Тек қана әсем кеуде дірілдейді
Тым тығыз алған демі-тынысынан.
Аздан соң серілді қыз жұмсақ күліп:
— Адамды қол жетпеске жұмсапты үміт,
Осынша бір әуреге түсеміз бе
Түбінде түк өнбесін тұрсақ біліп.
Талаптың кім ұсынды жолын маған,
(Айтам деп сізге ұмытам онымды әмән.)
Кезінде көп кітапты көркемдеген
Тәп-тәуір суретші еді менің мамам.
Көз жұмды, ана жылы алып ажал,
Кісі еді ер көңілді, жаны базар.
Қазақта бұл өнерде әйел көп пе,
Қаламнан қабілетім жоқ оны жазар.
Мүсінін ойсам деп ем бұл ағаштан,
Қаныма өнер болса араласқан,
Алдымен ана сүті емес пе сол
Сіңірген өз бойыма бала жастан?
«Басында романтика толып тұрған,
Ерекше қызым болды жолықтырған!» —
Деген ой Темірге сәт келе қалып,
Қысылды қыз көзінен аңдып тұрған.
— Я, бұл, тым қадірлі, жақсы талап! —
Деді ол, қалса-дағы тосырқап-ақ!
Қыз оны сезді-дағы, үндемеді,
Құрбыға бұл мінезін тосын санап.
Аударды әңгімені өзге жаққа,
Жігіттің мына қалпын сезген шақта.
— Соңғы рет тәжірибеге барам биыл,
Көктемде көңілді екен
Сіздер жақта!
— Деді қыз күлімсіреп әдей бұған.
(Неткен ол күлген кезде әдемі жан!)
— Мен сізді шын тосамын! — деді Темір,
— Алғашқы адамым сіз уәде қылған...
Өзі де қалай айтты, білмейді анық,
Кезінде шыр көбелек дүние айналып,
Мынау қыз сол дүние ортасында
Алыстап, қолын бұлғап, билей барып.
Тағы да баяғыдай жоғалғандай,
Не деді, қыз не айтты, ол аңғармай,
Ілгері бір ұмтылып, қалды тұрып
Оқты көз кеудесіне қадалғандай.
Жалғыз-ақ «Сау болыңыз!» дегенді ұқты,
Қақпадан аяқ басып, әрең шықты.
Бір қалың үй ішінде өрт қалғандай,
Ол жалын неден туып, неден шықты! —
Тағы да не бүлдіріп алды басым? —
Дедім бе тым асығыс, жар боласың? —
Денесін тез мұздатып, сала берді
Сол сұрақ, көшедегі қар борасын.
Кім білді, нендей ашу қысты қызды,
Бұл жігіт қандай асыл түсті бұзды...
Белгісіз... бір толқын қар кетті жуып
Жап-жаңа қақпа алдына түскен ізді.

Оралу
...Соңғы айлар хәлі шахтының
Жақсы да болмай тұр аса.
Мақтай да қоймас тап бүгін
Қалай деп жоспар сұраса.
Инспекция көбейіп,
Қаралып жұмыс тазасы,
Дейтін құр көмір берейік —
Қашты қарт бастық мазасы.
Қартайып келген шағы ма,
Ұрсу да, сыбау молайды.
Түспейді төмен тағы да,
Өткізіп үсте әр айды.
«Осы ағаң винті босаған!» —
Деген де кәзір трестен,
Күңкілдер шыға бастаған,
«Қасқайып талай күрескен.
Көмір үшін жан салып,
Еңбегі тәуір бар адам,
Жүреді дейсің қаншалық?
Пенсияға да қараған,—
Десіп те қойып, бұл күнге
Әкелген сүйреп жайы бар.
Талайды көрген шіркінге
Жұмыс қой ол да пайымдар!
(Кезеңі келіп сол шақта,
(Дегендей осы оң жолы)
Қамданып бір күн бар шахты,
Шығарып салмақ болды оны.
* * *
Жиналды жан жолдастар — көз көргендер,
Талай жыл ауызына сөз бергендер.
Бастықтар — ең белгілі инженерлер,
Пікірі өзгермеген, өзгергендер.
Алдымен сөз сөйледі Ас Иваныч: —
Өмірдің ұзақ жолын асып алыс,
Шахтерлық асыл атты алып еттің,
Ол сүйген қасиетін жасыңнан іс.
Шахтының, шахтердің да бар тарихын
Білетін, шежіресін ел танитын.
Кешегі ауыр жылда еңбек еттің
Тыйылып ойын-күлкі, тарқап ұйқың.
Бір шахтер, бір инженер осындай-ақ
Сіңірсін елге еңбегін таусылмай-ақ
Қашан да әр істің тұңғыштары
Қалған жоқ қандай істе басын аяп.
Мақтан сен, мақтанайын мына мен де,
Адал боп Отаныма, туған елге
Ең соңғы отымызды сөндірместен
Арнадық, аттадық та тыңнан өрге!
Дәл қазір шахты жаңа, талап биік,
Бір кезде рекордпен қалап құйып,
Шығарған шахты еді бұл, өз балаңдай
Көрген соң кете алмайсың қарап, қиып.
Ғылым мен техника жаңалығын
Шахтыға күнде әкелмек заман бүгін.
Ой жаңа, кадр жаңа, мақсат жаңа
Тілейді әр жұмысшы мамандығын.
Күрделі болған сайын іс қиындап,
Үлгеріп жүру керек тез қимылдап.
Жас жетіп, оралымға келмей қалсаң,
Ол сенің кінәң емес — сөзіме бақ!
Ал кәне, жолың болсын, тынық жақсы,
Сөйлесең бірін тәтті, бірін ащы
Кешірер жолдастарың, інілерің,
Танитын кісілер ғой ықыласты!»
— Түгі жоқ кешіретін! - деді Қарға,
Тезірек жақындатып дәмін алға,
Бір сәтке тағы басын көтеріп ап,
Жүгіртіп өтті көзін ұзын залға.
Басталып самарқаулау жиын басы,
Кейісінің көмейінде түйілді асы.
Төменде Темір де отыр шақырылған,
Бәрінен кіші еді мұның жасы.
Төр жақта сұңғақ бойлы жаңа бастық,
Көп болса қырықтардан сәл-ақ асып
Тұрған ол көкшіл көзін сабырменен
Бір тастап отыр көпке, момақансып.
Сөз алды бас инженер біраздасын,
Көтерді Қарға-дағы қайта басын,
Ойнады жүзінде оның суық мысқыл,
Дегендей ең соңғы рет не айта аласың?
— Еңбегің білер көбі мына топтың
Андрей Николаевич Ростовтың!
«Шахтының арыстаны» деп атаған
Көп жылдар бағасы да рас көптің.
Алдық біз мол тағылым, өнеге, үлгі,
Әкедей тәрбиесін бере білді,
Әкедей ұрысты да, көбімізді
Көтеріп желкемізден шегеге ілді.
Біз соған алғашқыда өкпеледік,
Сөйледік сынағыштап, көпке келіп.
«Есіктен кіре салып төр менікі»
Дейтіндей біз де ісініп кеткен едік.
Кеңітті төрімізді тыныстатып,
«Ағаның қашандағы бір ісі артық»,
Дегізді, ұстаз болды, өз қолымен
Алды ол көбімізді дұрыстатып.
Кейбіреу айтып жүрді өсек теңдеп,
Оразов Ростовпен қас екен, — деп.
Ерген де қарияның көзі болды,
Соларды қапылыста дос екен, — деп!
Қарғаға тастап қойды бір назарын.
— Кім білсін кімге орды кім қазарын!
Десіп те, қатты-қатты барысқансыз
Несі бар жасыратын — бұл да мәлім.
Ал бірақ қысас емес ол істеген,
Ұсақ жәйт аға, іні келіспеген.
Азырақ жарықшақты еңбектегі
Бірге алған абырой өзі тегістеген.
Жоқ біздің арамызда еш қайшылық,
Ұран қып соны қолға ұстай шығып,
Осы күн салт тұтатын біреулер бар —
Ондайды өмір өзі тастар сылып!
Бөлмейміз әке-бала арасын біз,
Біз көктем, жемісі мол ол асыл күз.
Ең үлкен еңбек — атты әке болса,
Бәріміз соның ғана баласымыз.
Кетпеңіз ойыңызға кірбің алып,
Тап-таза адал көңіл мұным анық.
Ал сіздің беріп кеткен — ұлы аманат
Қақпада тұрған санау жұлдыз жанып!
Қол соқты кенет бұл топ түрегеліп,
Кеткендей осы сөзге тілегі еріп.
Қайран шал! — деді Оразов, өзі барып
Қарттың мол құшағына кіре беріп.
Арада тағы біраз адам сөйлеп,
Кең залды көңіл шіркін кетті кернеп.
Табылып айтқың келсе не ғажап сөз,
Айтпасаң ішінде азып қала бермек.
— Көп айтпан, — деді Ростов,— бәрің маған
Ыстық сөз айттың арнап жалындаған,
Жігіттер, «жер астының жұлдыздары» —
Сендерді кетпей жатып сағынды ағаң!
Бәріңе мың рақмет, шахтыға да,
Кәрілік — жақсы болсаң — шаттық о да.
Өз басым ылғи тәуір болмағанмен
Сендерден көңіл риза таптым баға.
Жарар сол! Көп айтайын несіне мен,
Кей-кейде шығып кетсем төсіне мен.
Кешір сен, халық атты менің данам,
Азады адам артық несібеден!
Деді ол, қатты толқып тұрғанында,
Іштегі берік сезім тулады ма,
Кірпігі бір-екі рет айқасып қап,
Азырақ көз шарасы суланды да!
Қайтадан қарт қабағы тас түйіліп,
Толтырып алды қолға тосты үйіріп,
Қаққанда көз ілеспей, көкірегіне
Кеткендей болды стакан жас құйылып.
Өткен жол тағы сайрап түсті есіне,
Белінен өмір таңған жүк шешуге
Әлі де асықпаған қалпыменен
Қарады ол сапарының нүктесіне.

Жұлдыз туралы ой
Осынау тағы келді жомарт көктем,
Күн ерке күміс қолын бұлғап көктен.
Қырлардың маңдайынан сипап өтті,
Жүгіртіп жұмсақ самал бір жақ шеттен.
Хош иіс сәби еді дала қандай,
Дүние жаңа көшіп орнағандай,
Жалғанда бұдан өзге жаз басталып,
Ешқашан көктем сірә болмағандай.
Бәрі де тұңғыш таза күйінде тұр.
Әлемнің тек әмірші Күні кепіл
Өмірде сансыз рет жаз масайрап,
Сан көктем өткеніне күлімдеп бір.
Үш көктем бірге кештік Темірменен,
Деген жас енді ғана өмірге енем,
Сол өмір ортасында тұр ол қазір,
Шегінген күндері бар, шегінбеген.
Артында жолы жатыр аз да болса,
Сол жолға көңіл тоқтап, көз қадалса,
Айнадай көреді ол өз кескінін,
Көп ісі кетпесе де мәз боп онша.
Риза ол өмірінің басына бұл,
Теңіздей тасына біл, басыла біл —
Өзің бол, тасысаң да, басылсаң да —
Қимылға қашан-дағы басып әділ! —
Дегендей өткен күндер беріп сабақ,
Бойына тек жастықты көрік санап,
Кеудемен жеңем деген мінезіне
Алғандай қазір өзі теріс қарап.
Көрді оны Ростовтың өз басынан,
Баяғы қарқын-қайрат тез басылған,
Тұрмыстың арбасынан босаған ат
Секілді, аз күнінде көп жасыған.
Қайтсін-ай, өскен ұя өзі үйреніп.
Шырғалап шықпайды ол жиі келіп,
Жүргендей жалғыз көзбен әлі-дағы
Маңайда кемшіліктің бәрін көріп.
Әттең ол төрге шықпай, әрі бармай,
Айналған ескі жұртын көрі нардай.
Биліктің өзі ұстаған делбесіне
Қарайды тек алыстан көзін алмай.
Жас бастық, жаңа бастық азулы арын,
Қолдағы білдіргендей әмір барын.
Біртіндеп, тілерсектеп, тістеп қуып,
Жатыр ол мұның ескі кадрларын.
Сылтаудың неше алуан түрін тапқан,
«Жас жеткен, саулық біткен, қырын тартқан»
Кейсісін маңдайынан сипап сөйтіп,
Кейсісін құтылмақ боп жоғарылатқан.
Алдымен ұшып солай Қарға кетті.
Өзімен әкеткендей бар әлекті.
Көпшілік қалды сілтеп қолын оған,
Қиыспай қиналған жоқ ол да көпті.
Салынған үй-жайы бар екі қабат,
Жан-жағы жеміс толы бау менен бақ.
Бөксесі сұлу «Волга» жарқырайды,
Қайындар жапырағы күнмен ойнап.
Шұқылап, еңбек сүйгіш бір адамсып,
Әр шөбін қорасының жүреді аршып.
Сеп-семіз cap бәйбіше тұр базарда,
Өзіндей жан-жағында семіз қапшық.
* * *
Қақпада, ең биікте жұлдыз жанып,
Тұр әлі жан-жағына жымың қағып.
Дәл биыл он жыл оған толады-ау! деп,
Ростов ойланады бүгін де анық.
Қарайды ол сол жұлдызды күнде келіп,
Секілді бақ жұлдызы көңілі сеніп.
Қарт адам қара іздегіш әдеті сол,
Көбіне іздейтіні өмір-серік.
Сол жұлдыз бір күн жоқ боп қалатындай,
Көрмесе, оны әсте тағат қылмай,
Үйренді ол, мына аяулы шахтысының
Сол жұлдыз көкте тұрған қанатындай.
Темір де жолығысып сол арадан
Таңертең сәлемдесіп соғады оған.
Секілді ол жұлдыздың қарт күзетшісі,
Бір кезде өзі иесі болған әмән.
Дегені: «Жұлдыздары жер астының,
Есінде — енді соның растығын,
Көргендей — күнде жүріп достарымен,
Ол жұлдыз осыларға мирас бүгін.
Қосылып жер астының жұлдыздары,
Туған ел абройлы ұл-қыздары,
Осынау биіктегі алып жұлдыз
Ішінде жарқырайды күндіз бәрі.
Шыңырау тас жүрегі, тас жанының
Түбінде еңбек еткен жас-кәрінің.
Бір сонда тағдыры мен еңбегі бар,
Адал жан, аппақ көңіл достарының.
Сүйді ол, бәрін соның өзім, — деді,
Басқандай тек солармен өзі ілгері.
Олардың шыншылдығы, ерліктері,
Олардың кісілігі, төзімдері.
Бір мұның қымбат қимас асылындай,
Білем деп мақтан етер жан сырындай.
Солардан сіңіп жатқан қайрат бұған
Таусылмас мәңгі-бақи тау суындай.
Олар да ойлар осы жұлдыз қамын,
Елемей жер суынып, күн жанғанын,
Құлдилап тұңғиыққа түсіп жүріп,
Таба алса маңдай тердің бір маржанын.
Тағады сонау биік жұлдызға әкеп,
Жатқандай асыл борыш — парыз өтеп.
Жұлдызды шахты жайлы жырлар жазып,
Ақыны өз ішінде аңыз етпек.
Анау қарт жұлдыз жайлы ой ойлаған,
Мынау жас соны бағып қарайлаған,
Еңбектің жұлдыздары үлкен-кіші
Заманды жақындатар арайлаған,
Сол үшін болашақты күтеді адам,
Сол үшін болашаққа қарайды адам!

Қол бұлғау
(Эпилог орнына)
Аэропорт. Ығы-жығы мұның басы,
Сәске түс. Күннің қалың шұғыласы.
Аспанға апаратын алтын жолдай,
Дегендей: «зымырашы, зымырашы!»
...Секілді қалың адам - құс базары,
Өндіріс шеберлері, ұсталары
Астана жиылысына шақырылған,
Көңілді осынау бір тұста бәрі.
Алыстан анау шоғыр бәрі таныс,
Ортада Оразов пен Ас Иваныч.
Дәл қазір Алматыға жүргелі тұр,
Аспанның көк жолымен асып алыс.
Ростов иілмеген нар денесі,
Секілді сахараның cap белесі,
Қарайды қолын сүйеп маңдайына
Аспанның білетіндей бар кемесін.
Қолында гүлдері бар жарқылдаған,
Көмейден күлкілері сарқылмаған,
Бер жақта Темір, Болат, Гүлжандар тұр,
Гуілдеп басылмайды шалқып алаң.
Ажары-ай жас көктемнің, жаз айының!
Адамның сәби көңіл, таза күнін,
Сәнімен, салтанатын салады еске,
Тыңдатып табиғаттың ғажап үнін.
Саңқылдап радио міне қазір:
«Астана самолеті деген әзір!» —
Хабарды айтысымен құйылды жұрт,
Басылып жаңағы ду, өлең-әзіл.
Қол бұлғау, үнсіз ғана қол бұлғаулар,
Оң сапар, адал тілек жолды жалғар,
Осынау қол бұлғауда адамның бір
Аяулы қасиетіне толы мән бар.
Сияр ма оны тізсең жыр жолына,
Сол саусақ ұшындағы нұр молына.
Тек қана қарада тұр, қара да тұр,
Сыйғызған жомарттықты бір қолына!
Алыстап Ас Иваныч, Оразовтар,
Мұндағы достары да қол созып бар,
Жалғасты алтын жіптей жақсы көңіл,
Ар жақта жасыл таулар, кең жазықтар.
Олар да бұлғағандай қолын барлық,
Аспанға алып кеме бір-ақ қарғып.
Шықты да, бұлт үстіне кете барды,
Жердегі жылдамдығы жұртты таң ғып.
Темірлер әлі сол бір тұр орнында,
Тербеліп майда желмен гүл қолында,
Оқушым, аз сабыр ет, бұлар күткен
Тағы бір жолаушы бар көк жолында.
Келеді ол жас қуаныш, шаттық артып,
Жақсы үміт, күткен арман көп құмартып.
Күніндей сәскеліктің от махаббат,
Талай жан қызуында өтті балқып!
Бір сәуле шыға салып астанадан
Күнменен жарысқандай аспан оған.
Әдейі қошеметтеп жол ашқандай,
Бір сені күтіп тұр, — деп дос манадан.
Сол сәуле зулап келіп бір іркілмей
Темірдің жүрегіне кіретіндей.
Аралап өне бойын, қан тамырын
Өзімен бірге жасап жүретіндей.
Дәл қазір аспан мен жер арасында
Тұрғандай, жаны жолда, өзі осында,
«Келсінші, — дейді Темір, — келсін жарым
Көктің де, көңілдің де тазасында!»
Мінекей, алып кеме қонды келіп,
Шегінді ұсақтары жолды беріп,
Жақындап келе жатыр төсі аңқиып,
Соңында шырқ айналған құйын еріп.
Баяулап пропеллер тынды бұл сәт,
Баспалдақ асылды оған тұмсығын сап,
Биікте ашылды есік, сол бір есік
Ондаған көзді үйіріп тұрды бір шақ.
Ішінен шықты халық үздік-үздік,
Алдыңғы адамдарды көзбен сүзіп,
Көрінбей өз жолаушың көпке дейін
Сол сәтте қобалжудың өзі қызық.
Ал, әне, шықты бақыт, майдай гүлің,
Ақ көйлек, бұлаң қағып қайран бұрым!
Тұрғандай құс төресі жағаға кеп,
Сағынып қайта тауып сайран күнін.
Бөпежан, бал бөпесі махаббаттың!
Жырымда қаншама рет аталды атың!
Жарқ етіп шыққаныңда, сәл ұмтылып,
Сабырын әрең ғана сақтады ақын.
...Қол бұлғау, тағы-тағы қол бұлғаулар,
Басына бақыт құсын қондырғандар.
Қол бұлғап қошеметтеп тұр өздерін,
Оралған кешікпестен жолынан дәл.
Келеді ол көктен түсіп баспалдақтап,
Кеудесін жібек желге тосқан аппақ
Келеді ол алдағы асыл күндеріне
Қайтадан ұшу үшін қос қанаттап.
Оқушым, осы арада тұрып алып,
Біз-дағы баршасына қол бұлғалық!
Бар сапар, бар жақсылық, бар еңбектің
Тоғыссын той-думанға жолы барып.

---