Черкес кегі

(шағын поэма)

Тентек Терек бұлқынып
Дариялыдан шықты ойнап,
Шың жартасты бетке ұрып,
Жосылып ойға салды ойнақ.
Көк торғындай аспанға
Толықсып, өрлеп маңғаз ай,
Нұр төгіп Кавказ асқарға,
Жүзеді көкке жылжып жәй.
Қазбектей қату қаһарлы,
Теректей тентек өзеннен,
Ер жеткен күш ап өр жанды,
Жауына кекпен кезенген.
Кавказдың өжет баласы,
Құзда өскен орғып арқардай,
Өсірген тауы — анасы,
Ыстық боп бейне жас жардай.
"Қандай ыстық туған жер,
Сүйкімді өзен тау мен тас,
Ардақты ауыл, туған ел,
Жан сүйген құрбы замандас.
Алтын дәурен — бала шақ
Өткізген осы тауда ойнап,
Жігіттік дәурен, жас жарды ап,
Салған күндіз, түнде ойнақ.
Атқызған осы қияда
Тамаша таңның талайын,
Қырандай қонған ұяға,
Шолып Мурид маңайын.
Отырды осы бір кеште,
Жартастан аңди жау жолын,
Қадалып әрбір елеске
Қырандай сүзіп оң, солын.
Ауын анау өртенген,
Бықсиды шала қоңырсып,
Естимін үнін өртте өлген,
Бауырдың зарлап ыңырсып.
Қайда ақ Белла ару жар,
Бөбегім, Әшім, құлыным.
Тілдеспей өлді - ау сорлылар
Қолында фашист сұмының.
Арыңды жауға бастырмай
Терекке қиған жаныңды,
Жауыңа жасып бас ұрмай,
Қуат қып мені, жарыңды.
Арманда кеткен ару жар
Артыңа тастап аманат,
Тау елінде аңыз бар,
Өлімнен ерге ар қымбат.
Сен де таудың қызысың,
Арың қымбат өлімнен,
Мен де таудың ұлымын,
Ар үшін безем өмірден.
Осы ойлар кекті өршітіп,
Отырды Черкес долданып,
Тау жолын андап жау күтіп
Мылтығын оқтап қолға алып.
Теректің бойын тепкі қып,
Орнатқан фашист қара күн,
Муридті билеп қанды кек,
Айқасып жаумен күндіз, түн.
Сан фашисті жайратқан
Осы тауда ер Черкес.
Қиядан қағып құлатқан,
Терекке түпсіз ерте-кеш.
Алғандай тынып түн басып,
Мелшиіп тұрды тау мен тас,
Теректе толқын атой сап
Мөңкуден мәңгі тыйылмас.
Бұрқырап ойнап жарқылдап,
Теректің суы жатты ағып,
Жан-жағын шолып құлақ сап,
Жартастан бойлай бас батып.
Мылтығын қолға серт ұстап,
Жорғалап бейне жыландай,
Келеді біреу жылыстап,
Қиялай өрлеп көз алмай.
Отырды Мурид сығалап
Таныған жаудың жүрісін,
Мылтығын кезеп жанына ап,
Ішіне тартып тынысын.
Қарауылға алып жан басын,
Салды басын ер Мурид,
Қан қылып шыңның жартасын,
Құлады құзға құдиып.
Ағынға түсіп құлдырап,
Толқын қуған нәжес тән,
Тереңін Каспий бетіне ап
Жөнелді ылайға жауыз жан.
Осыменен болды отыз,
Мурид атқан жау саны,
Жау ажалы осы құз,
Өлімнің жұмбақ қақпаны.
Атқан жауын құлатқан
Қуанып Мурид қаперсіз,
Мәлел сұмырай ел сатқан,
Кеп қалды аңдып қара жүз.
Муридті Мәлел бассалды,
Бассалды бірге офицер,
Қапыда қыран ұсталды,
Қаруласпай қайран ер.
Алдында қару ақ перен,
Байлауға түсті батыр қол,
Ойында Терек, су терең,
Айнала жартас зәулім зор.
Жылжиды көкте алтын ай,
Жыпырлар жұлдыз алыста,
Бәрі де қарап тұрғандай
Қадалып жерге ғарышта.
Жаңа ғана еркіндеп
Еркелеп құшқан табиғат,
Ілезде бәрі қарап шет,
Томсарады болып жат.
Түнергендей тау мен тас,
Мұңайғандай есті жел,
Тұтқынға түсті азат бас,
Қаруласпай есіл ер.
Қолы бос боп Мәлелмен
Кездеспей тауда жекпе-жек.
Байлауға түсті ер мерген,
Азғыннан алмай қанды кек.
Әкетті айдап қыранды,
Қиядан ойға жеңген жау,
Айнала жартас сұрланды,
Мелшиіп тұрды асқар тау.
Қараңғы шыңырау тас зындан,
Байлаулы қолы артына,
Түсірді соған атпай таң,
Мәлел де бірге барды да.
Отырды Мурид жалындап,
Қасында қансыз сұм Мәлел,
Ториды сырын сұрау сап,
Партизаннан бір дәлел.
Сұрқия арбап қулықпен,
Күлгендей ердің арына,
Өлімнен болмай қорлау кем,
Қарайды Мурид қанына.
Қатпады тіл қасарып,
Азғын Мәлел кетті ұйықтап,
Қараңғы зындан томсарып,
Түн басты жым-жырт тұйықтап.
Кек пенен қатер тай - талас
Алысты батыр жүрекпен,
Ұйқыға кетті Мәлел нас,
Дыбысы шықты қор еткен.
Мәлелдің төніп басына,
Отырды Мурид аз тыңдап,
Томсарып зындан тасы да
Ер кегін қозғап ойға сап.
Муридтің қолы байлаулы
Ұйықтайды Мәлел қымсынбай,
Таң атса дара сайлаулы,
Муридтің барар орны сай.
Мына азғыннан кек қайтпай,
Қоштасады ер өмірмен,
Өлуге серт қып сырды айтпай,
Артық боп ары өмірден.
Отыр Мурид бекініп
Торға түскен тау қыран,
Өз өмірінен сыр қымбат,
Ол сыр сонау партизан.
Мынау азғын сұм Мәлел,
Сатылған жауға бұл қорқау,
Айтпай ма қарғыс маған ел,
Артымда бұл сұм қалса сау.
Ақырғы жинап қайратты
Алмай кекті бұл сұмнан,
Өлсем арман, бұл қатты,-
Болмай ма берсем ертең жан.
Есіне алды күйініп,
Осы ойменен түйіліп
Жиып алды бар күшін,
Жауыздардың бар ісін
Не қалды қайта ойланар,
Өлімнен басқа өріс жоқ,
Қорлауға түскен сүйген жар,
Өртелген үйі қоныс жоқ.
Жас ұлан жалғыз Әшімін,
Жау шанышқан найзаға,
Қайнатты бұл кек ашуын,
Тірлік пен өлім бір баға.
Халқы түскен талауға,
Қаласы күл боп өртенген,
Жосыған халық жүр тауда
Тамақсыз, үйсіз аңша өрген.
Қабындап келген қанды кек,
Қорғасындай басты ойды,
Көзінің алды тұман боп,
Әкетті билеп өн бойды.
Кек қайраған ер черкес,
Мәлелді тепті жүректен,
Жинай алмай Мәлел ес,
Жатты талып шықпай дем.
Тағы да тепті басынан,
Мылжаланды бет-ауыз,
Жаншылып зындан тасына,
Жатты жайрап сұм жауыз.
Түйдектеп келген түнеріп,
Батырдан ашу таралып,
Азғын Мәлел жатты өліп,
Білінді таң да ағарып.
Зынданға келді ысқырып,
Жендеті фашист қанішер,
Жатыр жайрап қылжиып,
Тыңшы боп қалған қу Мәлел.
Қарайды жендет жан жаққа,
Жалғыз тұтқын тас зындан,
Оның қолы байлаулы,
Ешнәрсе жоқ қарудан.
Алып шықты зынданнан,
Тергеді Мәлел өлімін.
Өлтірген Мурид жоқ танған, -
Оны өлтірген міне мен.
Ол азғын еді дос сатқан,
Өлтірдім ұйықтап жатқанда,
Тау елін сатқан ант атқан,
Ұйықтады, түсті қақпанға.
Сыр керек болса айтам мен,
Еріңдер менің артыма,
Партизан орнын тап деген,
Байладым басты шартыңа,-
Деді де қайсар ер Мурид,
Қобалжымай қасқарып,
Ішінде терең сыр бүгіп:
"Барайын бекін тасқа алып.
Тастың төрі тұйық құз,
Ойында Терек орғыған,
Арты қыспақ жалғыз із,
Апарам бастап мен соған".
Мөлдіретіп берді айтып
Партизаннның бар сырын,
Сенерлік етіп сыр тартып,
Жүретін жолын, бекініп.
Сенді ме, сенбей сынау ма,
Кім білсін жаудың қулығын,
"Баста" деп ерді ал тауға,
Алдасаң өлдің, - деді — ұғын".
Түсті Мурид соқпаққа,
Қолы артына байлаулы,
Үмітпен қарар тау жаққа,
Кекпенен тісі қайраулы.
Ойлаған ойын Муридтің,
Әлде ұғады партизан,
Сәті болмай үміттің,
Әлде есіл ер береді жан.
Сыр сездірмей сыртынан,
Сиқырлы жүзбен жауына.
Күледі ішпен мұртынан,
Сеніммен қарап тауына.
Тәкаббар таудай өр жанды,
Қазбекте өскен ер Черкес.
Үйіндей біледі бұл маңды,
Сайрандап өскен ерте, кеш.
Мурид алда, жау артта,
Кезеулі мылтық бұрылтпас,
Гүрілдеп аспан бір сәтте
Жаңғырықты тау мен тас.
Шыға келді ойнақтап,
Тауды сүзген бір қыран,
Құйқылжып шүйіп ойнақ сап,
Құйылды құстай көрген аң.
Самолеттің көргенде
Қанатты қызыл жұлдызын,
Жата қалды жау жерге,
Паналап қуыс тау құзын.
Тәкаббар бойын өр ұстап,
Көтеріп басын қасқара,
Адымдап Мурид аяқ сап,
Арқардай ырғып тастарға.
Тарта берді бөгелмей,
Таныған Мурид қыранды,
Жауды атқылап жол бермей,
Муридке қыран жол салды.
Айнала беріп бір тастан,
Байлауды қиды тасқа егеп,
Тас қыры кем бе алмастан,
Жіберді қиып кіршілдеп.
Қол шешілді ер Черкес,
Арқардай ұйытқып кетті ойнап.
Жолдасын тауып сол күн кеш,
Қайта аттанды қару ап.

1942

---