Кейкі батыр

Бастайын «бисмилла» деп сөздің басын,
Тағдырым таланыма кез қылғасын.
Жазайын ақиқаттың сиясымен,
Қаламға қоса құйып көздің жасын.
Саралап адамзаттың дос пен қасын,
Аралап туған дала тау мен тасын.
Даралап ерлігі мен еткен ісін,
Айтайын Кейкі батыр хикаясын.
Байын да, батырын да, өңгесін де,
Бөлмеген періштесін, пендесін де.
Тарихтың хатталмаған парақтары,
Ғасырдың қалып қойған көмбесінде.
Соларды айту маған болған міндет,
Сол үшін адам тегі өмір сүрмек...
Отырдым Кейіпкерге жаным ашып,
Оқушым айтпасын деп: «Мынау кім?!» деп.
Жүргендей ертегінің ішінде сен,
Болдың ба, тағы да оқы түсінбесең!
Оқушым, саған – шаттық, маған – бақыт,
Кейкінің кейпін беріп, мүсіндесем.
Аттамай ақиқаттың кермесінен,
Еледім Ер еңбегін Елге сіңген.
Кей сәтте шамырқанып, шыға шаптым,
Шабыттың қағып қойып делбесінен.
Оқушым, құр қалдырмас бұл хатымды,
Өткеріп зобалаң мен зұлматыңды.
Шым батып, шыңырауға кетіп қалған,
Шығардым жарық күнге бір Батырды.
Сұмдықты, сол баяғы сұрқиянды,
Ақынның айғақтайды бір қиялы...
Қорықпай жауға шапқан,
Қолда найза – Атасы Қобыландының бір тұяғы!
Десек те, оны пенде жұмыр басты,
Өткізді арпалыспен ғұмыр жасты.
Бағы да, байлығы да – Батырлығы,
Басқаның бәрі одан қырын қашты!
Ақиқат атой салды – жеңді де ақыр,
Тарихтың таңбасындай – белгі жатыр.
Кененің кегін қуып, Шейіт болған –
Қазақта осы шығар соңғы Батыр.
Болашақ болса еңбекті бағалар шын,
Танытар әлі талай дана халқым.
Аз емес, өзек тілген өкінішім,
Оқушым өткен істен сабақ алсын!
Болғанда қиын асу, терең өткел,
Ел-халқым Ер ісіне елең еткен...
Қазақта Батыр көп қой... десек-тағы,
Кейкідей сирек туар Кереметтер!

КЕЙКІ БАТЫР ХИКАЯСЫ
***
Торғайдың ұлан-байтақ даласында,
Жыланшық-Жайылманың арасында.
Керемет Кейкі деген батыр өткен,
Қазақтың ондай жан жоқ баласында.
Қалдырмай хикаясын айтып берсем.
Тыңдаушым, рас сөзге нанасың ба?
Еткен аз ондай ерлік бұл өлкеде
Жылдардың он алтыншы шамасында.
Жасында атышулы ұры болған
Байлардың кәсіп қылып панасында.
Алғанын алаламай бөлін берген
Малы жоқ – кедей-кепшік, шарасызға.
Сандалтқан садақ оғын бала күннен
Сарторғай, Қараторғай саласында,
Қашқан аң құтылмаған атқан оқтан,
Білгенге мергендіктің мәні осында.
Досына қылша мойнын кесіп берер
Қылаудай қиянат жоқ санасында.
Қастасса қабағынан қар жаудырып.
Қалың ел қорқады екен жанасуға.
Бетінің бедірейіп түгі шығып,
Шаншыған қаны сыймай қанасына.
Көгеріп тұла бойы кетеді екен,
Көзінің қара қалмай шарасында.
...Содан соң жортуылға шығады екен,
Қалдырмай жолдасын да, жорасын да.

***
Жайлаған Торғай бойын Арғын, Қыпшақ,
Көктемде Қырға шығып, Сырды қыстап.
Жерінің шұрайының арқасында,
Өлмеген лағы да жаман тышқақ.
Мыңғыртып осы өлкеде мал айдаған,
Қарасып бір-біріне қарайлаған.
Ұры ұстап ірі байлар бесеу-алтау,
Байлықтың бүтіндігін және ойлаған.
Біреуі сондай байдың Әбдіқапар,
Байлардан мойны озық өзі қатар.
Сарторғай айдын-шалқар тасығанда,
Көш келіп қонады екен ақар-шақар.
Өргізіп осы арадан туған төлін,
Көшеді қайыстырып жердің белін.
Жарты күн сауылмаса сиырлары,
Тырсиып шыдатпаған сыздап желін.
Кешкілік ұбап-шұбап байдың малы,
Құлындар жалт-жұлт етіп құйрық-жалы.
Биелер бір-біріне иек артса,
Азынап шыға келер айғырлары.
Биыл да келіп қонды Маятасқа,
Ойлама жайлау жоқ деп одан басқа.
Әркімнің өзіне тән жұмысы бар,
Ешкім жоқ дайын тұрған даяр асқа.
Бағады біреу құлын, біреу бота,
Той болса тарайды екен ел таң ата.
Аттылар ағылады әр қай жақтан,
Желдіртіп, бірі шауып құйындата.
Бұл жерде жылқышы да, қойшы да жүр,
Айғайшы, сайқымазақ, тойшы да жүр.
Білекті балуан да, батыр да бар,
Қарайлап тоқталайын қайсына бір.
Бұл жолғы бас қосудың бар мәнісі,
Қалмады жұрттың басқа алданышы.
Қарадан хан сайланбақ – үлкен үрдіс,
Сол еді Әбдіғапар арман – ісі.
Бұл күнде Әбдіғапар байдың байы,
Шалқыған абыройы айдындайы.
Барады соңғы кезде сабырлы Ерді,
Көбірек алаңдатып елдің жайы.
Жарасар бай десең де, Ер десең де,
Тарихқа терең тартып тергесең де.
Көрейін ел сөзімен сүгіреттеп,
Қазақтың соңғы ханын көрмесем де.
Аққұба, дөңгелек жүз, жазық маңдай,
Сыпайы, көз қарасы сөз ұққандай.
Сол кездің айналасы аз ғана әжім –
Соқпағы соңғы жылдың қажытқандай.
Емес ол ебедейсіз, еңгезердей.
Жақындап, жұғысқанды жөн көргендей.
Білмейді ұсақ-түйек пыш-пышыңды,
Қаймана қайдағы бір пенделердей.
Оншама бойшаң да емес, тапал да емес,
Ақжүрек, тым мейірбан, қатал да емес.
Кетпейді тым иіліп, тым шүйіліп,
Ашушаң жасамайды беталды егес.
Көрінер қайратты да, айбатты да,
Қолдайды кедейді де, бай жақты да.
Батыр боп алма-ғайып заман туса,
Дайын ол көтеруге байрақты да.
Халқының қай кезде де иегері,
Сол үшін отқа түсіп, күйер еді.
Күн туса ел басына екіталай,
Кейкі мен Амангелді сүйенері.
Оқушым, осы жайды біл ұғынып,
Әдейі тұрғаным жоқ ірі қылып.
Түбінде бір керегі болар-ау деп,
Ұстаған екеуін де «ұры» қылып.
Үйреткен ұрлыққа да, қарлыққа да,
Темірдей тәртіпке де, жарлыққа да.
Мәпелеп, дәл осылай тәрбиелеп,
Үйреткен шәкірттерін барлық дана.
Сарторғай, Қараторғай мекенінде,
Мерген боп өсіп-өнді екеуі де.
Қасынан қалдырмады Әбдіғапар,
Кетпеді әлдекімнің жетегінде.
Бірі – қол, енді бірі – көз мерген боп,
Пікірі көпке дейін өзгерген жоқ.
Әзірге екі мерген той ішінде,
Дүбірге «он алтыншы» кез келген жоқ.

***
Айтылар асыл сөздің мәні бөлек,
Бұл тойдың басқа тойдан жөні бөлек.
Жөні бар Әбдіғапар хан сайланбақ,
Тұрған соң жұрты қоштап, елі демеп.
Көрсетіп жатыр жұртқа әркім өнер,
Бірі – әнші, бірі – жыршы сөзге шебер.
Кейкі мен Амангелді жан-жағына,
Жиылып, шоғырланып қапты көп ел.
Бұл тойдың өзге тойдан мәні бар ма,
Әркім-ақ алаңдаулы соны ұғарға
Бір ұрып белдескенін шыдатпайды,
Атақты жас Таңатқан палуан да.
Әуені әзер тынды түн аудара.
Мынау бай демеді ешкім, мынау қара.
Сол тойда қалың елді риза қылды.
Атақты Нұрхан деген жырау бала.
Сапырып осындайда он салатын.
Оның да өнері бар тамсанатын.
Есілтіп есті сөзден есе бермес,
Келіпті Есіл жақтан Қарсақ ақын.
Байлар жүр жағаларын құндыздатқан,
Кедей ме, жай шаруа ма келе жатқан.
Біразы Ұлытау мен Қарсақпайдан,
Бар тағы – Қарабұтақ, Ырғыз жақтан.
Бәріне сый-сыбаға беріп бірдей,
Ортада Әбдіғапар тұрған дүрдей
Алдына ақ орданың шығып алып,
Қарайды кең далаға кемеңгердей.
Ат жарыс, бір жағында атан жарыс,
Бәрі де болып жатыр бет алған іс.
Күлкіге қарық қылып Жолдас та жүр,
Қалыпты мұндай тойдан қашан алыс.
Күмпілдеп балдай қымыз саба-саба,
Кемпір-шал бәрі сонда, бала-шаға.
Бәрінің жүзі – жайраң, жаны – мейрам.
Бір ғажап жолыққан соң тамашаға.
Ақыры орындалып ойға алғаны,
Осылай Әбдіғапар той қамдады.
Торғайдың өзі болды нағыз байы,
Жиылмай жататұғын жайған малы.
Ойлантып малдан гөрі халық қамы,
Ау-жайын ел-жұртының анықтады.
Елінің басын қосып, асын тосып,
Көңілі шағаладай шарықтады.
Көңілі – ақ шағала, халқы – айдын,
Куәсі болды жұрты талай жайдың.
Той болып жатты сонда ұлан-асыр,
Арасы Маятас пен Көртоғайдың.
***
Аңыз көп Кейкі жайлы андыздаған,
Айлакер ешбір жауға алғызбаған.
Еліріп ерлік ісін естігенде,
Адам жоқ атып тұрып қан қызбаған.
Қараса қабақ түйіп, сұстылықпен,
Алыстан аң да қашып, құс та үріккен.
Болады айналасы бір кем емес,
Бейне бір соққан дүлей үскіріктен.
Жүреді қаймықпастан, қысылмастан,
Қарны ашса жылан жеген ұшынбастан.
Өркеуде, өркөкірек талайларды,
Келтіріп тәубасына мысын басқан.
Күн кешкен мал-мүлікке қарамай-ақ,
Иті бар ертіп алған қарамойнақ.
Астында арқыраған арғымағы,
Айтқанын екі етпейтін баладай-ақ.
Құр қалмай айлы түнде, ашық таңнан.
Жасынан киік ату машық болған.
Аң аулап бір ауылға барып жүріп,
Ақжандай ару қызға ғашық болған.
Танысып ару қыздың үйіменен,
Баруы сол ауылға жиілеген.
Кейкіге қыз әкесі әзілдепті:
«Тапқаның біздің қыз ба дүйім елден?»
Кейкінің жас кезі ғой лапылдаған,
Әзілін ақсақалдың мақұлдаған.
«Үш жүзді күні-түні шарласам да,
Табылмас Сіздің қыздай қатын маған!»
Демеңіз: «Мінезін-ай, мұның осы!..»
Кейкінің әзілі де, шыны да осы.
Қарайды шал шаттанып дегендейін:
«Қарғам-ай, қайда жүрсең тірі болшы!
– Балам-ай! – деді шал да қолын жайып:
– Жарасып жар бола гөр ерге лайық.
Жұптарың жазылмасын, қайда болсын,
Туса да не бір заман алма-ғайып.
Жүріңдер қайда болсын есен-аман,
Біледі болашақты бақ пен талан.
Қарайлап маған алаң боп жүрмеңдер,
Күнімде тойға барғам бұдан жаман.
Кейкіжан, сен әзірге бала мерген,
Дәм таттың тау-тас кезіп талай жерден
«У іш
сең – руыңмен» деген сөз бар,
Ешқашан бөлінбесін іргең елден.
Соны айтып қыз әкесі қолын жайды,
Қосқандай бір-біріне құлын-тайды.
...Аттанып аң аулауға кетті екеуі,
Қосылып бірге шырқап «Қалқатайды».
***
Жағасы Қараторғай қалың ағаш,
Жалғасқан одан әрі тау менен тас.
Таңғалды Кейкі жары – Ақжан ару,
Бұл жерді өз көзімен көріп алғаш.
Кең дала кешіп кетсең гүл алқабы,
Көруге жас келіншек құмартады.
Тұрғандай бір-біріне белгі беріп,
«Екі дің» екі жақтан мұнартады.
«Көртоғай» көрінеді ойлау жерде,
Сыңсыған жасыл орман қойнау, белде.
Бір қызық киік атып көрмек болып,
Қос атты бет түзеді «Жайлаукөлге».
Екеуі «Жайлаукөлге» бетін жуып,
Келгендей жолаушылап жүріп суыт.
Елегзіп ен далада екеуі де,
Ойнады бірі – қашып, бірі – қуып.
Ойнайды бірі – қ
ашып, бірі – жетпей,
Ойды орап, сай сағалап, қырды көктей.
Кейде Ақжан бір қуысқа кіріп алып,
Жатады жасырынып қыбыр етпей.
Болады Кейкі әуре айнала іздеп,
«Ақжантай, мен сүйетін қайда қыз?» – деп.
Жіберсе бес атарын басып-басып,
Құс біткен топырлайды ондап, жүздеп.
Осылай қызық көрген Кейкі жары,
Баладай сәби көңіл бейкүнә әлі.
Бір әнін Біржан салдың ыңылдайды,
«Аты жоқ құс болады»... дейтін әні.
«Аты жоқ құс болады – көкек деген»
Деп Ақжан тастан тасқа секектеген.
Кейкі де суат жақтан оралады,
Бір атты мініп, бірін жетектеген.
Ерігіп енді Ақжанда маза қалмай,
Кейкіні қайта-қайта қажағандай.
Кейкі де өп-өтірік кіжінеді,
– Бұл саған берсем екен «жаза» қандай?
Шап беріп, содан кейін ұстап алып.
Шығармай уысынан қысқаны анық.
Өзіне түсінікті «ым» қағады,
Қайтайық дегендейін «тысқа» барып.
Ақжанда шама қалмай суысуға,
Құп көрер қалт жібермей мұнысын да.
Жан-жақта жанды қара болмаса да,
Тау-тастың жасырынып қуысында.
Батады бір ғажайып рахатқа,
Бірер күн, болар бәлкім бірер апта.
Заңы ғой табиғаттың өзгермейтін
Оқушым «мұның не?» деп, кінә тақпа.
Осылай күндер өтті, айлар өтті,
Жаз-дағы өте шықты майда лепті.
Үйінен атасының жолықтырды,
Кейкіні деп жүргендер «қайда кетті?!»
Кейкі енді атасының ауылында,
Ақжан қыз айдай сұлу бауырында
Аралап ауыл-елді жүрді біраз
Қалдырмай қызық-думан, сауығын да.
***
Оқушым, демеңіздер қашан, қай күн?!
Біреуі ол Торғайдағы ірі байдың.
Қам жасап ас бермекке жатыр бүгін
Атақты Рахметі Шашамбайдың.
Әркімнің бұл тірлікте амалы бар,
Аз емес ақылдылар, саналылар.
Көрінген әкесіне ас бермейді,
Байдың да жомарты бар, сараңы бар.
Өмірде көгермейді қашып, бұққан,
Адал жан кенде болмас бақыт, құттан.
Біреуге алғаны бар, бергені бар,
Рахмет жомарттықпен аты шыққан.
Батырға нағыз ұқсас кейпі мүлде,
Бәрі бар ішетінің, жейтінің де.
«Ұры» ғып біраз уақыт баптап көрген,
Бір кезде Амангелді, Кейкіні де.
«Оқ жонар, – деген сөз бар, – ата көрген»,
Дәм-тұзын туған жердің тата берген
«Алдыңнан жарылқасын, ерлерім!» деп,
Шашамбай екеуіне бата берген.
Қашанда жөні бөлек өскен жердің,
Сол бақыт орны толса өшкендердің.
Батасы Ер Шашамбай қабыл болып,
Атағы дүркіреп тұр қос мергеннің.
Атады бірі – нұсқап, бірі – көздеп,
Айтылар олар жайлы жылы сөз көп.
Шоңқитып табан асты кете берер,
Дұшпандар оңашада қалса кез боп.
Тағы да Маятастың бөктеріне,
Жан-жақтан ағылған жұрт көп келуде.
Жиылды әлемге аян өңшең ноян,
Жыл толып Шашамбайдың өткеніне.
Ел-жұрттың әңгімесі екі батыр,
Айтуға, баяндауға жетіп жатыр.
Қаз-қатар сап түзеген ақ ордалар,
Ортада хандікіндей тіккен шатыр.
Шатырда Әбдіқапар ханның өзі,
Жай күнде жатқан бір бап – паңның өзі.
Алдына досы келсе бәйек болып,
Дұшпанға бас имейтін бар мінезі.
Бөлдірмей қос батырды сыңарынан,
Дегендей, шықсыншы бір құмарынан.
Аттырып ертелі-кеш күміс теңге,
Өткізді мергендерді сынағынан.
Мергендер қыздырғанда мерекені,
Осылай өсті дейсің ел өркені.
Аңыз боп еткен ісі қос батырдың,
Шарықтап кетті шарлап кең өлкені.
***
Бәйбіше өзі ажарлы, өзі пысық,
Қояды кең күбісін пісіп-пісіп.
Өзінің достарымен Кейкі батыр
Бір байдың үйінде отыр қымыз ішіп.
Демейді кім келсе де «бұл кім» еді,
Бәйбіше аш күзендей бүгіледі.
Құйылған қымыз толы кәрлен кесе
Кідірмей қолдан-қолға жүгіреді.
Ақ қымыз ақ табақта сапырылып,
Кейкіге жатыр жұрты жапырылып.
Қасында Ақжан сұлу өзі отырса,
Басқадан өтер емес батыр үміт.
Ақ үйдің ашып қойып қаусырмасын,
Көргендер бір-біріне қауқылдасып.
Кейкі де дос-жаранмен қалды бір сәт
Сырласып, сұхбаттасып, мауқын басып.
Қажасып, қалжыңдасып достарымен,
Көтеріп көңілдерін ас дәмімен.
Кейкі де осы тойда қунап қалды,
Жуысып, жолығысып жас-кәрімен.
Гулесіп бірін-бірі тойда мақтап,
Жайы жоқ жарамсақ боп байға жақпақ.
Көрмеген көптен бері дос-жарандар,
Кейкіден кетер емес айналақтап.
Әуелден әзілі аз да, сөзге сараң,
Шынында біздің Кейкең өзгеше адам.
Көтеріп бесатарын ұмтылады.
Дегендей: «табан асты тезге салам!»
Сонан соң жатпай өзі асып-сасып,
Жіберер бесатарын басып-басып.
Жиылған қасындағы жолдас-жора,
Қуысқа тығылады қашып-қашып.
Қымызы бәйбішенің Кейкіге ұнап,
Алғандай жанға – рахат, бойға – қуат.
Қалған кез күн еңкейіп екіндіге,
Маужырап ен далада алтын шуақ.
Қисайып киіз үйде Кейкі жатыр,
Айнала ештемеден етпей ғапыл.
Үстінде құрақ көрпе көсіледі,
Секілді жалғандағы жалғыз батыр.
Жазыққа киіз үйден көзін салып,
Қарады батыр бір кез ойға қалып.
Бір атты көлденеңдеп өте берді,
Құрдасы Еренғайып екені анық.
Асқандай өзге жұрттан бір өнері,
Ерекең ат үстінде шіренеді.
«Бұл итті тәубесіне келтірейін,
Тек сонда қадірімді білер еді?!»
Ерекең өзгеше жан жаратылған,
Басқадан мінезі бар дара тұрған
Жалғанда жалғыз өзі жүргендей-ақ,
Шығарып бұл тірлікті санасынан.
Керіліп, келе жатыр кердең қағып,
(Өзгеше болады екен елден нағып?!)
Қисынсыз құрдасының бұл мінезін
Әрдайым жүреді екен мерген бағып.
Еңбегі елден ерек кемеңгердей,
Өзінше жүретіні-ай болып дүрдей.
Болған соң екі-үш айлық кішілігі
Кейкіге кеткені бар сәлем бермей.
Кейкіні содан бері ыза буып,
Еренге қараушы еді түсі суып.
«Әп, бәлем, қапыңды бір табармын!» деп
Жүретін, қалды соның сәті туып.
Ойланбай тапаншасын қалды тартып,
Ерекең аттан ауды жүрген шалқып.
Гүрс етіп, бір домалап түсті жерге
Масқара бола бермес бұдан артық.
Қалың ел айналасын алды қоршап,
Жүргендер төңіректеп кетпей алшақ.
Үймелеп ұмар-жұмар тұрған жұрттың,
Сыртынан Кейкі тұрды қарап сол сәт.
Мерген деп кім ойлаған Кейкіні осал,
Екпінін дұшпанының бірден басар.
– Байғұс-ай! Жазығы жоқ жан еді! – деп
Ойбайлап туған-туыс, кемпір мен шал.
Еңіреп бірі жылап, бірі боздап,
Кіжініп Кейкі жаққа келе жаздап.
Қорқады тағы да атып тастай ма деп,
Ішінде айтылмаған біраз сөз қап.
– Білмейтін бұйығы жан елпеңдеулі,
Ешкімге жұғыспайтын, сенсең! – деді.
Сүйеніп таяғына бір қария,
Кейкінің қасына кеп кемсеңдеді:
– Құрдасың емес пе еді бір жыл туған,
Жайың жоқ жалығатын айқай-шудан.
Өлтіріп өз қолыңнан не көрінді,
Бір жан ғой ажал келсе от пен судан.
Жау емес, қастық қылып жақыныңа,
Не істедің – салмадың ба ақылыңа.
Уа, халқым, босқа тұрмай хабарлаңдар
Байғұстың баласы мен қатынына...
Теңкиіп бір төбеде Ерен жатыр,
Еренге батыр жайлап келе жатыр.
Қыбырлап жер бетінде көп домалап,
Өлмейді ұзақ жасар, мұндай пақыр.
Сенетін адам бар ма сірә, бұған,
Кейкінің құтылатын лаңынан.
– Тұр енді, есіңді жи! – деді-дағы,
Тұрғызды бір-ақ тартып құлағынан.
– Байғұс-ай, өлдім ғой! – деп есін кетті,
Шындасам, білесің ғой, біздің кепті.
Кердеңдеп, кеуде керіп жүре бермей,
Құрдасқа сәлем беріп жүрсең, нетті!
«Айыбың» соны маған жасамаған,
Құрдастан бой тасалап қаша ма адам?!
Көздедім өзіңді емес, таралғыңды,
Кейкіні демессің сен осал адам.
Мергені бұл даланың біз ендігі,
Бар шығар баста миың сезер мұны.
Шіреніп отырысың ұнамады,
Үзіп-ақ жіберердей үзеңгіні.
Кісіге сәлем беру – әдет-ғұрып.
Абайла, айналаңа мойын бұрып.
Алдыма бұл шіркін де бір келсін деп,
Тартып ем, таралғынды дәлдеп тұрып.
Құладың топшысына тиген құстай,
Қайтесің, шіренген соң мұрттай ұшпай.
Тағы да айтарым сол, топ ішінде,
Сәлем бер құрдасыңа қашпай, пыспай.
Ерен де ер жігіт қой сөзін бағып,
Батырдың бір оғынан аман қалып.
– Құрдасжан, кешір мені! – дей берді де,
Кейкіні тұрды біраз бауырға алып.
Қалың ел қаумалаған қуанысып,
Кейкінің ерлік ісін құп алысып.
Таңғалып мергендіктің мәнісіне,
Кейкіні сыйлап жатыр құрақ ұшып.
Той көп қой аман болса қашанда Ай, Күн
Шындықтан бірақ, шырқап аса алмаймын.
Ас беріп әкесіне жатыр бүгін,
Баласы Рахмет Шашамбайдың.
Шашекең қыпшақтағы асыл адам,
Алысқа несібесі шашыраған.
Күпініп кейбіреудей шашып-төгіп,
Мастанып байлығына тасымаған.
Кісі еді сөзге сараң, іске – берен,
Ақылы – ақ дария, ойы терең.
Әр істің байыбына барлап барып,
Адамды жаратпайды елең-селең.
Сыйынған аталары Тілеу, Қошқар,
Нияздың балаларын жаны қоштар.
Бәрін де білдігімен бір ұстайды,
Әйтпесе, қай кезде де дос бар, қас бар.
Әкесі Үдербайдың Иман батыр,
Халқы үшін шыбын жанын қиған батыр.
Мерт болып Кенесары жорығында –
Жерінде Әулие-Ата сонда жатыр.
Өзгеше болған дейді ол да мерген,
Азабын айтып болмас жолда көрген.
Оралып аман-есен Шәкір, Жәуке,
Бұйырған топырағы туған жерден.
Туады Үдербайдан Амангелді,
Онан соң қилы-қилы заман келді.
Оның да мергендігі байқалып жүр,
Әйтпесе, кім танымас талантты ерді.
Кейкімен қатарласып өсіп-бірге,
Арасы ажырамай күн мен түнде,
Құс аулап, киік атып, қасқыр қуып,
Құдайым ұшыратпа көз бен тілге!
Кейкінің арғы атасы Қошқарбай-ды,
(Ерліктен Қошқарбай да бос қалмайды).
Ерлігін Көкшедегі айтар болсам,
Атағы асқар таудай аспандайды.
Жасынан қас жауына қарсы тұрып,
Қалмақты қойдай қырып, баудай ұрып.
Бір өзі жол бастаған, қол бастаған,
Басқаға билік, теңдік, бермей ырық.
Топ жарып тайталасса батыр ерен,
Сыйынып Құлан Қыпшақ затыменен.
Зеренді түбіндегі Қошқарбай тау
Аталған сол батырдың атыменен.
Сол жерде Ер Қошқарбай қалды мәңгі,
Таратып соңына ерген бар құланды.
Жайлаған Есіл бойын қалың қыпшақ,
Тіреліп Жыланшыққа ірге салды.
Жайлаған Жыланшықты Шашамбай сал,
Қыпшақтан өсіп-өнген о да бір тал.
Баласы Рахмет асын беріп,
Жиылды бала-шаға, кемпір мен шал.
Асылы, бұлай деуім кемдік қылар,
Қалың ел тойға келмей қалай шыдар.
Рахмет үш жыл бойы сауын айтып,
Бас қосты Есіл, Торғай, Ор, Қызылжар.
Қармақшы, мына шеті қыр Қарсақпай,
Батыста Ырғыз, Шалқар – алтын тақтай.
Келіпті Ұлытаудан наймандар да –
Балталы, Бағаналы, Садыр, Матай.
Бұл жерде Арғыннан да Қыпшақ басым,
Ұстаған осы арада іс ноқтасын.
Қаз-қатар, еңгезердей өңшең ерлер,
Көзіңе елестетер сайдың тасын.
Жиылып өңшең жиын қара халық,
Бұл тойды бір биікке барады алып.
Кейкі мен Амангелді көрінеді,
Солардың арасынан дараланып.
Оларды бола қоймас ірі деуге,
Болады ірілердің бірі деуге.
Болғанда бірі бауыр, бірі бүйрек,
Бірі бас болған кезде, бірі кеуде.
Екеуі ажырамас тіл мен жақтай,
Қарайды кезіккенге кірпік қақпай.
Әнеки ілулі тұр алтын жамбы,
Жамбыны кім атады – бұлар атпай.
Атыстан басқалар да қалысқан жоқ,
Әркім-ақ өз әлінше намыстанбақ.
Шал да жүр, жас жігіт те, бала да жүр,
Атады бірі көздеп, бірі толғап.
Бәрі де әуреленді тигізе алмай,
Жамбыға садақ оғын шүйгізе алмай.
Кейбірі ызаланып, күйіп-пісіп,
Бойдағы күш-жігерді сыйғыза алмай.
Атады бірі – жатып, бірі – тұрып,
Шегініп, енді ілгері бірі жүріп.
Кейбірі құшырланып, құштарланып,
Кейбірі тымырайып, тыжырынып.
Жамбыға оғы тисе бақ қонады,
Тимесе көңілге дерт, дақ болады.
Кейбірі өле жаздап кіжінеді,
Жамбыға тие жаздап атқан оғы.
Атылды қанжығада бір оқ қалмай.
Бәрі де атып болды жырақ қалмай.
Кейбірі көңілімен, көзіменен,
Жамбыны жалп еткізіп құлатқандай.
Айтылып жеңіл қалжың, әзіл-оспақ,
Жатқан жоқ бірі жекіп, бірі жасқап.
Жамбыны кезек-кезек құлатады,
Бастаса – Амангелді, Кейкі – қостап.
Белгілі мергендердің тайынбасы,
Бейне бір осы сынды тойдың басы.
Атады бірі – көздеп, бірі – нұсқап.
Сол ғана екеуінің айырмасы.
Қалың ел қанық болып мына жайға,
Артпас, – деп екеуінен ақыл, айла.
Бәрі де ырза болып тарасыпты,
Келген жұрт бата қылып Шашамбайға.
Баласы Шашамбайдың Рахмет,
Айтыпты қос мергенге біраз тілек.
– Әкемнің асын тойға айналдырған.
Сендерде, туған елім, бар құдірет.
Кейкі мен Амангелді мергендерім.
Сендердің қандай жақсы келгендерің.
Ішіп-жеп, босқа тарап кетсе халық,
Сол еді онда менің өлген жерім! –
Жасаса ретімен жөнін тауып,
Халқымнан тарқамасын ойын-сауық.
Рахмет қос мергенді аттандырды,
Астына ат мінгізіп, шапан жауып.
***
Аяқтап Шашамбайдан ас пен тойын,
Әр қарай баяндайын Кейкі жайын.
Кейкінің мергендігі арта берді,
Ай асып, жылдар жылжып өткен сайын.
Ол – Кейкі батырындай бұрынғының,
Көргенде танымайсың түрін бүгін.
Аңыз көп мерген жайлы осы күні,
Тамамдап, тауысарсың қайсыбірін.
Шай ішіп үйінде отыр құрдасының,
Біледі қасиетін бір басының.
Әйелі құрдасының асқан сұлу,
Ішінде осы елдегі ұрғашының.
Қарақат қасы қандай – көзі қандай,
Қалады қараған жан көзін алмай.
Оймақтай ауызынан шыққан лебіз –
Секілді өзі – шекер, өзі – балдай.
Болмаса қара тастай – мұз жүрегі,
Қалмас-ау, шыдамыңыз Сіздің енді...
Шіркін-ай, осындай-ақ болған шығар,
Баяны баяғының, Қыз Жібегі.
Ұсынған қандай дерсің бал қымызы,
Кесеге құйылғандай таң жұлдызы.
Табылмас мұндай ару жер бетінен,
Секілді көктен түскен хордың қызы.
Қып-қызыл қан жүгіріп екі бетке,
Қымсынып, қарамайды төңірекке.
Кесесін Кейкі жиі ұсынады,
Кісідей шөлдеп, шаршап, көні кепкен.
Қимылы жас арудың білінбейді,
Қымызды құйған сайын күлімдейді.
Кесесін Кейкі қайта ұсынғанда,
Жүрегі құрдасының дірілдейді.
Есімі құрдасының – Есімсейіт,
(Есеке деуге келмес, солай дейік)
Басқандай бетін – қырау, қабағын қар,
Белгісіз отырғаны кімге кейіп.
Оң көзі солға қарап, ал сол көзі
Қайтадан жұмылады сәл-сәл қозып.
Әзірге былқ етпестей көрінеді,
Жонынан таспа тігіп алсаң-дағы.
Мойыны мол жығылып басады иық,
Еріні мұрынынан аса биік.
Самай таз екендігін сезбесін деп,
Басына тақиясын баса киіп.
Қалғанын жақ жүнімен жасырады,
Айласын сөйтіп Секең асырады.
Сұлуға дастарханда отырғанның,
Бәрі де бәйек болып бас ұрады.
Арудың айдай жүзі маздап отыр,
Кейкі де жанып кете жаздап отыр.
Әйтпесе «бірдеме» деп қалар ма еді,
Жанында сүйген жары – Ақжан отыр.
Қақ-сұқты Кейкі бірақ жөн көрмейді,
Ақжанға риясыз сенген дейді.
Аққудай асыл жары отырғанда,
Басқаның алтынына теңгермейді.
Есекең, осылай деп біздің қатын,
Бұрғанда әйеліне сөздің басын.
– Қайтесің, – деді мерген сөз қосарлап
Сұлуға сұмпайыны кез қылғасын!
Есім де сөзге есесін жібермеді,
Мергенді қайта-қайта дігерледі.
– Бәрібір біздің қатын мықты ғой, – деп
Сыпаттап бас-аяғын түгендеді.
Сол кезде хас мергенді ашу қысып,
Орнынан ә дегенше тұрды ұшып.
– Өзінің әлін біліп адам деген,
Тып-тыныш отырмай ма көтін қысып.
Мен сенің көне алмаймын, ырбаңыңа,
Марапат мақтаншылық құрғаныңа.
Қатының қанша сұлу болса-дағы,
Ақжанның татымайды тырнағына.
Әр істің сөйлесеңші парқын біліп,
Ойың бар сөз асырмақ жақын жүріп.
Болмаса, сен залымның көзін құртып,
Алайын қатын үсті қатын қылып.
Не ойың менен мықты атанғанда,
Кезіктің мен сияқты қатал жанға.
Шық бері үйден тысқа жылдамырақ,
Жаныңды жіберейін жаһаннамға.
Қиқулап сыртта Кейкі тұрып алды,
Құрдасын батыр сөйтіп қырына алды.
Иектен бір-ақ ұрып түсіретін,
Өзіндей баяғыда «ұрыларды».
Бұл жолы тапаншасын қолына алып,
Көрмекші құрдасына «олжа» салып.
Әп-сәтте опыр-топыр болып кетті,
Әлгі үйдің айналасы толы халық.
Шықты үйден Есекең де қодырайып,
– Апыр-ай, болды-ау, – демей, мұным айып.
– Кейкінің бір мінезі жаман еді.
Десті жұрт: – Қылмаса екен қазір майып.
Бейне бір қан басқандай көзін анық.
Жайдағы әзіл-қалжың сөзі қалып.
– Сұлуды сен сорлыға қор қылғанша,
Тынайын онан-дағы өзім алып!
Деді де шүріппені қалды қысып,
Басынан тақиясы кетті ұшып.
Бірге ұшып тақиямен Есекең де,
Жалп етті етпетінен жерді құшып.
Осылай хас мергеннің «жыны» ұстады,
Қорқақтар әрмән қашып жылыстады.
Аңырап азан-қазан, у-шу болды,
Еңіреп Есекеңнің туыстары.
Аһ ұрып Есекеңнің сұлу жары,
Қиналып шығатындай шыбын жаны.
Үстіне күйеуінің құламақ боп,
Зар қағып, запыран құсып шырылдады.
Жанынан жамандықтың бұлтын көріп,
– Қатынның қырсығы, – деп, – сылқым көрік.
Түңіліп мынау істен жұрттың бәрі
Кейкіге тіл қата алмай тұр түнеріп.
Теңкиіп Есім жатыр есі кетіп,
Барады күн еңкейіп, бесін өтіп.
Кейкіден бәрі қорқып, бұғатындай,
Біреуін тастай ма деп шетінетіп.
– Ел-жұрттың жаны ашиды бәрі бұған,
Өмірдің дәмесі бар жарығынан –
Құйрықтан бір-ақ теуіп «тұр» дегенде,
Есекең атып тұрды орынынан.
– Көрдің бе, бұл шіркіннің бағы барын,
Құрдас қой, бұл жоқ болса, сағынамын.
Нанын жеп аман-есен жүре берсін,
Өлтіріп, бұл байғұсты неғыламын!
Қағынып үсті-басын Есімсейіт,
Кейкіге келе жатыр «қатты кейіп».
– Бүйткенше шынымен-ақ атсаң нетті,
Арман жоқ өз қолыңнан өлсем шейіт.
Мұндайға деген жоқпын тап боламын,
Өзімше дегенім ғой ақталамын.
Әрі қарай зәрем кетіп жатып қаппын,
Төбемді жалап өтіп атқан оғың.
Мұныңа мен емеспін сасып қалар,
Қай кезде дос көңілі ашық болар.
Бұғынып біраз уақыт жата бердім,
Секілді бас көтерсем басып қалар.
Халқыма қиын екен өлгендігім,
Осыны сездім мен де елден бұрын.
Әйтпесе, оқ тиер деп ойламадым,
Белгілі сенің маған мергендігің.
Деді де, Кейкіні кеп құшақтады,
Өзі де нағыз досқа ұсап қалды.
Екі дос осылайша ел алдында,
Көрген жан таңғалардай іс атқарды.
Сол кезде мұны естіп, мұны білген,
Кейкіні аңыз қылып айтып жүрген.
Әзілдеп атысса да, шабысса да,
Құрдасқа не жетеді ойнап-күлген.
Кейкінің құрдасына барған күні,
Мына жай шынымен-ақ таңқалдырды.
Оқ жұлып тақиясын ұшырғанда,
Есімнің аман-есен қалғандығы...
***
Атақты Жыланшықтың жағасында,
Ақкөлдің тасып құяр сағасында.
Айтады кейбір «білгіш» болжампаздар,
Кейкіні туыпты деп тап осында.
Әкесі момын адам малын баққан,
Момындар қай кезде де жұртқа жаққан.
Шешесі о да момын – көнбіс әйел,
Көтеріп құрсағынан бес ұл тапқан.
Олары – Оспан, Қосжан, Омар, Шұбар,
Тентегі ішіндегі Кейкі шығар.
Кейкіге талғағанда байғұс ана
Қасқырдың жүрегіне болған құмар.
Шешесі секем алып бірдемеден,
– Бұл бала сірә, тегін болмас, – деген.
Білген соң әйелінің жеріктігін,
Көкембай қасқыр аулап, соны жеген.
Кейкіні туған дейді қарлы қыста,
Сары аяз сақылдаған зәрлі қыста.
Соққанда екі жұма долы боран,
Үйінен шыға алмаған ешкім тысқа.
Жүре алмай желге қарсы жылқы ыққан,
Қорада сиыр қатып, қой ұйлыққан.
Шынымен жаны сірі деген екен,
Аман-сау шыққан малдың биыл қыстан.
Шын аты Кейкіміздің Нұрмағамбет,
Сол жылы жұт жұтынып болған індет.
Көктемге Көкембай да Ілікті өтер,
Бір сиыр, жалғыз атты қылып тірнек.
Қар суы көктемеде қатты саулап,
Жаз шыға табандарда шалғын қаулап.
Жақсарып күн көрісі қалған елдің,
Құс атып, жұтпа тартып, киік аулап.
Бір жаста Кейкі, әрине, жөргекте еді,
Екіге жете беріп еңбектеді.
Ал үшке келген кезде ұшып-қонып,
Лақтай тастан-тасқа елбектеді.
Төрт жаста аттың жалын тартып мініп,
Қалмады ол жортпаған жер бөктері.
Бес жаста білте мылтық қолына алып.
Үркітті аң мен құсты жер-көктегі.
Алтыда алып ұрып алысқанын,
Мерт болды білек түріп белдескені.
Сегізге серке санды атқа мініп,
Таласып ешкім оған шендеспеді.
Топ бастап тоғызында оңды-солды,
Он жаста жаумен қылыш сермескені.
Он беске Ер Кейкінің жасы келіп,
Жиылып жігіт-желең қасына еріп.
Үйінде отырғызбай ойын-сауық,
Бойдағы шыдатпады қызу желік.
Қыдырып бір күн анда, бір күн мында,
Талабы, серілік түсті сынға.
Қай жерде қызойнақ бар, той-думан бар,
Шапқылап сонда жүрді ой мен қырға.
Арындар ер талапқа етіп үміт,
Осылай күн өткізді ойнап-күліп.
Бір жолы көрші ауылға барғанында
Кезікті Амангелді деген жігіт.
Қырмұрын, дөңгелек жүз, өткір көзі,
Саңқылдап естіледі айтқан сөзі.
Шап берме, шатақ, шапшаң қимылынан.
Көрініп тұрғандай-ақ ер мінезі.
Секілді жалғыз жайсаң даладағы,
Қырандай жан-жағына қаранады.
Орысша тіл сындырған сыңайы бар,
Дәріс ап бір туыстан қаладағы.
Кейкіге қарағанда көзі ашық,
Сөйлейді білгішсініп асып-тасып.
Екеуі қияметтік дос болуға,
Серт берді қол алысып, құшақтасып.
Екеуі қайда жүрсе бірге болып,
Жасады күнде сайран, күнде жорық.
Тербетті ай астында алтыбақан.
Қыздардың ауылына түнде қонып.
Ал, күндіз аралайды ауыл, қыстақ,
Мергендік өнерлерін күнде «ұштап».
Көзіне іліккенді мүлт жібермей,
Атады бірі көздеп, бірі нұсқап.
Мәз олар аң мен құсты құлатқанға,
Кейкінің мергендігін сынатқанда
Түйенің өркешіне қонып тұрған,
Торғайды жалп еткізді бір атқанда.
Кейкіге тәнті болып Амангелді,
Екеуі аралады талай жерді.
Екі дос осылайша жүрген күнде,
Дүбірлеп бір өзгеше заман келді.
***
Басталады он алтының дүрбелеңі,
Тарихтың бұл да болса бір белеңі.
Мұны да бастан аяқ баяндадым,
Болар деп оқушыға бір керегі.
Ақ патша тасып әбден мейманасы,
Қазақтың қырына алды кең даласын.
Айдады қара жұмыс – казармаға,
Сыпырып қазақ деген ел баласын.
Алдымен әр мекеннен салды қорған,
Сол жерде көбейсін деп орыс-орман.
Аралап барлаушысын тез жіберіп,
Шұрайлы, жайлы жерден қоныс алған.
Қорқытып, кейде тіпті алдап, арбап,
Жем тастап, жарқылдатып салды қармақ.
Айрылып ата қоныс мекенінен,
Қайғырып қазақ байғұс қалды зарлап.
Қайда да көргені азап – байғұс қазақ,
Өксіді өз жерінде болып мазақ.
Жай түсіп жайбарақат жатқан елге,
Аз күнде аза тұтып – болды дозақ.
Атақты Байтұрсынның Ахметі,
Сол кезде-ақ атышулы ақын еді.
Ызыңдап «маса» болып елді оятып,
Халыққа көзіңді ашып, «оқы!» деді.
Торғайдың көкке самғап қырандары,
Бұрқанбай, буырқанбай тұра алмады.
Міржақып Дулатұлы «Оян, қазақ!»
Деді де елді бастап ұрандады.
Халықты қинап салық, ғұшыр, зекет,
Бас салып бас көтерсе басып төпеп.
Қаймығып Кенесары әскерінен,
Арқаға талай жерден салды бекет.
Орынбор, Елек және Жаманқала
Салынды сол бір зұлмат замандарда.
Ығысты қазақ байғұс шөл далаға,
Қаруға қарсы тұрар амал бар ма?!
Салынды содан кейін Ырғыз, Торғай,
Қалың ел қарақұрым тозды бордай.
Ақ патша айласына ашық көшті,
Өлген соң Кенесары, Ер Наурызбай.
Ыдырап батырлары соңынан ерген,
Көбісі азып-тозып жолда өлген.
Солардың аман қалған жұрнағынан
Келеді өсіп-өніп екі мерген.
Қос мерген – Амангелді, Кейкіменен,
Бұл күнде амандығын ел тілеген.
Топ бастап Әбдіқапар әскер сайлап,
Қосылып жатыр бәрі еркіменен.
***
Ел іші алас-күлес, опыр-топыр.
Әркімде жүрек жара, көңіл қотыр.
Маза жоқ мырзалардың жұмысында,
Торғайға келеді деп губернатор.
Қорқады қара халық қалың қолдан,
Ұшқыны төңкерістің жалын болған.
Сан хабар саулап келіп құйылады,
– Шықты, – деп, «әні-міне Орынбордан».
Бар болса көретін көз, естір құлақ,
Көкейде айтылмаған толы сұрақ.
Төрт көше шағын Торғай қаласында,
Полиция қаптап кетті алақ-жұлақ.
Бірімен бірі салқын жүздеседі,
Белгісіз болжамының бізге есебі.
Кейбірі мылтық атып, әуре болып,
Кейбірі ит жетектеп, із кеседі.
Солдаттар сарт-сұрт ойнап мазаны алып,
Қала іші тәртіпке еніп, тазаланып.
– Келгенде губернатор тәртіп бұзған,
Аяусыз қалары хақ жазаланып!
Тарады ел ішіне деген үкім,
– Кім бұзса сол кінәлі заңның құқын.
Аттанса губернатор ырза болып,
Болғаны халыққа – құт, елге – бітім.
Жөнелтіп анда-мында шабарманды,
Осылай жалпақ елге хабарланды.
Тап-таза көңілінде қылауы жоқ,
Аңдаусыз қара халық тағы алданды.
Қала алмай Әбдіқапар бұғып төмен,
Қарады бұл қимылға күдікпенен.
Халықты патша заңы баяғыдан,
Айдаған қойдай қылып шыбықпенен.
Болып тұр мына заң да соның бірі,
Айтпаса кетер емес көңіл кірі.
Белгілі жалынсаң да жалбарынып,
Бәрібір болмайтыны жеңілдігі.
Сондықтан бір-ақ амал – қарсы күрес,
Жалынба, ата жауға жат та тірес!
Арман не, шыбын жанды қисаң-дағы.
Сол болар Азаттыққа қосқан үлес.
Күтетін заман емес қызық думан,
Айрылмай қолға ұстаған шұбар тудан.
Асығыс Әбдіқапар ақылдасты,
Ел-жұрттың басын қосып туыс-туған.
Болған соң жаны жақын дос көргенді,
Шақырды алдыменен қос мергенді.
– Қоятын күн бар ма екен, қайран дүние-ай,
Орыстың қаруынан сескенгенді!
Осы оймен хабар салып Қарсақпайға.
Құпия хат жіберді жүрмей жайға.
Доғалдан орынын да дайындады,
Жасауға шиті мылтық, садақ, найза.
Ағасы Амангелді Бектепберген,
Жасынан ұсталықты ептеп көрген
Жан-жақтан қол көмегі болар болса,
Жері жоқ күш-қайратын шектеп көрген.
Күндері қақтығыстың таяған-ды,
Қантөгіс қобалжытпас қай адамды.
Бәкеңе көмекші ғып қосып қойды,
Жас ұста, жетім бала Аяғанды.
Тамырын әр нәрсенің басып, аңдап.
Торғайды ойлары бар басып алмақ.
Өздері оқ-дәріні жасап жатыр,
«Дәбейден» көк қорғасын тасымалдап.
Жасырын жар астында ұстахана,
Талайға күні-түні болған пана.
Сарбаздар бір-бір мылтық алып жатыр.
– Құдайым, қолдай гөр, – деп, – хақ тағала!
Көбейіп Әбдіғапар айналасы,
Жасырын қалың әскер сай-саласы.
Ішінде қара да бар, төре де бар,
Демейді мынау кедей, бай баласы.
Түгендеп Әбдіғапар қыпшақ жағын,
Жасақтың жасап қойды біраз қамын.
Аз емес арасында кіші жүздер,
Шөмекей, шекті, жаппас, тама, табын.
Арғындар әзір ыңғай берер емес,
Боп жатыр арасында нелер егес.
Қорғанбек, Дәуренбектің тұқымдары,
Айтқанға алдарқатып көнер емес.
Дау-дамай арасында жанжалы көп,
Торғайдың бер жағы боп, әр жағы боп.
Ұрпағы ұмытпаған шығар әлі,
Шен алған ақ патшадан ер Жәнібек.
Жаушағар, Тоқтамыс боп, Дәуітбай боп,
Шетінен бірі би боп, бірі бай боп.
Тараған Жәнібектің балалары,
Сөйлеген сөздеріне ісі сай боп.
Өздері мекендеген Тосын жағын,
Торғайдың көк шалғынын, жасыл бағын.
Әліптің артын күтіп отыр ма екен,
Кім білсін қай жағына қосылмағын.
Бұл жағдай оларға да мәлім еді,
Самарқау Сарқопаның қалың елі.
Түрі жоқ ыңғайына көнетұғын,
Үгіттеп көргенменен әрі-бері.
Тәсілін тапты оның да Әбдіқапар,
Таппаса бұл заманның заңы қатал.
Қан төгіп, жан беретін қазақ үшін.
Торғайдан шыққан екі азамат бар
Ахмет, Міржақыппен Орынборда,
Әуелден белін буған осы жолға.
Жөнелді екеуіне деген тіл хат:
– «Тізгіні арғындардың сіздің қолда!»
Арғындар соныменен, тұра тұрсын,
Басталды қарт Торғайда сұрапыл сын.
Халық та соңынан еріп жүре берді,
Болған соң бастап шығар бір ақылшың.
Торғайға губернатор келді суыт.
Соңынан баратқандай біреу қуып
Жиылған қаралы елді қалтыратты,
Қаңтардың аязындай хабар суық.
Есімі губернатор Эверсман,
Сөздері жылпың-жылпың, сумаң-сумаң,
Халықты арыстан боп алам деді,
Ал, өзі жаралғандай түлкі-қудан.
Сөйледі алдыменен алдарқатып,
Бұрауын ішкі шектің сол тарқатып.
Қырылдап өңешінен бір үн шықты,
Тандырдай талай жылғы қалған қатып.
– Қазақтар!
Даладағы дана халқым,
Сақтаған қай кезде де дәстүр-салтын,
Кім-кім де ақ патшаның соңына ерсе,
Болады көңілі – тоқ, жүзі – жарқын.
Айтарым осы менің барлығыңа,
Құлақ түр, ақ патшаның жарлығына.
Әрине, жай-жағдайды ескереміз,
Қарасып нашарлардың зар-мұңына.
Кім салса сол жазалы іріткіні,
Байқасақ аямаймыз бүлікшіні.
Патшаның қарауында қара жұмыс –
Арасы он тоғыз бен қырық бірдің.
Құтылып кете алмайды бұдан ешкім,
Арасы ашылады қас пен достың.
Тапсырма – қатаң тәртіп болыстарға,
Бейсауат жүре алмайды бір де босқын.
Еркіндеп ен далада үйде киіз,
Бұл жаққа салмай кеттік біз де жиі із.
Жүргенде көшіп-қонып ойға-қырға,
Шыққаны айтшы кәне, сонда мүйіз.
Абайлап қара, қазақ, жан-жағыңа,
Көнбейді патша сенің жанжалыңа.
Құтылып кетемін деп ойламаңдар,
Патшаның іліккен соң қармағына...
Дегенде, Әбдіқапар ыңғайланып,
Ортаға шыға келді топты жарып.
Барды да губернатор дәл қасына,
Халыққа сөз тастады айқай салып.
– Уа, халқым!
Мұның сөзі түлкі бұлаң,
Аяғы тудыратын бір күні ылаң.
Онан да басты қосып бірігейік,
Орыстың қорқа бермей мылтығынан.
Жеңбейтін жау қалмайды тізелессе,
Құр босқа елікпейік біз елеске.
Кешегі қалмақтарды қойдай қырған,
Ұрпағы батырлардың біз емес пе?
Мынауың тақылдайды босқа тантып,
Қымбат жоқ туып-өскен елден артық.
Қор болып қара жұмыс істегенше,
Айқасып қан майданда өлген артық.
Ешкімнің айтқанына көне алмаймыз,
Алаяқ, алдампазға сене алмаймыз.
Басқаға бодан болып жүрмес үшін,
Патшаға бір де солдат бере алмаймын.
Жетеді келгеніміз көрін қыспақ,
Мен тұрмын азаттықтың жолын нұсқап.
Арманын ата-баба орындайық,
Алаштың алашұбар туын ұстап!
Айбарлы айтқан сөзге қаны тулап,
Сол кезде қалың халық кетті шулап.
Қостаған Әбдіқапар әңгімесін,
Ұрандар шығып жатты будақ-будақ.
Айтқанын Әбдіқапар әп-сәтте ұғып,
Ортаға Амангелді атын шығып.
– Өлейік атыс-шабыс ат үстінде,
Құр босқа күн көргенше қорқып, бұғып.
Басына не түссе де көретінің,
Бар болса Ер соңыма еретінің.
Айтқанын Әбдіқапар екі етпейік,
Жоқ сенің бұдан басқа сенетінің.
Дегенде, «Мен бармын!» деп Кейкі келді,
Сол сәтте-ақ хас батырдың кейпіне енді.
Көбейіп Әбдіқапар айналасы,
Қаратты қаумалаған қалың елді.
Бір дауыл дүрліккендей қалың елде,
Дауыстар үдей түсті: «Мен де! Мен де!»
Шегінді үрейі ұшып Эверсман,
Соңынан жиылған жұрт ермегенге.
Тілмаш та түсі қашып тақылдап тұр,
Жандарал дәл жанында мақұлдап тұр.
Айнала қалың жиын өртке айналып,
Жалыны жан-жағынан лапылдап тұр.
Торғайдың томпаң қағып ұлықтары,
Жанына жан адамды жуытпады.
Полицей жарты қадам аттатпайды,
Қолында сарт-сұрт етіп қылыштары.
Кейбірі тапаншасын аспанға атып,
Халықты қорқытады шапшаңдатып.
Тобырдың қалың жиын топалаңы,
Жіберді Торғай үстін ақ шаңдатып.
Солдаттар бірін ұрып, бірін қуып,
Ұлыққа келе алмады ешкім жуық.
Сол күні губернатор Орынборға,
Қарамай алды-артына тартты суыт.
Жиылып басын қосып жүздеп, мыңдап,
Айқасқа кіріспекке енді шындап.
«Қырғыздар көтеріліс жасап жатыр...»
Дегендей Петерборға жетті тілхат.
***
Білгенге өткен күннің бәрі елес,
Болашақ әлі ешкімге мәлім емес.
Торғайда бетке ұстардың бәрін жиып,
Өткізді Әбдіқапар үлкен кеңес.
Бас қосты үйінде олар Байқадамның,
Бұның да мәні бөлек байқағанның.
Бәріне туатындай көрінеді,
Есесін кеткен кектің қайтарар күн.
Байқадам әрі тілмаш, әрі песір.
Еңбегі жанған жігіт кетпей есіл.
Халыққа қалқан болып, елге тұтқа,
Жүреді панасында жетім-жесір.
Ер Нияз арғы атасы – заты қыпшақ,
Қалған бір Қаралдыдан алтын пұшпақ.
Бай демей, кедей демей екі жақтың
Тізгінін келе жатыр қатар ұстап.
Елдегі жақсыларды ардақ тұтып,
Жүргені бірде ұтылып, бірде ұтып.
Бүгін де үлкен іске кіріскендей
Қой сойып, қол қусырып, қонақ күтіп.
Дәл бүгін Әбдіқапар бас қонағы.
Қасында қошеметпен басқалары.
Өзінше телі-тентек боп жүргендер,
Сұсынан Әбекеңнің жасқанады.
Әбекең отырғандай алтын тақта,
Кеңесті көп тоқталып біраз бапқа.
Қасынан қапталдасып қалар емес,
Кейкі мен Амангелді екі жақта.
Болғандай бірі – пана, бірі – қорған,
Келсе де құтылғандай қандай зордан.
Қаумалап үлкен-кіші отыр бүгін.
Бейне бір айналасы қалың орман.
Жиылып жан-жағына өңшең ірі,
Қарағай, қайың болар енді бірі
Жалғады күнді түнге, түнді күнге,
Айтылып бостандықтың ән мен жыры.
Халқына Әбдіқапар ұнаған жан,
Дәл бүгін біразынан сынақ алған.
Төкенің Кәкімбегі келіп отыр,
Торғайдан он шақырым – Шұбалаңнан.
Қасында Қанапия Қойдосұлы,
Мерген мен Қырықмылтық сай нәсілі.
Жолына Бостандықтың жоспар жасап,
Айтылды әңгіменің жөн-жосығы.
Сұрасып амандығын, мал-жанына,
Талайдың көңіл бөлді хал-жайына.
Жаратпай Әбдіқапар қарап қойды,
Қара сұр Қарабайдың Әлжанына.
Біраз жай осы арада шешілмекке,
Серттесіп, өлшеп-пісіп, кесілмекке.
Қасынан Амангелді қосын тігіп,
Келіпті Бектепберген, Көшімбек те.
Қанатын қағып кейде еркін құстай,
Қырандай маңғаз қарап, аспай-саспай.
Шырайлы шымыр тұлға мына кісі,
Кейкінің қасындағы Ер Қылышбай.
Ақындар бір сілтесе тым ұзаққа,
Шабады, кім шығарар мұны жоққа.
Қиссасын қырық үзіп айтқан шығар,
Уақтың Жұмабайы күн ұзаққа.
Өнердің шалқығандай шабыт айы,
Ақынның көрген емес бағы тайып.
Шырқайды ол аз десең таңға дейін,
Тұрлығұл Нұртазаның Әбіқайы.
Талмайды сайраса да бір таңға олар,
Қосылып ән шырқаса жұрт таңғалар.
Он үшке толған биыл екеуі де,
Қос шәкірт Ахметхан, Нұрхан да бар.
Шарлады асқақ әуен алыс қырды,
Айтыспен ақындарды жарыстырды.
Ұяңдау жас жігітті Амангелді:
– Мұнымыз Сәт ақын! – деп таныстырды.
Осылай қанық болып ән мен жырға,
Қонақтар шер толқытып, қанды сырға.
Әдейі басын қосып отыр бүгін,
Наркескен ер жігіттер, бір-бір тұлға.
Шығарар осылар ғой алаш атын,
Халқының қадірі мен парасатын.
Оқыды Әбдіқапар Орынбордан
Ахмет, Міржақыптың жазған хатын.
– Берілмей арзан күлкі, қылжаққа көп,
Бас қосып, шын харакет қылмақ керек.
Айтыпты ұран сөзін ұлағатты:
– Әзірлен, қамдан, халқым, құр жатпа! – деп.
Бұл хаттың әрбір жолы беріп қуат,
Көңілге құйғандай-ақ алтын шуақ.
Аз емес ғибраты түсінгенге,
Бар болса көретін көз, тыңдар құлақ.
Гулесіп азаматтар көшкен елдей,
Ағызды сөздің майын аққан селдей.
– Әттең-ай! – деді сонда Әбдіқапар,
– Әліби қалған екен нағып келмей?!
Деді де, Байқадамға бір қарады,
Байқадам мұны біліп мұңданады.
– Көп болды Мәскеу жаққа кеткеніне,
Жоқ содан әлі күнге бір хабары.
Әліби Байқадамға туыс еді,
Әуелден бір-біріне жуыс еді.
Бір көріп Әлібиді пікірлесу,
Ойға алған Әбекеңнің жұмысы еді.
– Сол ағаң, – деді Әбекең, – айтшы өзің,
Мысықтай байқатпайды басқан ізін.
Анау жыл ақ патшаның «жансызы» боп,
Аралап қайтқан жоқ па жердің жүзін.
Жағалап Мәскеу жақты енді бүгін,
Жүр дейді жылмаңдатып қызыл тілін.
– Байқадам, байқа! – деді, – туыссың ғой,
Сонда да мен білемін оның сырын.
Дегендей Әбдіқапар, біліп, ұғын
Байқатып қойды сырдың бір ұшығын.
– Ал, енді айтарымыз басқа әңгіме,
Алайық әскер жайын шешіп бүгін.
Заман тұр алдымызда алмағайып,
Ел қамын ерте тұрып қолға алайық.
Аралап ауылдарды әскер жиып,
Жолына азаттықтың қамданайық.
Қайдауыл, Қараторғай, Аққұм, Тосын,
Бұрыңдар солай қарай аттың басын.
Қарайлап, аянатын ештеңе жоқ,
Құдайым талайлы іске тап қылғасын.
Арасы Қызылқозы – Ақшығанақ,
Тұрғандай әр ауылдан бақ сығалап.
Мінер ат, киер киім бәрі қажет,
Ыңғайлы қолға ұстайтын қару-жарақ.
Кез емес қорқып, қашып, жасқанатын,
Ешкім жоқ үлес қоспай бос қалатын.
Қалың ел ұзын аққан Торғай бойы,
Бастауы Ұлытаудан басталатын.
Сол жерге жіберіңдер бір-бір жігіт,
Жүргізсін жағдай жайлы әңгіме, үгіт.
Қыс болса қалың әскер киінетін,
Жинаңдар тері терсек, жүн мен түбіт
Бәрінде жауынгерге жаратамыз,
Әскерге киім-кешек таратамыз.
Бәлшебек пәле болып жабыспаса,
Бәрін де өзімізге қаратамыз.
Партия – ол біздікі – аты «Алаш»,
Аз емес олар жайлы дау мен талас.
Қызылкөз – қызылдарды қолдадың деп,
Міржақып Әлібимен болған араз.
– Бұл жайдың кім біледі арғы жағын,
Қолдайды Міржақыпты арғын қалың, –
Дегенде Амангелді, Әбдіқапар:
– Ар жағын айтпасаң да маған мәлім.
– Орта жүз бір туысқан Арғын, Қыпшақ,
Жүретін қонысы бір жайлап, қыстап.
«Бөрі жер бөлінгенді» деген сөз бар,
Бұл сөздің мәні бөлек дұрыс ұқсақ
Бөлінсек шықпас біздің жақсы атымыз,
Азаттық – алдағы арман-мақсатымыз.
Ақылмен алты алаштың басын қосқан,
Ахмет, Міржақыптар – көш басымыз.
Алыңдар алдыменен осыны ұғып,
Ой қозғап, пікір жалғап, қосып үміт
Дұшпан көп, жау жоқ деме – жар астында,
Жүреді жолын тауып жасырынып.
– Оның да ел-жұрты бар соңына ерген,
Аралап талай жерді көзі көрген.
Деген-ді Амангелді: – Бәлшебек ше? –
Әліби жүрмек соның жолыменен.
– Сақталсын десең егер салт пен дәстүр, –
Нақ сөзін Әбдіқапар айтты қатқыл:
– Бәлшебек бізге жолдас бола алмайды,
Ол да бір – қызыл ішік киген қасқыр!
***
...Болған соң Әбдіқапар хан сайланып,
Халқына әңгіме айтты қанша ойланып.
Қоршаған қалың елі айналасын,
Үстінде ақ кигіздің оңтайланып.
Қос батыр қатарласып екі жақтан,
Әбекең орын алған алтын тақтан.
Ұйытып үлкенді де, кішіні де,
Үміттің кеудедегі отын жаққан.
Қалың ел жан-жағына қапталдасып,
Отырған үнсіз-түнсіз құлақ тосып.
Ойында әрбірінің он сан пікір,
Ханымыз айтады деп қандай жосық.
– Уа, халқым! – деді сонда Әбдіғапар,
Алқалы қалың топқа қатар-қатар.
Халқымда бар екенін білесіңдер,
«Тірлік жоқ – бірлік болмай!» – деген мақал.
Сондықтан кезің келді басың қосар,
Сырласар, сұхбаттасар, ақылдасар.
Кез келді бұрынғыдай бұға бермей,
Тіресіп, тайталасып, тақымдасар.
Күн туды басымызға майдандаған,
Жан бар ма тағдыры оққа байланбаған.
Тал түсте тас төбеден түскендей-ақ,
Хабары ақ патшаның жайдан жаман.
Тағы да тажал төнді қазағыма,
Қашанда қазақ байғұс жазалы ма?
Қазақтан әскер жинап, зорлық жасап,
Салмақшы қара жұмыс азабына.
Біз тағы тұра алмаспыз бұған көніп,
Қалғанша күресіміз қайрат кеміп.
Жанында жарылқаушы жан бардай
Келіппіз бұған дейін босқа сеніп.
Қайдасың, мерген Кейкі, Амангелі,
Аралап келдіндер ме тәмам жерді.
Айқасып ақ патшаның әскеріне
Шығатын мезгіл келді буып белді.
Саңқ етіп шықты Кейкі бір бүйірден,
Қабағы хас мергеннің шарт түйілген.
– Басына қазағымның күн түскенде,
Қалайша жата аламын шықпай үйден.
Қасымда Амангелді хас батырым,
Бұл іске бағыт беріп, қосты ақылын.
Майданға күні бүгін аттанбақшы,
Қалдырып бала-шаға, жас қатынын.
Соңымнан еретұғын кім бар тағы?! –
Деп Кейкі көпшілікке тіл қатады.
– Қаймана әлдекімдер қол көтерсе,
Сонда кім көз жасыңды құрғатады!
Шуылдап кетті сонда тұрған халық,
– Шығамыз, – деді бәрі, – қару алып.
Жетелеп бірі баспақ, бірі қойын,
Қол жайды бата тілеп, құрбан шалып.
Сол сәтте бір ақсақал берді бата,
Мақамдап зор дауысын бір тіл қата.
Қауышып, құшақтасып, ойнап-күліп,
Тарады үйді-үйіне ел күн бата.

ТОРҒАЙҒА ШАБУЫЛ
Лә Иллаһа, Иллолла,
Лә Иллаһа, Иллолла,
Батырларды жырларда,
Тіл мен жағым қиналма.
Әбдіқапар бас болып,
Амангелді сардар боп,
Қалың әскер жиғанда,
Көкембайдың баласы
Кейкі көкем қол бастап,
Азаттыққа жол бастап,
Даң-дұң қылып Дуанды,
Көкшұбармен ойқастап,
Бар жағынан байқастап,
Тура тартып Торғайдан,
Басталғандай зор майдан.
Дуан-Торғай қаласын
Орап алған көк тұман.
Есеңгіреп қалғандай,
Дәл қазіргі соққыдан.
Алай-дүлей ала шаң,
Көз бермейді қарасаң.
Біле алмайсың айырып,
Жаяулыны аттыдан.
Гүрс-гүрс еткен зеңбірек,
Алқымы кең әбжылан.
Қарсы алдына келгенді
Қарш-қарш шайнап қақшыған.
Төрт бұрышын Торғайдың
Орап алып ақ жалын –
Айдаһардай шапшыған.
Қанды майдан қырғыннан
Бірі қашып тынбаса,
Бірі басып тынбаса
Тосқауыл жоқ нақ бұған.
Дұрысы сол нәтінде
Сәрсенбінің сәтінде
Амангелді жол бастап,
Кейкі батыр қол бастап,
Біреуінде – көк шұбар.
Біреуінде Шалқасқа ат
Бермейміз деп Торғайды
Жау-дұшпандар бекініп
Жатып алған жамбастап.
Қалаға кірді қалың топ
Шұбар туды қолға ұстап.
Киіп-жарып шеп бұзса
Кейкі батыр жеңісі
Қалың елге жалғаспақ.
Зулап оқтар ұшқанда,
Жан-жағынан қысқанда.
Жанталасып бағады,
Жан ұшырып дұшпан да.
Қанды көзін қадайды
Қанға жерік құштар ма?
Ажырамас пәледей
Ажал бұлтын төндіріп,
Зіркілдейді зеңбірек
Дәл осы бір мезетте
Келгендей-ақ кезекке,
Қалың жауды қапталдап:
– Аттан! Аттан! Аттан! – деп,
Хас қырандай шүйілген
Кейкі салды бүйірден.
Соңына ерген әскері
Басқаруын асынып,
Мұздай болып киінген.
Қасында бар Қылышбай
Мықтылығы – қылыштай
Көкесіне ерген соң,
Қалың жауды көрген соң,
Қару ұстап қолына
Тұрар қалмай ұрыспай.
Шұбалаңнан шұбалып,
Сардар сөзін құп алып,
Бір топ әскер ту алып,
Бір көрмекке соғысты
Басшы қылып алыпты
Тынымұлы Омарды.
Әсемғазы, Әбділда,
Абайділдә, Бекділдә,
Үркімбаев Қияқбай,
Қашқынбай мен Шуақбай
Сардарға кеп қосылды
Ертіп алып соларды,
Тағы бір күш қосылды,
Ағын судай жосылды,
Төкеұлы Хакімбек
Ер Сардарға жақын кеп.
Қыран құстай қырағы
Сонда Сардар сұрады:
– Қанапия қайда?! – деп.
– Енді одан пайда жоқ,
Етер амал-айла жоқ.
Қанапия Қайдосов
Орынборға кетіпті
Жангелдинге жолығып,
Қайтамын деп ой қосып.
Айтып-айтпай не керек,
Кейкідейін мерген жоқ,
Жауға қарсы шапқанда,
Бесатарын атқанда
Зеңбіректің өзі де
Зіркілінен айрылып,
Қалады екен мең-зең боп.
Шындығында бұл Кейкі
Батырлардың нояны.
Атқан сайын бір-бірлеп
Жаудың көзін жояды.
Үндемейтін сабазың
Анда-санда тіл қатып,
– Бармысың, – деп, – Сардарым, –
«Амантайлап» қояды.
Амангелді ол-дағы,
Бесатарын қолдағы
Қайта-қайта толғады.
Қақ төсіне жаулардың
Атқан оғын жолдады.
Амангелді қасына
Ата жаумен айқасса,
Жалғыз өзі шайқасса,
Жүз адамға татитын
Кейкі болса – болғаны.
Осы жолы екеуін
Қалың оқтың астынан
Аман-есен қалдырып,
Құдай өзі қолдады!

ТАТЫР ТАРТЫСЫ
Жарақты жаудың әскері
Татырға тақап қалды деп,
Жауынгер өңшең жас пері
Дабылдап атой салды кеп.
Ен даланы еркіндеп
Шайқасар кез келді деп,
«Мен атайын, сен тұр!» – деп
Шеттерінен ержүрек.
Амангелді бастаған,
Кейкі батыр қостаған.
Қанаттарын қаққанда,
Қалың жауды жасқаған.
Келе қалса жекпе-жек
Талайларын шөмпитті.
Ткаченко – көк төбет,
Соңына ертіп көп итті
Келе жатыр ырылдап,
Мұздай болып киінген.
Біздің әскер қырындап,
Тиіспекші бүйірден.
Жеткізгендей зар-мұңын,
Ақ сәулесі азанның.
Айтар болсақ дәл күнін,
Жиырма бірі қазанның.
Ештеңеге қарамас,
Тастайтындай қырып бір.
Қарлы-жаңбыр аралас,
Қара суық ұрып тұр.
Тастайтындай талқан ғып,
Шиті мылтық, шабан ат.
Алқымында Алқаудың,
Сарысуды сағалап.
Еркін елдің намысы,
Ойнатқандай найзағай.
Сужарғанның қамысы,
Бір-бір талы найзадай.
Әр жанарда жайнап от,
Әр жүректе нұр бардай...
Нар қамыстар найза боп,
Атылғалы тұрғандай.
Секілденіп аш бөрі,
Екі көзі қанталап.
Ақ қазақтың әскері
Келіп қалды анталап.
Одан артық жақын жер,
Болмаған соң бұрлығып.
Тасасында Татыр көл,
Біздің әскер тұр бұғып.
Астаң-кестең сол күні,
Жел де – жаудай жұлқынып.
Татыр көлдің толқыны
Дөңбекшиді бұлқынып.
Жықпыл-жықпыл жарлардың
Арасынан ат ойнап.
Қалың қолы Сардардың
Шыға келді атойлап.
Жан-жағынан бүрмелеп,
Тастайтындай жеміріп.
Күтпеген жау «бұл не?» деп
Қалды шаңға көміліп.
Соққаннан соң қапыда,
Бір-ақ ұрып мұншасын.
Пулеметпен атуға
Келтірмеді мұршасын.
Шиті мылтық, құс мылтық,
Қосауыз бар құлақты.
Кейкі батыр «ысқыртып»
Бірнешеуін құлатты.
Төтеден кеп қосылған,
Төкеұлы Хакімбек.
Қалың жауды жосылған,
Талқан қылды жақын кеп.
Талқандамай немене,
Ақты судай жоса қан.
Оқ тисе де денеге –
Бауыр бүтін, бас аман.
Үрікпе де, қорықпа,
Кейкі батыр – қорғаны.
Жанталасқан жорықта
Жан шықпаса болғаны.
Ақ қазақтар әп-сәтте
Алды бірден ес жиып.
Зеңбіректер асқақтап,
Шыға келді состиып.
Шыққан бетте от бүркіп,
Жалын құса жөнелді.
Ажал уын септіріп,
Тітіркентті денеңді.
Ашып ауыз аранын,
Жалын атып тұр демі.
Бет қаратпай барады,
Бекем басып ілгері.
Осы сәтте ойқастап,
Шықты дейсің ер Кейкі.
Жан-жағынан байқастап
Ақ семсерін сермеді.
Бесатарды белінен
Қайта-қайта босатып.
Қосақтаса онымен
Қосауызды қоса атып.
Көп уақыт өткізбей,
Бес қаруын түзеді.
Зеңбірекке жеткізбей,
Жау желкесін үзеді.
Жау жүйкесін шаршатып,
Оғын бебеу қақтырды.
Пулеметке қарсы атып,
Қалың шаңға қаптырды.
Ер жауынгер жүректі,
Суда жүзген балықтай.
Өзіне атқан бір оқты
Өн бойына дарытпай.
Белгісіз боп не екені
Жау шебінен құтылып.
Ойда жоқта кетеді
Сумаң етіп, сытылып.
Нұсқағаны мүлт кетпей,
Жалпағынан түсірді.
Орыс болса бір текті
Бәрін жау деп түсінді.
Бөліп көрген жан емес,
Аққа және қызылға.
Бойындағы ерегес –
Жау деген бір құзғынға.
Түстен кейін күш алып,
Ткаченко – жау жағы.
Қалың елді құса ғып,
Қалың әскер қаулады.
Амангелді бастаған,
Кейкі батыр қостаған.
Аз ғана топ айқасты
Қалың жаудан қашпаған.
Сезіп жаудың айбарын,
Қоймай өзін ерікке.
Татыр көлдің сайларын
Толтырғанша өлікке.
Өліп-өшіп айқасты,
Жан алысып, жан беріп.
Болып кетті сел-тасқын
Қара жерді қан көміп.
Қалды батыр қамығып,
Азайған соң аумағы.
...Қара түнді жамылып,
Қайтып кетті жау жағы.

АҚШЫҒАНАҚ АЙҚАСЫ
Ақ патшаның солдаты
Шамасы бар екі жүз.
Атыс, шабыс боп жатыр
Ақшығанақ – бекініс.
Жаудың бетін қайтарған,
Шын жауынгер емес пе?!
Ақ селеуі жайқалған,
Ақшығанақ – дөңесте.
Күнге беріп арқасын,
Құбылады әр мезет.
Арғы беті – Сартосын,
Бергі беті – Сарыөзек.
Ақшығанақ тап осы
Мекен болған бұл ара.
Торғай өзен жағасы –
Тік жарлауыт құлама.
Алмақ бәрін осы күн
Қорқытып та, үркітіп.
Жар астында жасырын
Қалың әскер тұр күтіп.
Біздің әскер – бұл әскер,
Жендеттермен шайқаспақ.
Қыр басында бір-екеу,
Хабар бермек байқастап.
Жан біткендей тастарға,
Діріл қаға бастады.
Бір-ақ шықты аспанға
Ақшығанақ ақ шаңы.
Араласып ақ шаңмен
Қалың әскер тоғысып.
Қару жұмсап бас салған
Бір-бірімен соғысып.
Кейкі мерген қол бастап.
Атой салып ақырды.
Тақымында Шалқасқа ат
Амангелді батырдың.
Жар астынан жарқ етті,
Жолбарыстай атылып.
Қайың шоқпар сарт етті
Сілтегенін қатырып.
Содан кейін, мылтықтан
Жүздеген оқ жаудырып.
Беттей алмай бір дұшпан
Тастады естен тандырып.
Байланғандай тіл, жағы,
Бағаналар тізіліп.
Телеграф сымдары
Жатты бырт-бырт үзіліп.
Тасқын судай таудағы,
Бір зіл бардай артында.
Тез жиылып жау жағы,
Қайта басты қарқынға.
Құртып жатыр біртіндеп,
Оқ өтінде кім тұрмақ.
Зеңбіректер зіркілдеп,
Пулеметтер бұрқылдап.
Қашты бәрі бетімен,
Қарсы тұрар бірі жоқ.
Шытырлатып шетінен,
Шыдататын түрі жоқ.
Осы шығар жеңілген,
Опат болып арманы.
Ақ патшаға берілген,
Жәнібектің баллары.
Жатқан шығар кіріспей
Жау жағадан алғанда.
Елдің басы бірікпей
Есеңгіреп қалған ба?!
Ішке қарай жау өтіп,
Кете ме деп тосылған.
Сәтінде бір, сау етіп
Шолақ Оспан қосылған.
Соңына ерткен әскері,
Екі жүз бе, үш жүз бе?
Жанғандай-ақ өшкені
Қосылды тың күш бізге.
Бұған бәрі таңданған,
Не болды деп бұл күні.
Шолақ Оспан хан болған,
Жәнібектің тұқымы.
Болса да елдің сұлтаны,
Шет қала алмай ұрыстан.
Хас батырдың ұрпағы,
Намысына тырысқан.
Жау әскері шошынды,
Бұл көріністің кейпіне.
Қалың әскер қосылды
Амангелді, Кейкіге.
Бір бүйірден килікті,
Шығып жардың астынан.
Қалың жауға шүйлікті
Жақиядай жас қыран.
Бесатары қолында,
Елден ерек тым ісі.
Мірке, Мерген соңында,
Тел қозыдай інісі.
Бұл жігіттер жан-жақты
Көпке тиген батасы.
Қойдай қырған қалмақты –
Ер Қарабас атасы.
Сол атаның баллары,
Осал емес бүгінде.
Зор шайқастың салмағы –
Көтеретін жүгінде.
Жақиядай жас батыр,
Жасқанатын жоқ түрі.
Көз аштырмас сұрапыл
Ескен желдей екпіні.
Атын атап аруақтың
Жанталасып жүгірді.
Барақ пенен Бармақтың
Жалғасындай бүгінгі.
Қанға бөгіп терлігі,
Қалды аттар азайып.
Ер Кейкінің ерлігі
Ертегідей ғажайып.
Қақтығыстың басынан,
Кетпес үшін қапыда.
Ер Кейкінің қасынан
Қалмай қойды Жақия.
Ер Сардарда билігі,
Жіберсе тек еркіне.
Жақияның қимылы
Ұнап қалды Кейкіге.
Бір сәт дамыл алғанда,
Сыңай беріп қолдаған.
Деді Кейкі Сардарға:
– Жақияны бер маған
Қашатындай жау бұдан,
Өсіп қалды мерейім,
Балапандай баулыған,
Өзім баптап көрейін.
Сардар айтты:
– Жөн екен,
Сөзіңнің жоқ бөтені.
Қолтығынан демесең,
Тез жетіліп кетеді.
Серт секілді осы нақ,
Бұғып жатқан аулақта.
Жақияны қосып ап,
Аттан салды жау жаққа.
Атыс, шабыс, қақтығыс,
Найза, шоқпар, қылыштың,
Пулеметке соқтығып,
Қызған шағы ұрыстың.
Дұшпан жағы түнерді,
Кірісе алмай нақ батып.
Шолақ Оспан жіберді
Қалың қолын қаптатып.
Әскер қолы жетерлік,
Жүк көтерген мың батпан.
Шұбар туын көтеріп,
Кейкі шықты бір жақтан.
Мінген аты ойқастап,
Омыраулап, алқымдап,
Жақия жүр шайқаста,
Жай оғындай жарқылдап.
Көрмей мұндай соғысты,
Бас қоса алмай топтанып,
Ақ әскері ығысты,
Ақтөбені бетке алып.
Айтар болсақ түйінін,
Зор шайқастың сондағы.
Бекіністің үйінің
Сау-тамтығы қалмады.

ДОҒАЛ ШАЙҚАСЫ
Айтпай кетсем Доғалды,
Оқушыға обал-ды.
Екіленіп келгенде
Еткен ісін дұшпанның
Егжей-тегжей естісең
Ұстар едің жағаңды!
Полковник Тургенев
Тоқсан тоғыз түрленіп,
Торғай жақты бетке алып,
Қайта-қайта жүр келіп...
Бас көтерген халықты
Басып тастау қамында.
Бір-біріне тіл беріп,
«Жансыз» жүрген бір жауыз
Үрпек-Доғал бойында
Амангелді, Кейкінің
Жатқандығын қол жинап
Хабарлапты үлгеріп.
Мұны біліп Кейкі айтты:
– Осы жолғы шайқасты
Маған сеніп тапсыр! – деп,
Құштарлығы
н байқатты.
Амангелді бұл сөзді
Толығымен құптады.
Алақанға түкірген
Ер көңілін жықпады.
Кейкі келіп кейпіне,
Жаудан қорқып ықпады.
Дайындалды күні-түн,
Қанды айқасқа шыққалы.
Мінді астына жаратып,
Шұбар қасқа дөненді.
Жанына алды жарақтап
Жағыпар мен Өменді.
Қалың әскер шамасы
Мың қаралы қол ерді.
Бес қаруын сайлап ап,
Домаланып көп әскер,
Доғал жаққа жөнелді.
Сары аязы ақпанның,
Сақылдап-ақ жатқан күн.
Торғай өзен жағасы
Жасырынды кеп әскер
Арасына шоқ талдың.
Андағайлап жау келсе,
Арты – жазық, алды – жар,
Ажал жетпей тоқтар кім?!
Тургеновтың әскері,
Тың күшпенен түн қатып,
Ара қонып, күн жатып,
Арып-ашып, қалжырап,
Қалың қарды омбылап
Доғалға кеп тірелді.
Айналасын аңдып-ақ.
Қалың ағаш ішінде,
Қалың қарды паналап,
Бар айласын асырып,
Бір құдайға бас ұрып,
Кейкі жатты жасырын.
Бір жағында Жағыпар,
Бір жағында Өмені.
Бәрін байқап бұлар тұр –
Тургеневтің әскері
Түре қуып келеді.
Дұшпан жақтың бір тобы,
Жақын келді сырғытып.
Қалың қолы Кейкінің
Жар астында тұр күтіп.
Жағалауы өзеннің
Дөңгеленген доғадан.
Үңірейіп Үрпек тұр
Аждаһаның аузындай.
Келіп қалған қас жауды
Жұтатындай қылғытып.
Тургеневтің әскері
Жердің жайын ұққан ба?
Келе сала килікті
Қар жамылған көп талға.
Тал ішіне кірген соң,
Тоғытылған қойлардай
Күмп-күмп берді тік жарға.
Шегінерге шама жоқ
Байқап қалып шыққанға.
Құптауымен Кейкінің
Өмен менен Жағыпар
Дұшпандарды сұлатты
Тұрып алып қапталда.
Құлатады талайын
Кезек-кезек атқанда.
Жазалаушы жендеттер,
Түскендігін білген жоқ
Құрып қойған қақпанға.
Артындағы қалың қол
Не болғанын білмейді
Жар астында жатқанға.
Амангелді ту сыртта
Таңғалады Кейкінің
Ойда жоқта оңтайлы
Бұл тәсілді тапқанға.
Айтар көзі көргендер –
Көл-дария секілді
Аққан қанды ақ қарға.
Түгесіліп болмайтын
Тургеновтың әскері.
Барлап келіп бүйірден
Доғалдағы иіннен
Көзі шалып қалыпты
Өліктерді үйілген.
Қалың талға кірген соң,
Бір «шатақты» білген соң
Дабыл қағып шүйілген.
Жау қабағы түйілген
Қырып-жойып кете алмай,
Қапы қалып күйінген.
Соны сезген сәттен-ақ
Пулеметін тулатты,
Зеңбірегін зулатты,
Қалың талдың арасын,
Ызың-қиқу шулатты.
Құтыла алмас бұл жерден
Ешкім енді қашып та
Екі жақтың айқасы
Шықты енді ашыққа.
Бір-бірімен ұстасқан,
Қара бұлттай тұтасқан
Алды-артына қарамай
Қалың жауға атойлап,
Шықты жалғыз атойлап,
Он сегізде жас батыр,
Жас болса да хас батыр
Жанбосынов Жағыпар –
Әбдіғапар інісі.
«Өлемін» деп ойламай
Артық болды-ау мұнысы.
Оңды-солды ұрыспен,
Жауды жайпап қылышпен
Арыстандай айбатты
Талайларын жайратты.
Жекпе-жекке келгенде
Жалпасынан түсіріп,
Жаудың сорын қайнатты.
Қалың жауды жеңерде
Көрмеген жан сенер ме?
Олайғысын олайғы,
Былайғысын былайғы,
Көзге түспей төменде
Кәлләсіна келтірді.
Жар астында жасырын
Жатып алып Өмен де.
Бар қаруын жаратып,
Оқты қарша боратып,
Пулеметі бүлкілдеп,
Зеңбірегі зіркілдеп,
«Бас көтерген бұл кім?!» – деп
Жаудың жағы күш алды,
Біздің әскер тұсалды.
Тауып төте қисынды
Кейкі салды «қиқуды»
Қалың топты қақ жарып,
Жауға қарсы ұмтылды.
Атылғандай жалын от,
Жауып кетті қалың оқ.
Алды-артына Кейкінің
Қарайлайтын халі жоқ.
Жау да бір сәт тосылды,
Мына жақтан тың күшпен
Амангелді қосылды.
Кескілескен қан майдан
Қайта тағы басталды.
Ешкім біліп болмайды
Қуған менен қашқанды.
Ер Жағыпар жауынгер
Осы жолы оққа ұшты,
«Шейіт» қылып жас жанды...
Батыл еді не деген,
Қанат болып Кейкіге
Қолтығынан демеген,
Зеңбіректің оғынан
Опат болды Ер Өмен!
Ұмытпайды ел-жұрты
Көзге түскен шайқаста
Батталғазы, Шахабай
Бекмағамбет, Ошақбай,
Махмуд, Ихан, Уызбай,
Боржық, Ертай, Ахмет,
Құсбек, Қали, Қидуан,
Рәш, Тұқы, Балаби,
Бимақ, Омар, Отарбай,
Хакім, Әкпар, Әмірбек,
Әбдіқалық, Қыдырбек,
Рүстембек, Мырзабек,
Қосжан және Шүкенмен
Өмірлі, Төлебай...
Жас қыршындар обал-ай!..
Осылардың ішінде
Жайсаң еді Жағыпар.
Әбдіғапар ағасы
Текті тұқым бағы бар.
Жағыпарды еске алсаң
Жарым көңіл жабығар.
Жүректен шер төгілер,
Көзден жасың ағылар.
Қалың жауды қан қылып,
Дұшпанды естен тандырып,
Еткен ісі тағы бар.
Аман болса ел-жұртым,
Жағыпардың ерлігін
Жалғайтындар табылар.
Жағыпардың өлімі
Ер Кейкіні күйретті.
Сағы сынбай сабазың
Көк найзаның ұшымен
Талай жауды түйрепті.
Қалған жауды қашырып,
Қолға түскен көбісін,
Сазайын әбден тарттырып,
Саздай қылып илепті.
Соңына ерген ержүрек
Жауынгердің жүздеген
Алпысынан айрылып,
Жүрегін көк түйнепті.
Шығу үшін айқасқа
Тағы жинап қалың қол,
Амангелді екеуі
Көре бермек осылай
Басқа түскен «бейнетті».

ҚҰМКЕШУ – КҮЙІК ҚЫРҒЫНЫ
Тасты менен Татырдың
Арасында күнде шу.
Қазір Кейкі батырдың
Мекен-жайы Құмкешу.
Кім түгендеп санамақ,
Әскері бар екі мың.
Құмкешуді паналап
Жатқанына жеті күн.
Алғаннан соң бір кіріп,
Қандай жайлы құм іші.
Қалың әскер іркіліп,
Кеңігендей тынысы.
Жұмақтай боп көрінген,
Туған елдің бір шеті...
Қазып қалған жеріңнен
Су шығады бұрқ етіп.
Құмкешудің жерінің
Асты – бұлақ, үсті шөп.
Майда құмы керіліп
Жата қалсаң – құс төсек.
Айқай, жанжал, шыққан дау,
Естіледі тұншығып.
Анталаған сырттан жау
Тыға алмайды тұмсығын.
Қара түнді бүркеніп,
Аңдап басып ақырын.
Жау жағының бір тобы
Кіріп еді жасырын.
Ұйықтамайды кей түні,
Кірпіктері ілінбей.
Жігіттері Кейкінің
Ұстап алды тірідей.
Салып әбден азапқа,
Көздеп тұрып тас атты.
Жасағанын қазаққа
Өздеріне жасатты.
Демегенді дегізді,
Өткізбеді босқа күн.
Қойдың қиын жегізді,
Қоң еті деп шошқаның.
Жаландаған аш бөрі,
Бітіп айла, ақылы.
Ақ патшаның әскері
Кері қайтты ақыры.
Құр қайтпапты кәззаптар,
Ызасы әбден өтіпті.
Жолдағы елді азаптап,
Қан жоса ғып кетіпті.
Шауып кетіп бейкүнә,
Қамсыз жатқан ауылын.
Өлтіріпті Кейкінің
Бірге туған бауырын.
Әкесі мен шешесін
Өлімші ғып кетіпті.
Жайсыз хабар ертесін
Кейкіге де жетіпті.
Қабағына тас қатып,
Қарайламай артына,
Хабар алған хас батыр
Қамшы салған атына.
Көкіректі шерлі еткен,
Күйіп-піскен пішінде.
– Жатыр, – депті, – жендеттер
«Күйік» – қопа ішінде.
Қысқа беріп бұйрықты,
Тура тартқан батырың.
Құмкешу мен Күйіктің
Арасы жүз шақырым.
Тартты батыр асығып,
Күйік қысып «Күйікке».
Күзгі бүлттар асылып,
Салбырайды биікте.
Бір белгісіз жауабы
Аспан асты бір мұнар.
Араласып жауады
Бірде жаңбыр, бірде қар.
Ештеңеге қарамас,
Табылғанша керегі.
Қар, жаңбырмен аралас
Құстай ұшып келеді.
Аққан селге, тасқынға.
Қарсы шығар тұра қап.
Аман болса астында
Шалдықтырмас шұбар ат.
Аспан бұлты сіресіп,
Қорғасындай тұнады.
Арт жағынан ілесіп,
Қалың әскер шұбады.
Қан майданда ұрыспай,
Белгілі ғой тынбасы.
Соның бірі Қылышбай
Ер жауынгер – мыңбасы.
Қырағы еді Қылышбай,
Қалды байқап бір жайды.
Оң қапталда терең сай –
Жасырынса ыңғайлы.
Көз жіберіп қараса
Көрінеді көп атты.
Былай барып, оңаша
Бір-екі рет оқ атты.
Тыныс алып төс керіп,
Дем алмақ боп анығы.
Ақ қазақтың әскері
Осы екенін таныды.
Жазып біраз бауырды,
Тынығатын хошы бар.
Күні кеше ауылды
Қырып кеткен осылар.
Байқамайтын еш пенде,
Сайдың іші өте кең.
«Күйіктегі» әскерге
Бара жатқан беті екен.
Бір-екі күн тосылып,
Терең сайды жайлады.
Сол әскерге қосылып
Қайта шаппақ ойлары.
Жатқан кезде тыныш жай,
Ойда жоқта келгенде,
Мұны байқап Қылышбай
Белгі берді мергенге.
Сол-ақ екен, хас мерген,
Құстай ұша жөнелді.
Жан емес ол сескенген,
Ойламайды «өлемді».
Қиқулатып салды айқай,
Көрген емес жасқанып.
Сай ішінде бір сойқан
Сатыр-сұтыр басталып.
Тағат таппай жүр еді,
Жау қайда деп қармалап.
Көктен күткен тілегі
Табылғандай жерден-ақ.
Ағып түскен жұлдыздай
Жасын дерсің айбатты.
Орынынан тұрғызбай
Он шақтысын жайратты.
Қолға түсті қапыда,
Жағдайы жоқ бап таңдар.
Жайдақ мініп атына
Қашып бара жатқандар.
Кек қайнаған пішінде,
Әбден қанға сусапты.
Жарты сағат ішінде
Жиырма бесін жусатты.
Шыдатпады жауды да,
Түріп шеттен қусырып.
Шұбар аттың бауырына
Бір кіреді, бір шығып.
Салғыласып қаншама
Жаудың сорын қайнатты.
Қанша атыс болса да,
Дарытпайды бойға оқты.
Жекпе-жекке құмар-ақ
Кейде тіпті белдесіп.
Ойқастайды шұбар ат
Омыраудан қан кешіп.
Қасындағы Қылышбай,
Алған ол да қызынып.
Тәнті болды ұрыста,
Ерлігіне қызығып.
– Осы ғой, – деп, – тәуірім,
Серік болған жасынан.
Кейкі батыр бауырын
Тастамайтын қасынан.
Осы «тәуір» бұл жолы,
Батырлығын танытты.
Жауды жеңіп, олжалы
Ырза қылды халықты.
Бірін-бірі құп алып,
Қоймайды екен кектессе,
Артындағы шұбалып,
Қалың әскер жеткенше.
Қан сасытып маңайын,
Қып-қызыл боп көк алап.
Дұшпандардың талайын
Жайратыпты екеуі-ақ.
Терең сайға бас сұққан,
Санағанда деректі.
Екі жүздей қас-дұшпан
«Жаһаннамға» жөнепті.
Қайтып жаудың меселі,
Қолға түскен деседі.
Зеңбіректің екеуі,
Пулеметтің бесеуі.
Қарап еді қатар сап,
Мылтық саны жүз болар.
Сегіз-тоғыз тапанша,
Бесатары және бар.
Қалың әскер қайтадан,
Күйік жақты бетке алды.
Шеттерінен майталман,
Құр жібермес қаққанды.
Қылышбайдың мың қолы,
Айқасады анық бұл.
Амангелді бұл жолы
Құмкешуде қалып тұр.
Қошқар шалып ақсарбас.
Құлшылығын еткен-ді.
Осы жолы көп сарбаз
Кейкіге еріп кеткен-ді.
Сапта тұрған қас қақпай,
Жайды байқап жолдағы.
Әлмағамбет, Баспақбай,
Қарабайдың Әлжаны.
Сөзінде жоқ дерегі,
Өзі де бір сұмырай.
Артқы жақта келеді
Ағамбеков Ыбырай.
Кейбірінде сыр басқа,
Көз алдында тек елес.
Көпке ілесіп құр босқа
Жүргендер де жоқ емес.
Найзалары жарқылдап,
Көңілдері – биікте.
Қалды, міне, жақындап
Қалың қопа – Күйікке.
Жауыздардың басшысы –
Қалың қолды әскердің.
Білгің келсе ныспысын,
Қанды жендет Качергин.
Қаңтар айы қақаған,
Қарыс қадам бастырмай.
Жатып алып қопада
Қой аңдыған қасқырдай.
Қаруланған бәрі де,
Қырамыз деп қазақты.
Кейкілердің әлі де
Ой-мақсаты азаттық!
Қалды жендет аңырып,
Құртпақ болып қаскөйді.
Қара түнді жамылып,
Көк желкеден лап қойды.
Сатыр-сұтыр түн іші
От-найзағай жанғандай.
Бітетіндей жұмысы
Жаудың бағы тайғандай.
Зеңбіректер сірескен
Жұмысы жоқ түкпенен.
Мұншалықты көп әскер
Келеді деп күтпеген.
Бұлты торлап аспанның
Қапас болды – қара түн.
Қимылдауға қас жаудың
Келтірмеді шамасын.
Түн екен деп қысылып,
Қиналатын Кейкі жоқ.
Ұмсынғанын ұшырып,
Түсіретін ержүрек.
Осы күні бар сарбаз
Қасында боп батырдың.
Бір кісідей атқарды,
Зор шайқасты ақырғы.
Қашты жаулар... не керек,
Сансыз сарбаз соңында.
Зеңбірек пен пулемет
Қазақтардың қолында.
Уа, оқушым осыны ұқ,
Бітті жаудың жұмысы.
Пулеметке қосылып,
Найзасы мен қылышы.
Ер Қылышбай топ бастап,
Салды қиқу жендетке.
Шоқ қамысқа от тастап,
Сосын барып жеңбекке.
Қар аралас қамысқа,
От та бықсып жанбайды.
Жауынгерлер намысқа
Ерлік ісін жалғайды.
Челябіні бетке алып,
Қашып кетті Качергин.
Өз борышын атқарып
Жеңгендігін әскердің.
Көрді көзі Кейкінің,
Тұңғыш рет сүйініп.
Жасырғандай кейпінен
Тамшы жасты үйіріп.
Түсіргендей осы сәт
Шын жеңгенін жауын да.
Қылышбайды құшақтап
Басты батыр бауырға.
Мәре-сәре сан сарбаз.
Кеуделерде нұр үміт.
Қақап тұрған қаңтар да
Кеткендейін жылынып.
Қалған екен атып таң,
Сәуле шашып белеске.
Енді қайтып қас-дұшпан
Кеткендейін келмеске.
Қайран сабаз батырың
Бәріне де төзгендей,
Еркіндіктің қадірін
Енді ғана сезгендей.
Көзінен жас сорғалап,
Құдайына сыйынған.
Кейкі батыр тұр қарап
Ұлан байтақ қиырға.
Ала сәуле қаптады,
Алаптарға сібірлеп.
– Азаттықтың ақ таңы
Болғай! – деді күбірлеп.
***
1917. Аязды ақпан.
Арқаның кең даласын ақ қар жапқан.
Бір хабар гулеп кетті елдің ішін,
– Ақ патша құлады деп алтын тақтан.
Дүние ішін тартып алды демде,
Бұл хабар тез тарады барлық елге.
Бұл хабар онша жайлы естілмеді,
Әуелден ауқаттыға, әлділерге.
Бұл хабар бірте-бірте есіп желдей,
Тарады тау, далаға тізгін бермей.
Естіпті есіктегі құл-құтандар,
Теңесіп кетеді деп бай мен кедей.
Құтырып қайдағы бір жырындылар,
Сездіріп алды бірден сырын бұлар.
«Кедейге көке десең...» деген сөзді
Тектен-тек айтпаған ғой бұрынғылар.
Түскендей ұнжырғасы болыстардың,
Білмейді соқтыққан кім, болысқан кім.
Гүжілдеп күні туып шыға келді
Қамалған казармада орыстардың.
Ескінің әдеті мен ғұрыптарын,
Жаратпай бұрынғының қылықтарын.
Кедейлер байға қарай шошаңдатты
Кешегі қой қайырған құрықтарын.
Қалың ел мәлім емес жай-жапсардан,
Не пайда елдің сорын қайнатқаннан.
Белгісіз бір саясат билеп алды,
Кедейді байға қарсы айдап салған.
Түсірмей түсіндіріп әбігерге,
Бас болды Әбдіғапар қалың елге.
Шақырды жұртшылықты салауатқа,
– Мұндайда бірлік артық бәрінен де!
Келтіріп ауыл-елді бір қалыпқа,
Бас болды Әбдіғапар бұл халыққа.
Әр ауыл өз тірлігін жасап жатты,
Қой сойып, атан шалып құрбандыққа.
Осылай қамқор болып қалың елге,
Келтірді жалпақ жұртты мәмілеге.
Әркімдер уәкіл боп келіп жатыр,
Білмейді саясаттың мәні неде?!
Кешегі өтті күндер майдандасқан,
Халық па күнде думан-тойдан қашқан.
Кейкі мен Амангелді қол ұстасып,
Ел-жұрттың ортасында жайраңдасқан.
Халқының ардақтысы батыр деген,
Жанына туған елі жақын көрген.
Дүңк етіп жетті хабар желдей есіп,
– Мәскеуден Әли келе жатыр! – деген.
– Айқасса кедейлерің байларыңмен,
Біреудің ісі болар айла білген.
Әліби, – депті біреу, – керек болса,
Кешегі қанды айқаста қайда жүрген?!
– Жүр ме екен жансыз болып ізіңді аңдап,
Көріңдер ісін тергеп, жүзін барлап.
– Ленин деген біреу желіктіріп
Қолына берген дейді қызыл мандат.
– Секілді қызыл мандат – қызыл қылыш,
Болмаса қиып түсер сөзің дұрыс.
Сонан соң алға түсіп зымырайсың
Салғандай құйрығыңа қызыл бұрыш.
Ах, шіркін, айта берсең арман-ой көп,
Бұл өмір жоққа – жұрдай, барға – бейнет.
Кетпейік Әлібидің жетегінде,
Қызылға үймелеген қарғадай боп.
Ойға алған оңға асса бар ісіміз,
Қосылса арман-мақсат, намысымыз.
Тілек сол – аман болсын тіл мен көзден
Ардақты Әбдіғапар арысымыз!
Бұл өзі бірдің емес көптің сөзі
Алаулап жанғандайын оттың көзі.
Халықтың қалжыраған кезеңінде
Бас қосып бірігетін болды кезі!
***
Торғайға жетті Әліби жеделдетіп,
Ел-жұртты хабарымен елеңдетіп.
Қатыспай қанды майдан қақтығысқа,
Қалған кез – бағы тайып, бедел кетіп.
Өткен жыл салып кетті таңбасын да,
Жетерлік тарихы бар сан ғасырға.
Жүргені Әлібидің дұрыс еді,
Шайқаста – Әбдіғапар хан қасында.
Белгісіз кімнің шыққан пайдасына,
Кім кепіл талай жолда таймасына.
Сарбаздар зәру еді қақтығыста
Күші емес, Әлібидің айласына.
Артық па, атой салып сапта мына,
Халқының айналса егер мақтанына.
Әліби ту көтеріп,
Туған елді
Шақырса Азаттықтың ақ таңына.
Парызы болар еді өтелгендей,
Күй кешті бөгде біреу бөтендердей.
Асығыс енді бүгін келіп отыр,
Мойнына ауыр міндет көтергендей.
Көңілдің бұрынғыдан күйі бөлек,
Өмірдің ұсынатын сыйы бөлек.
Тіреді аттың басын сонда Әліби,
Туысы – Байқадамның үйіне кеп.
Бұл жолғы тым асығыс кейпі неден,
Қаншалық кеудесіне ой түнеген.
Әліби Байқадамға салды қолқа,
Келсін деп Амангелді Кейкіменен.
Арманы Әлібидің айдан анық,
Белгілі келгені де қайда барып.
Қоспақшы қос батырды өз жағына
Беделін Байқадамның пайдаланып.
Әліби дайындалды айтар «әнді»,
Үй-іші қамдап жатыр тайқазанды.
Сыйлайтын елден ерек құрметтеп
Кейкі мен Амангелді Байқадамды.
Байқадам келген кісі кемеліне,
Елінің әзірге сол сенері де.
Кешегі қанды майдан қақтығыста
Бұларға аз болған жоқ көмегі де.
Әліби отырғандай соны біліп,
Жүретін большевиктің жолын ұғып.
«Апыр-ай, бұлар қалай болады?» – деп,
Көңілі Байқадамның толы күдік.
Белгілі болғаннан соң ойдың беті,
Асылды тайқазанға тайдың еті.
Ойлайды екеуі де «Әлібидің
Өтті деп қай еңбегі, қай міндеті?!»
Болмайды өзін-өзі қинағаннан,
Там-тұмдап аз беделді жинағаннан.
Кейкі мен Амангелді келіп отыр
Бұл үйге Байқадамды сыйлағаннан.
Өзінше отырғанмен іші кейіп,
Әліби сөз сөйледі кішірейіп.
Біріміз-бірімізді сынай бермей,
Дегендей, «бұдан былай түсінейік».
Содан ба әңгіме айтты жылы ұшырап,
Тұрғандай екеуіне мұнысы ұнап.
Сыңайы Әлібидің осы жолы
Көрінді бұрынғыдан дұрысырақ.
Әліби сөз бастады:
– Қос қыраным!
Қандырып туған-туыс, дос құмарын,
Елдегі орысың бар, қазағың бар,
Кез келді бір шырқайтын достық әнін.
Кез келді орыс-қазақ бірігетін,
Таң атып, түн түндігі түрілетін.
Орнатып Кеңес деген үкіметті,
Жүреміз бірге көріп құрметін.
Бұл байлар көнбей қойып жөнге тіпті,
Жараны жүректегі меңдетіпті.
Байларды аластаймыз, есесіне
Көтеріп кедей-кепшік, кем-кетікті.
Билікке жөні түзу орыс келді,
Мекен-жай, қазақтарға қоныс берді.
Болмайды бұдан былай біздің жерде,
Патша да, хан да, тіпті болыс та енді.
Бар билік беріледі бір адамға,
Жиылып, елдің басын құрағанда.
Басшымыз бұдан былай нағыз дана,
«Ленин, Ленин!» деңдер, сұрағанға.
Өзгеріп жатыр міне, заман өстіп,
Біз көбін білмейміз ғой, далада өстік.
Кедейді қолдау үшін, байды құртып,
Кіріңдер партияға коммунистік...
Болмайды бізде қырқыс, талас деген,
Ұран бар: «Кемтарларға қарас!» деген.
Байларды қолдау үшін бір бүйірден
Шығыпты бір партия Алаш деген.
Кедейміз – біз кірмейміз ол Алашқа,
Дос басқа, бұл күндерде жора басқа.
Басшысы – Бөкейханов, бұдан былай,
Ант еттім, енді оларға жоламасқа!
Теппейік басқа келген бұл бақытты,
Құр жатпай Алаштар да үн қатыпты.
Алыпты өздеріне мүше қылып
Біздегі Ахмет пен Міржақыпты. –
Сөзіне құлақ аспай ағындаған,
Кейкі ғой бұра тартып бағынбаған:
– Кедей ғой Ахмет те, Міржақып та,
Мүше ғып Алаш қалай қабылдаған?
Дегенде, бір мүдіріп Әлібиің,
Не дерін білмей қалды, – Ондай ұйым
Тарайды көп ұзамай, – деді-дағы,
Өзінің айта берді көңіл-күйін.
Жайы бар өз дегенін жиі ұқтырмақ,
Бәрінен өзі ғана биік тұрмақ.
Әсерлі Әлібидің әңгімесін
Қалыпты Амангелді ұйып тыңдап.
Шамасы соның жолын таңдап отыр,
Әліби онан сайын толғап отыр.
Ақылдың таразысын тартып қойып,
Байқадам әрбір сөзді аңдап отыр.
– Қайттым мен Лениннің жүзін көріп,
Қаласаң қолдарыңа тізім беріп,
Біз енді ақ емеспіз, болашақта,
Күрессек, күресеміз қызыл болып!
Қолымда билігім бар – қызыл мандат, –
Дегенде, Әлібидің жүзін барлап,
Жаратпай Кейкі батыр бір қарады:
– Турасын айтшы, нең бар бізден алмақ?!
– Алмағым, – деді Әліби, – соңыма еріп,
Қос мерген боласыңдар маған серік.
«Военком», Амангелді, сен боласың,
Ал, Кейкі, уәде қыл, қолың беріп!
Кейкі айтты:
– Келіп пе едің бағындыра,
Білмеймін қызылыңды, ағыңды да!
Жер жүзін шарлағанда бар көргенің,
Біз болып – осы арадан табылды ма?!
Кейкінің шарт түйіліп қас-қабағы:
– Бар мұнда әңгіменің басқа жағы.
Елімді, ауылымды қырған орыс
Қалайша енді бізге дос болады?
Әліби түсіндіріп қысқа жайды,
Өзінше қос батырды қысталайды:
– Жауларың – ақ әскері, қызылдар – дос,
Ол орыс бұл орысқа ұқсамайды!
– Ешкімді көндірмейсің қара күштеп,
Ойың бар бәріне де ара түспек.
Мен үшін, – деді Кейкі, – көрінеді
Кездескен сары орыстың – бәрі орыс боп!
Жүрмейді саясатың маған бұл тек,
Отырсың бір шындықтың бетін бүркеп! –
Кейкіні ашу кернеп кетті шығып,
Қамшысын екі бүктеп, бір-ақ сілтеп.
***
Қашаннан қызыл қанды аңсап өткен,
Ұр да жық – ұран тілін мансап еткен
Өзінің өлер күнін білмейді екен,
Бәленің бәрін білген бәлшебектер.
Биліктің төбесінде тұрып алып,
Кейбіреу қарсыласса қырына алып.
Бөледі руыңа, жүзіңе де,
Қазақтың осал жерін біліп алып.
Әуені естілгендей мұңлы зардың,
Күткендей тезге түсер сынның алдын.
Ел тегі тез-ақ біліп шыға келді –
Екенін кімнің қыпшақ, кімнің арғын.
Құшағын қай халық бар жауға ашатын,
Кез келді – бой тасалап тауға асатын.
Ағасы інісіне қырын қарап,
Әкесі баласымен жауласатын.
Арасы ағайынның араз болып,
Тақасып, бір-бірімен талас болып.
Бөлінді елдің іші екі жікке,
«Большевик, енді бірі – Алаш» болып.
Осы ғой ел ішінің бұзылғаны,
Жүрген көп бір-бірінің ізін бағып.
Міржақып, Ахметтер – Алаш болса,
Әліби, Амангелді – қызыл жағы.
Толқу көп Орынбордың аймағында,
Білмейді кімді басшы сайларын да.
Сұраса, Кейкі айтыпты:
– Мен сондамын,
Болса егер Әбдіғапар қай жағында.
Айырып ара жігін бай мен кедей,
Болғандай бірі – бауыр, бірі – өгей.
Жантайып Әбдіғапар жатып алды,
Қосылмай мол дүрмекке, көп үндемей.
Бұл жайға Амангелді болып алаң,
Дегендей, «қайтып енді жолыға алам!»
Шама жоқ енді артына қарайлауға,
Серттесіп Әлібидің қолын алған.
Айғырдай жерді тарпып кісінеген,
Бүлінді бұл Заманның ісі неден?!
Алаштар ақылменен алмақ болса,
Қызылдар қорқытады күшіменен.
Айлакер, өз ісіне асқақ жетік,
Сертіне сенген әбден тастай бекіп.
Тұрғандай бұл араның мысын басып,
Әліби қайта-қайта Мәскеулетіп.
Бір гәп бар не болса да жоғарыда,
Дөп келер уақыттың соғарына.
Әйтеуір, қан төгіліп
Әлдекімнің
Қалмаса болғаны да обалына?!
Осыны ойлағанда Әбдіғапар,
Бойына тарамайды дәмі татар.
Бәрін де былқ еткізбей ұстар еді,
Әттең-ай, табиғаттың заңы қатал.
Жалғасып осылайша күні түнге,
Ел ішін дәті бармас ірітуге.
Бар ғой деп оқығаны, тоқығаны
Үзбейтін Әлібиден үмітін де.
Әліби қатты қолдап қызыл жағын,
Өзінің шын байқатты «бұзылғанын».
Өзі де ептеп байқап жүруші еді,
Осындай ел ішінде ызың барын.
Сол ызың айналғандай енді расқа,
Бір қатер осылайша төнді басқа.
Кешегі басын қосқан қайран халқы
Қалмасын зар еңіреп қанды жасқа.
Өзіне әркім жасар жарастығын,
Соқтырар қайда апарып талас бүгін.
Ахмет, Міржақыптар аман болса,
Қайтсе де көтереді Алаш туын!
Осы ойға Әбдіғапар шын бекініп,
Артқандай жүрегіне міндет-үміт.
Кейкі мен Амангелді түсті есіне,
...Күндер-ай, бірге жүрген, бірге тұрып!
Екі дос бір-біріне жат көрініп,
Шынымен кеткені ме қақ бөлініп?!
Қойған бұл алакүлік саясат қой,
Адамды бір-біріне өкпелі ғып!

«ПАРТИЗАН САЙЫНДАҒЫ» СОҢҒЫ САЙЫС
Айту қиын маған мұның жайын да,
Ей, оқушым, өзің біліп пайымда.
Он жеті адам атылғалы тұр, міне –
Торғайдағы «Партизандар сайында».
Он жеті адам большевиктің жағында,
Жүрген олар Амангелді сабында.
Әбдіғапар алас-күлес күй кешті
Хан болғанмен, отыра алмай тағында.
Осылайша заман түрі бұзылды,
Ел үміті екі жақтан үзілді.
Өз пайдасын тауып жүрген жандар көп,
Айдап салып Алаш пенен қызылды.
Түсіне алмай төтен келген тірлікті,
Елдің іші үріккен қойдай дүрлікті
Мәселесін өз ойынша шештіріп,
Мәскеу жақтан басқарып тұр бір «мықты».
Туған елдің қажетіне жарар кім,
Қияметке басын байлап барар кім?!
«Шықты!» деген суыт хабар тарады
Қостанайдан қалың қолы Таранның.
Кезең емес күн көретін амалдап,
Не болса да тастау керек тамамдап.
Таран келсе тып-типыл ғып тастар деп,
Алаш жағы қауіп қылды алаңдап.
Күннен күнге Заман түрі сұстанды,
Кім болса да құрту керек дұшпанды.
Дәл сол күні сарбаздармен он жеті
Амангелді темір торға ұсталды.
Болжау қиын үкіметке кім ие,
Қорқаулар көп кіріп алған ініне.
Қостанайдан суыт шыққан қол бастап,
Таран келсе – қараң болар дүние!
Мұның бәрін Алаш жағы кеш білді,
Кеш білді де, осылайша сес қылды.
Таран келсе, Әлібиге ант берген
Амангелді аямайды ешкімді.
Әлібиің одан әрі шоқынды,
Қылп еткізбес құрып тастап сотыңды.
Содан кейін, қалың қазақ қор болып,
Жетектей бер, таяқ беріп соқырды...
Таран тура тартқан кезде Торғайға,
Қалың елге бір қасірет орнай ма?
Жаудың бетін қайтаратын кімің бар,
Кейкі батыр көрінбейді, ол қайда?!
Ырза болмай мына заман кейпіне,
Іздеп дауа жүректегі дертіне.
«Тас-талқан ғып тастасын, – деп, – Таранды»
Әбдіғапар хабар салды Кейкіге.
Кейкі батыр жан-жағына қаранды,
Аждаһадай аузын ашқан аранды.
Торғайдағы «Партизан сай» түбінде,
Азғантай топ күтіп жатты Таранды.
Үркердей топ сыйғандай боп қауызға,
Күтіп жатты кіреберіс ауызда.
Кейкі жатты күні-түні күтініп,
Жалғыз оқты жолдау үшін жауызға.
Күткен сағат келіп жатты ақыры,
Жетті Таран арыстандай ақырып.
Мұрттай ұшты ат-матымен,
Атқан соң –
Кейкідейін қазағымның батыры.
Мұрттай ұшты – мінген аты мертігіп,
Қыратындай келіп еді желпініп.
Атқан оғы мүлт кетпейтін мергенім,
Ата жауын «кәлласына» келтіріп.
Ата жауын «кәлласына» келтірді,
Риза боп ерлігіне ел тұрды.
Көргеннен соң мұрттай ұшқан Таранды,
Қалың әскер кейін қарай серпілді.
Қайран Кейкі арыстандай атылған,
Қалың жауға жалғыз шапқан батыл жан.
Дәл сол күні қамсыз еді қалың ел,
Қамаудағы Амангелді батырдан.
Амангелді бөлек жатыр түрмеде,
Не болғанын білген емес іргеде.
Көңілінде күдік қалды батырдың,
«Кейкі қайтып келмей қойды-ау, бұл неге?!»
Қайран Кейкі қалың жауды жасқаған,
Сенің жөнің бөлек екен басқадан.
Он жеті адам күтіп жатыр ажалын,
Төкеұлы Ер Хакімбек бастаған.
Ер Хакімбек азаттықты аңсаған,
Осы күнді күтіп еді қаншадан.
Қаһарланып кетуші еді қайран Ер,
Қалың жауды жарып етіп самсаған.
Айқай салып, ай туғандай оңынан,
Атын қосқан азаттықтың жолына.
Он алты адам-өзіменен он жеті,
Еріп еді Амангелді соңына.
Қиын еді алған беттен қайтуы,
Өсіп еді заманына сай туып.
Бұл жолды да Азаттық деп түсінді,
Ол да болса Әлібидің айтуы.
Енді бүгін кіріптар боп тұтқында,
Ашу-ыза тығылады жұтқынға.
Торға түссе торғайдай боп қалады-ау,
Не бір маңғаз, мыңқ етпейтін мықтың да.
Азаттықтың жолындағы жаңа өркен,
Сені талай әлдилеген кең өлкең.
Жаңа шыққан сот үкімін орындап,
«Он жеті адам атылады таңертең!»
Ат арытып, атой салған күн-түнде,
Туған жерді қиып кету мүмкін бе?!
Атар таңмен қоштасатын кезінде,
Ақын болып кетеді екен кім-кім де!
Ер Хакімбек қарындашын қолға алып,
Түні бойы ой үстінде толғанып.
Ақтық сөзін ақ қағазға түсірді,
Жазған хаты тиетіндей қолға анық.
«Ұлың жатыр ұлықтардың қолында,
Ауыр жаза, ақтық үкім мойында.
Он жеті адам атылуға бұйрылдық,
Жүргеннен соң большевиктің жолында.
Мен білмеймін большевик пе, Алаш па,
Тағдырымыз түсті бүгін таласқа.
Бақыттымын, мен өлсем де бәрібір,
Туған елге бостандықтың таңы атса.
Алдымыздан туар болса жарық күн,
Азаттығы сол болады халықтың.
Халқым көрер Бостандықтың шұғыласын,
Біз тұрармыз қақ төсінде Тарихтың...»
1919-дың мамыры,
Қиылғанда он жеті адам өмірі.
Бостандықтың боздақтары осылар,
Пешенесін солай жазған тәңірі.
Ұмыт болмас боздақтардың есімі,
Ашылғанда Ақиқаттың есігі.
Құрбан болған он жетінің ішінде,
Кетті бірге Нарынбайдың бес ұлы.
Амангелді атылғанда сол түні,
Торғай өзен қатты тулап толқыды.
Басылмады өксігіндей өмірдің,
Қара жердің тамырының солқылы.
Еткен ісі дүрліктірген ғасырды,
Кім туады енді мұндай асылды.
Басын біреу әкетіпті...
Денесін –
Туған Торғай топырағы жасырды.
Уа, оқушым!
Берілмеші уайымға!
Тағдырыңның салғанынан тайынба!
Он жеті адам – Амангелді сүйегі
Жерленіпті «Партизандар сайында».
Өткен күнге үрейленбе шошынып,
Уа, оқушым!
Зердең болса осыны ұқ.
...Азаттықтың қызыл қаны ағады.
Көктем сайын қар суына қосылып!
***
Өлімі Амангелді болып жұмбақ,
Хабарын айта алмады ешкім шындап.
Кейбіреу ынтасымен білмек болып,
Кейбіреу қашқалақтап жүре тыңдап.
Қастандық бола бермес бұдан асқан,
Баяғы ағайын ғой кіналасқан.
Біле алмай кімнің ісі екендігін
Көреді бірі – орыс, бірі – алаштан.
Торғайдың сеңдей толқып қалың елі,
Шығарып келе жатыр тағы нені?!
Біреулер қасақана: «Мұның бәрін
Бүлдірген Әбдіғапар жағы!» – деді.
Бұл қазақ мұндай кезде «мырза» тіпті,
Көрсетпей қалай бірін құр жатыпты?!
«Алашты» айыпты ғып қою үшін
Кіналап шыға келді Міржақыпты.
Әліби басын тағы ала қашып,
«Бұл іске жатпаймын, – деп, – араласып».
Дүрліккен елдің іші басылғанша,
Кетіпті Орынборға – қалаға асып.
Жауласып бірін-бірі кінәлі ғып,
Жан-жақтан Дуан жаққа шұбады жұрт.
Бүлінді қалың елдің тұтастығы
Ағайын арасына сына кіріп.
Сездіріп сезімінің нәрі аздығын,
Кешегі күйкентайлар қораз бүгін.
Біреулер екі жақтан «пайда» таппақ,
Қоздырып арғын-қыпшақ араздығын.
Ұстатып бір-бірінің жанын қыстап,
Бір сыр бар аржағында мәнін ұқсақ.
Әдейі кейбіреулер араласты,
Арасын ірітуге қалың қыпшақ.
Бірікпей бас қосса да, «сыиаз» болып.
Халықтың қиналғандай күйі аз болып.
Арасы Амангелді – Әбдіғапар
Бөлінді Бегімбет пен Нияз болып.
Жаққанмен бадырайтып аққа қара,
Түбінде бәрін шешер хақ-тағала!
Кінәсі Амангелді өлімінің
Ойысты Әбдіғапар жаққа қарай.
Қандай күш бұл заманды билеткендей,
Адамды бір-біріне илеткендей.
Өлімі Амангелді ойда жоқта
Кейкінің қабырғасын күйреткендей.
Өлімі жан досының жанға батып,
Аузына бір түйір дом алмай татып.
Сөйлеспей еш адаммен, тіл қатыспай,
Үйінде теріс қарап алды жатып.
Құлқы жоқ көңілінің қуанбаққа,
Жұбатып өзін-өзі уанбаққа.
Батырдың өліміне сенбегендей
Алаңдап жүрді біраз Дуан жаққа.
Айғақты, нақты хабар келмегесін,
Анықтап айта алады елге несін?!
Азғантай құландардың басын қосты,
Тірі жан тірлік қылар өлмегенсін.
Көктемде егін егіп, шығыр салып,
Қалың ел күрек, қайла, кетпен алып.
– Халқым-ай! – деді Кейкі, – құдай қосса,
Қалармыз қара күзде болып қарық!
Көрерміз не де болса шығымынан,
Әр істің бойға сіңген жұғымынан.
Тілейік келер күннің тыныштығын
Болғанмен кеше қырсық, бүгін лаң.
Уақыт көрсетеді бір есебін,
Сол жақсы – тыныштықты тілесе кім?
Жалғызым – Амангелді жоқ болған соң,
Қан төгіп, қайда барып күресемін.
Онан да жатқан жақсы көтті қысып,
Бұйырған дәм-тұзыңды татып, ішіп,
Бұл заман белсенді мен белдінікі,
Түбіне талайлардың жетті «пысық».
Солардан бойымызды салып аулақ,
Жатайық үйімізде еркін аунап.
Келер күз еңбегіміз еш кетпесе,
Мол егін белуардан шығар қаулап!
Мақұлдап батыр сөзін ер Қылышбай,
Түскендей одан әрі болды нықтай.
– Ағайын! Бірлік керек! Ел болмайды
Жүргендер бұдан былай жөнді ұғыспай.
Заманның барады үдеп жамандығы,
Бір тиын болып қалды адам құны.
Сақтауға қалың елдің тыныштығын,
Кейкінің бізге керек амандығы!
Сол үшін бірігейік басты қосып,
Керек қой кім-кімге де жөн мен жосық.
Данышпан Абай атам айтқандайын:
«Біріңнің бірің сөйле сөзің тосып».
Дегенде ер Қылышбай, қалың құлан,
Бірігіп тастағандай болды ұран:
– Жолында Азаттықтың тер төгеміз,
Біз бармыз – аман болса Кейкі қыран!
Кешегі жауынгерлер қалың жасақ,
Қалғандай мәз-мейрам боп қайта жасап.
Қаншама діні қатты десең-дағы,
Кейкі де күй кешкендей іштей босап.
Шашқандай күн де нұрын алтын арай,
Айтылып болғаннан соң сөз бірталай.
Қолына күрек, қайла, кетпен ұстап,
Жөнелді қалың құлан қырға қарай.
***
Ол күнге жараспайды аяң тірлік,
Сол үшін біраз жайды баян қылдық.
Орнына Амангелді өлгеннен соң
Қойыпты Токаревты «военком» қып.
Токарев – бұл Торғайдың төл баласы,
Қазаққа қалыптасқан көзқарасы.
«Военком» орыс болсын деген кезде,
Шамасы, Әлібидің жолдамасы.
Атасы егін егіп, кәсіп көрген,
Қазақтар кең құшағын ашып берген.
Шамасы, бір ғасырдай болып қалар,
Торғайға Рязаннан көшіп келген.
Кім білсін, неге келген, не себептен,
Ол жағын ешкім болмас есеп еткен.
Токарев қазақтармен бірге жүрді,
Азаттық айқасында кешегі өткен.
Талқыңды бірге көріп, азабыңды,
Салтыңды, дәстүріңді – ғажабыңды.
Мақалдап, мәтелдеп бір сөйлегенде
Аттатпас анау-мынау қазағыңды.
Торғайға тұрақтаған көріп ырыс,
Күн көрген тату-тәтті болмай ұрыс.
Бұл жайды естігенде депті Кейкі:
– Өзі орыс болғанменен, жөні – дұрыс.
Есімі Токаревтің – Николай-ды,
Өтпей-ақ келгеніне бірталай күн,
Өзіне орынбасар қылмақ болып,
Кейкіге іздеу сапты «бұл қалай?» деп.
Кімді де шын іздесе тез-ақ табар,
Жамандық кімге жақпас, кімге жағар?!
Жер жыртып, егін егіп жатқан кезде
Жетіпті Кейкіге де бұл бір хабар.
Хабарды естіп Кейкі сәл ойланып,
Жүзіне хабаршының қарай қалып.
Қасында Қылышбай бар, екі-үш адам,
Шығыпты оңашалау маңайға алып.
– Білмеймін барсам ба әлде, бармасам ба,
Туған жер артық қайда шарласам да!
Орныңды басайын деп, оған барып,
Орыстың етегіне жармасам ба?
Қылышбай шын қиналды біліп мұны,
Болған соң ете жақын іліктігі.
Тағдыры Амангелді еске түсіп,
«Тағы да салмаса, – деп, – іріткіні».
– Қайтесіз, – деді, – батыр, соған барып,
Алды-артын бұл істің де бағамдалық!
Батырды жедел іздеп жатуынан
Қалғандай бір қауіпті тағы аңғарып.
Демейді бұл келісті батыр тегін,
– Рахмет, артқан екен ақыр сенім!
Айта бар, Мәкалайға, менен сәлем,
Қол тимей... егін егіп жатыр дегін.
Николай бұл хабарды місе тұтпай,
Қиналды жауабының мәнін ұқпай.
– Қайтпасам болмайды екен өзім барып,
Ол неге жатып алды үйден шықпай?!
Деді де, дайындалды жол қамына,
Бара алмай істің байып, талғамына.
– Кешегі жауды қырған батыр Кейкі,
Бұл күнде қорқақ болып қалғаны ма?!
– Жол алыс, біраз жерге барып қонсақ,
Бір атты жетегіне алып қосақ.
Күн туса әлдеқалай... дегендейін,
Соңына ертіп алды әскер – жасақ.
– Болжармыз болған жайды бара көріп, –
Бір үміт жалп еткендей жана беріп...
«Тоқанай», «Құмкешудің» үстіменен,
«Тастыға» жетті олар ара қонып.
«Тастыға» сәске түсте келді жетіп,
Қолдағы қызыл туды желбіретіп.
Қан көрген, қызыл көрген күні кеше,
Қалғандай мына жайға ел дір етіп.
«Жалдама» жағасында еңістегі,
Кейкі де елмен бірге егісте еді.
Токарев кідірместен тартты сонда,
Кейкімен толатындай кемістігі.
Кейкінің байқап бейбіт кезін анық,
Бусанып – бір тамшы жас көзіне алып.
Әскерін жар астында қалдырды да,
Кейкіге сәлем берді өзі барып.
Қалған кез күн еңкейіп болып бесін,
Бейне бір сұрағандай мұрсат, кешім.
Қолында қаруы жоқ, кемсең қағып,
Кейкіге қадам басты, ашып төсін.
Қарусыз Николайды көріп көзі,
Құшағын аша түсті Кейкі өзі.
Болған соң біраз үнсіз құшақтасып,
Сондағы Николайдың айтқан сөзі:
– Бойында жігері мен намыс бар жан,
Қалайша Ел ісінен қалыс қалған.
Амал не, арты қайыр болсын дейік,
Айрылдық Амангелді арыстаннан.
Мергенсің қалған Елге аты шығып,
Жатқаның жарамайды үйде бұғып.
Бар болса Амангелді бүйтер ме едім...
Деді де көздің жасын алды сығып.
Кейкі де сөз сөйледі көңілі толқып:
– Жалғанда жүргенім жоқ жаннан қорқып.
Халқыңның кәдесіне жарамасаң,
Онан да көзге түспей өлген артық.
Мен-дағы жүргенім жоқ жаным сақтап,
Отырмын көп нәрсені бойға шақтап.
Халықтың азын-аулақ басын құрап,
Жайым бар егін егіп, жатқан баптап.
Николай деді сонда:
– Сіз бір ерек,
Адамсыз, болып тұрсыз бізге керек.
Кешегі Амангелді кеткеннен соң,
Бәрінен тұлғаң дара, орның бөлек.
Басыңнан аз-ақ жылда өтті нелер,
Бақытын болашақтың теңдей бөлер.
Керексіз туған Торғай, жалпақ елге,
Мұндағы азғантай ел күнін көрер.
Бір болдық күн түскенде басымызға,
Бірге өстік, бірге ойнадық жасымызда.
Кешегі Амангелді орын басар,
Бір батыр болу керек қасымызда.
Кешегі Амангелді еркін еді,
Соңына біздейлерді ертіп еді.
Өзіңді күтіп отыр бүкіл Дуан,
Бұл менің сөзім емес, ел тілегі!
– Тамырым! – деді Кейкі, – сөзің жөн-ақ,
Келген соң бос қайтпассың етіп талап.
Барармыз содан кейін, жатып дем ал,
Екі-үш күн ауылымда болып қонақ.
Николай бұл уәжге қалды тоқтап,
Дәм-тұзын қазақтардың кетпей аттап.
Ішінен деп ойлады, бәрі жөн-ау,
Аттансам осы арадан «құдай сақтап!».
Құландар қызмет қып басын қосып,
Қой сойып, қол қусырып, асын тосып.
Әйтеуір мәре-сәре болып жатыр,
Кім білсін, не күтіп тұр, қандай жосық?!
Белгісіз түсірері қандай күйге,
Саясат секілді бір алтын ине,
Кім білсін, көшетінін қандай қолға,
Азамат бір күн түзде, бір күн үйде.
Әзірге Николайдың жүзі жайраң,
Сезілмей қауіп-қатер әлдеқайдан.
Николай Кейкіменен бір-екі күн,
Құс атып, киік қуып, салды сайран.
Жатқан соң бір-екі күн аунап-қунап,
Кейкі айтты тұрған сөзді ішті қырнап.
– Әскері Николайдың «Ақтастыда»,
Жатыр деп біздің ауыл жүр ғой шулап.
Несіне әскер алдың маған сенсең,
Көнбеймін әскеріңе, саған көнсем!
Тамыр-ау, кім бар сені қуатұғын,
Алшаңдап ауылыма жалғыз келсең!
Николай:
– Батыр-еке, етпе қауіп,
Бұл сөзді айтып тұрсыз жөнін тауып.
Жол бойы – жалғыз-жарым жүру қиын,
Қарақшы, қашып-пысқан елден ауып.
Дегенге батыр – аңғал қалды сеніп,
Күдігін ішіндегі бірден жеңіп.
Табысып «тамырымен» тәңір қосып,
Дуанға ертең ерте кетпек еріп.
Кейкінің айтқан сөзі бір-ақ кесім,
Жасады ойда-жоқта шұғыл шешім.
«Шырағым, бұл қалай?» – деп қауіп қылған,
Қарттардың елең қылмай әңгімесін.
Бұл жайға қарсы болды Қылышбай да:
– Кейкі аға, осы сапар бермес пайда? –
Десе де, мерген сөзге дес бермеді,
Кейкі өзі келіскен соң тұрыс қайда!
Шығарып салды оларды ел таң ата,
Кемсеңдеп Бекіш ата берді бата,
Әскері соңнан еріп Николайдың,
Дуанға тартып кетті жылдамдата.
***
Қастықтан адам басы сау бола ма?
Бұл хабар тарап кетті тау, далаға.
Өтірік, өсек-аяң желдей ескен,
Өлімі Амангелді дау-далаба.
Торғайды арғын, қыпшақ мекендеген,
Кезі жоқ бірін-бірі бөтен деген.
«Батырды Амангелді қапылыста
Өлтірткен Әбдіғапар екен!» – деген.
Осы сөз айтқан ант пен серттей болып,
Тарады қауға тиген өрттей болып.
Қыпшақтың Бегімбет пен Ниязына
Жабысқан жазылмастай дерттей болып.
Шуласты қала болып, дала болып,
Арасы ағайынның ала болып.
Кешегі мақтау, мадақ орынына,
Әр сөзі ағайынның жала болып.
– Торғайдың ұйымдасып тектілері,
Тыншыды орындалып бек тілегі.
Алашпен сыбайласып Әбдіғапар,
Түбіне Амангелді жетті! – деді.
Жиылып Бегімбеттің жігіттері,
Бір жерге басын қосты біріккелі.
«Ханымыз» қанға жерік болған екен,
Салайық біз де барып бүлік!» – деді.
Батырдың мойынына қанын жүктеп,
Жайғасып қалай енді жанын күтпек.
Алмаққа батыр құнын, кек қайтарып,
Кетеміз дүние-мүлік, малын да үптеп.
Жері жоқ бізден қашып құтылатын,
Қалай да кезі келді ұтылатын.
Өзіміз қолдан қойып, хан сайладық,
Жөні бар басқа шығып «құтыратын».
«Құтыртып» болмас енді қойғанымыз,
Бетке ұстар сыпырылды қаймағымыз.
Келеді, Әбдіғапар, саған да өлім,
Іске асса орындалып ойдағымыз!
Осылай Бегімбеттер етті бітім,
Кісінің алатындай зәре-құтын.
Шығарды азаматын бір-бір үйден,
Қырық үй, яғни қырық түтін.
Асығыс қырық жігіт қонды атқа,
Тізіліп жауынгердей тұрды сапта.
Бетке алып «Көртоғайды» кетті аттанып,
Баяғы хан ордасын тіккен жаққа.
Басшысы – Көшімбек пен Бектепберген,
Жан ба олар күш-қайратын шектеп көрген?!
Олар да атышулы мерген еді –
Аң-құсты қанжығаға көп бөктерген.
Ойлай бер ердің бағы таймасын деп,
Іс қылма елдің соры қайнасын деп.
Аттанды қырық жігіт атқа қонып,
«Ауылы Әбдіғапар, қайдасың?!» – деп.
***
Басына жақсылардың бақ тұрмаған,
Бұл заман кімді дірдек қақтырмаған.
Кейкілер күн-түн қатып, тынбай жүріп,
Ақыры келіп жетті «Ақмырзаға».
Кімге – сор, мына заман кімге – бақыт,
Кім күтер несібесін үйде жатып.
Ат басын тірегенде «Ақмырзаға»
Қалған кез қас қарайып, күн де батып.
Қазақтың күтер болса әр ауылы,
Кейкінің бұл да болса даралығы.
Қалың ел мекен еткен «Ақмырзаның»,
Торғаймен он шақырым аралығы.
Кейкі айтты:
«Қалдық әбден қажып, шаршап,
Дуаның осы араға емес алшақ.
Қой сойып, қол қусырып күтпес бізді,
Дуанға жарамай ма ертең барсақ!»
Токарев тықыршыды мұны естіп,
Әйтсе де сездірмеді түсін сес қып.
Деді де қоя салды көңілсіздеу:
– Батырым, қалай айтсаң, солай шештік!
Бармайды ол әдейі ерегеске,
Болмайды батыр сөзін елемеске.
Көкейде тұрған сөзін айта алмады,
«Дуанға жетіп қонған жөн емес пе?!»
Отырған алқа-қотан қалың ауыл,
Кейкіге бірі – туыс, бірі – бауыр.
Баласы Наушабайдың Әбдіхалық,
Тұрмысы талайлардан болған тәуір.
Қыпшақтың жатады ол да бір байына,
Белгілі ұзын Торғай, Сыр бойында.
Кеуделеп кететіні және де бар,
Келмеген кісі болса ыңғайына.
Ісі – оңды, айтар сөзі анық еді,
Бақыты талай жерде жанып еді.
Заманы қақпақыл ғып қолда ойнатқан,
Кейкінің жағдайына қанық еді.
Еңселі Әбдіхалық ақбоз үйі,
Басқадан оқшауырақ, бөлек күйі.
Кейкі кеп аттың басын тірегенде,
Тартатын осал болмас оған сыйы.
Қалжырап ұзақ жолдан жетсе де әрең,
Жадырап кеткендейін болды әлем.
Үйіне Әбдіхалық Кейкі батыр,
Қол беріп кіріп келді беріп сәлем.
– Ассалаумағалайкүм!
– Уағалайкүм...
(Тектінің бірін-бірі табары айқын).
Әуелден Әбекеңнің Кейкі батыр
Ерлігін, жомарттығын бағалайтын.
Екеуі бір-біріне құшақ ашып,
Көрісті бет сүйісіп мауқын басып.
Қуанып, құрақ ұшып қалды Әбекең,
– Батырды кез қылды, – деп, – қандай нәсіп!
Кейкі де кең көсіліп айтты жайын,
Әбекең басын шұлғып айтқан сайын.
Сапарын әбден біліп алғаннан соң,
Дегендей ыңғай берді «қылма уайым!»
– Қонасың. Түні бойы қонағымсың,
Қиғаның артық болмас маған бір түн.
Дем алып, ас-су ішіп, ат шалдырып,
Сонан соң жүріп кетсең болар, мүмкін.
Тынықсын, қажыды ғой Мәкәлай да,
(Жетеді Әбекеңде ақыл-айла).
– Дуанға сәске түспей жетерсіңдер,
Құр-босқа асығыстық бермес пайда.
Кейкі айтты:
– Және де бар екі-үш солдат,
«Көтеріп» келе жатқан мені «қолдап».
Әбекең:
– Саспа, – деді, – олардың да
Береміз қонақасын бір үйде оңдап.
– Сапардың білсең осы мәні-жайын,
Мен емес сарнап салар сарыуайым. –
Көрсетіп Токаревты деді Кейкі:
– Қасымнан қалмас менің Мәкалайым!
Жағдайды түсіндірді батыр жайлап,
Не істеуге басын талай қатырды ойлап.
Тік тұрып тізесінен қалың ауыл,
Қой сойып қара қазан жатыр қайнап.
Дәм ішіп, түн ортасы ауған кезде,
Бой босап, тірілгенде ұйқы көзге.
Төсекке тығып басын Токарев те,
«Қорылға» бір таусылмас басты лезде.
Жатарда деді Әбекең пейіл қылып:
«Қайтайық үй сыртында сейіл құрып!»
Кейкі де келіскендей ишара ғып,
Құптады айтқан сөздің жөнін біліп.
Түн іші. Тас меңіреу ай қараңғы,
Әбекең сөз айтпаққа ойға қалды.
Батырға батыл айтып жеткізбек боп,
Кейкіге бірер сөзді сайлап алды.
Сол сөздің енді айтар жөні келді,
Көп жайды түптеп тергеп тебіренді.
– Батырды Амангелді аямаған,
Ұшпаққа жеткізе ме сені?! – деді.
Бұл істің тегін емес түрі тегі,
Алдыңда көрешектің тұр үлкені.
Орыстың қақпанына мықтап түссең,
Басыңды тас түрмеде шірітеді.
Немесе, тастайды атып жалғыз оқпен,
Бұл күнде сенің басың бірдей доппен.
Орыстың «пір» тұтары сен емессің,
Салбырап екі аяғы түскен көктен.
Орысқа бола қалдың нағып керек,
Болып тұр мынау ісің елден ерек.
«Кейкіні атып тастайды екен!» – деген
Келіп тұр Дуан жақтан бізге дерек!
– Ах! – деді батыр сонда, –
Мен бе құрбан? –
Деді де үйге қарай жүрді жылдам.
– Өлтіріп өз қолымнан алайыншы
Кегімді Сардар үшін кеткен сұмнан.
Барды да бесатарды алды жұлып,
Николай қолтығына жатқан тығып.
Бір теуіп иығынан оятты да,
Бір тартып көз ілеспей кетті шығып.
Көк шұбар тұр белдеуде ерттеулі,
Далаға шыққанда оны көріп келді.
Тұлпардың жалын тартып бір-ақ ырғып,
Мінді де, қос тізгінге ерік берді.
***
Халқымның Әбдіғапар біліктісі,
Келмейді елдің ішін іріткісі.
Кешегі хан ордасы – «Көртоғайда»,
Қонақтап жатыр бүгін қырық кісі.
Бұл қазақ осындайда ырымшыл-ақ,
Мәнісін біле білсең мұның, шырақ.
Келіпті кек алмаққа – кеңес құрып,
Батырдың Амангелді құнын сұрап.
Сөйлесіп, бір-бірімен сыр алысып,
Сарқытын үлкендердің сұрап ішіп.
Халқымның қалпы да сол, салты да сол –
Күтетін жаудың өзін құрақ ұшып.
Қарасаң Үдербайдың ұлдарына,
Ешкімнің көнер емес ырбаңына.
Осы жол – жауласса да, дауласса да,
Шығады таразының бір жағына.
Осы жол – сыр ашысып, шешілмекке,
Айтылмақ соңғы шешім – кесім көпке.
Қалыпты қаны қатып, қасарысып,
Кешегі Бектепберген, Көшімбек те.
Дақпыртқа біздің қазақ бола ма ие,
Жақпаса бір-біріне қара күйе.
Нияздар қонақасы бермек болып,
Сойыпты сойыстыққа ала бие.
Әулие бір қария ара қонып,
Мән-жайға баға беріп, бара көріп.
– Апыр-ай, – депті сонда, – кетпесе деп, –
Арасы ағайынның ала болып.
Бұл жайды демейді ешкім жөн істепті,
Кезенсе екі жақта кеміс көп-ті.
Төлейсің батыр құнын қайтсең де... деп,
Кеуделеп Бегімбеттер келіспепті.
Қиналды Әбдіғапар таппай төзім,
Адал боп алғанменен ақтап өзін.
«Бұл жайды Әбдіғапар біледі деп»...
Серт етті Әлібидің айтқан сөзін.
Ағайын арасында бірлік құрып,
Өзінше Әбдіғапар тірлік қылып.
– Батырдың құны қанша?! – деп сұрады,
Ел ішін жатпайын деп дүрліктіріп.
– Қылмысын осы шығар мойындаған,
Белгілі болды бірден ойың маған! –
Деді де Бектепберген, кесіп-пішіп,
Батырды өлтірді деп пайымдаған.
– Болған соң Амангелді бақталасың,
Қалайша қашып енді ақталасың.
Көшімбек, – деді сосын, – анықтаймыз,
Дуанға барғаннан соң ақ-қарасын!

– Жаққан соң амал бар ма аққа қара,
Жайым жоқ босқа қорқып сақтанарға.
Сол менің сиынарым, сүйенерім,
Жалғыз-ақ жаратушы хақ тағала!
Іздейін мен өлмеспін, куә мына,
Сенімен азат күннің туарына.
Адал кім, кінәлі емес кім ақиқатын,
Барған соң айтып берем дуаныңа!
Осылай екі жағы сөз байласын,
Ертесін кетпек болды Торғайға асып.
Тұз-дәмі таусылғанша Ер сабазды,
Күтіп тұр келешекте қандай нәсіп.
Тағдырдың таңқалғандай бұл ісіне,
Алаңдап ертеңгі күн жүрісіне.
Ұйықтамай Әбдіғапар жатыр еді,
Бір жігіт кіріп келді түн ішінде.
– Бейсауат жүрген бұл кім түн ішінде,
Жасырын сыр жатқандай жүрісінде, –
Деді де Әбдіғапар, жөн сұрады, –
Айтсаңшы, қандай гәп бар бұл ісіңде!
Қарағым, келіп тұрған Қарғамысың,
Сен кімнің жыртып жүрсің ар-намысын?
Әуелден арылмайтын бір бейнетті
Құдайдың біздің басқа салғаны шын.
Бұлардың түсінбедім ісін мүлдем,
Көрсетіп дігерлейді күшін бірден.
Арандап елдің іші кетпесін деп,
Дуанға өзім барып түсіндірем.
Қарға айтты:
– Ал, Әбеке, қапы қалма,
Қапысыз сенемін деп осыларға.
Мен білсем, мыналардың түрі жаман,
Тұрғандай қатер күтіп осы жолда.
Отырмын бір хабарды ала келіп,
Қалмаңыз қамсыз жүріп далада өліп.
Дуанға апарғысы келмей отыр,
Құтылып кетеді деп пара беріп.
Бұлт шалып бүлініп тұр аспанымыз,
Сонда да сабыр сақтап саспадыңыз...
Жүйрік ат белдеуімде байлаулы тұр,
Әбеке, жөн болады, қашқаныңыз!
Бұл сөзге Әбдіғапар бүгілмеді,
Қашанда шындық еді жүгінгені.
– Ел дауы меніменен бітер болса,
Өлсем де арманым жоқ, бүгін, – деді.
– Әбеке! – деді Қарға, маңғазым-ай!
Бұл іске мен қажыдым, сен қажымай.
Адамсың жаны таза, ары таза,
Көретін сендей жанды бар ма, құдай?!
Жасырын түн ішінде келген бұғып,
Бұл Қарға талай жайды алды ұғып...
Көрем бе, енді қайтып дегендейін,
Бір сығып көздің жасын кетті шығып.
***
Тірліктің бір қалыпта тұрмағаны-ай,
Пейілдің адалдыққа бұрмағаны-ай.
Ертесін таң жұлдызы өшкен кезде,
Аттанды қырық жігіт қырға қарай.
Аттанды Дуан жаққа, «аттандатып»,
Жасыл жон-қырдың үстін ақ шаңдатып.
Қанды қол қарақшыдай қимылдары,
Хабарды бір жаманат шапшаңдатып.
Ортада Әбдіғапар хан кешегі,
Тамырлас бір-бірімен қандас еді.
Жайы жоқ қарайласар ағайынның,
Қарайып жүрген жалғыз жанға – есебі.
Бір тобы – тізгін тартып кейіндеді,
Бір бөлек жар жағалап сейілдеді.
Құтырып кейбіреуі былай шыға,
Кекетіп, мұқатпаққа бейімделді.
Қараптан босқа қарап келе жатып,
Шабады енді бірі құйындатып.
Бірінің аңшылыққа аңсары ауып,
Кейде құс, кейде тіпті киік атып.
Жайратып не болса да жолдағыны,
Орындап оңдалғандай ойдағыны.
Күлісіп, мәз-мейрам боп қарқылдайды,
«Қап, бәлем, түсірдік, – деп – қолға мұны!»
Бұл жайға Әбдіғапар болып алаң,
Тізгінді жеде қабыл қолына алған.
Жөн сөзін кімге айтам деп қапаланды,
Табылмай жол бойына жолығар жан.
Пиғылы қырқының да қырын келіп
Шошыды әрбірінің түрін көріп.
Қиналды Әбдіғапар маңдайдағы,
Әжімі онан сайын тілімденіп.
Көшімбек осы топтың көш басы еді,
Бұл жолы ой-пиғылы басқаша еді.
Әйтпесе, тимей жүрген жігіт емес,
Ағайын, туған-туыс, досқа себі.
Жанасып Көшімбекке Бектепберген,
Екеуі оңашалау шеттеп көрген.
Кіжінді: – Өзім атып өлтірем! – деп,
Келісіп, уағда байлап, жетпек жерден.
Көшімбек деді сонда: – Сәл, сәл сабыр!
Жасайық мына көпке етпей дабыл.
Бұлардың ішінде де бар секілді,
Көретін Қапарыңның сөзін қабыл.
Жаратқан солай қылып Жаппар ием,
Қайтейін жағылған соң аққа күйең.
Қазақпыз «қарға тамыр», амал бар ма,
Дегендей, бірі – құда, бірі – жиен.
Сондықтан Қапарыңды оңашалап,
Бөлектеп әкетейік елден жырақ.
Өтемін қанды кектің қайтарған соң,
Алса да мейлі, құнын кімнен сұрап!
Осы ойға бекіп, бұлар бекінді де,
Ілгері қалың топты кетірді де.
Үшеуі Әбдіғапар қалды бөлек,
Күн көзі таяған кез екіндіге...
Қам көңіл түсер емес сабасына,
Дақ түсті азаматтың бағасына.
Үшеуі бір «пәлені» ішке бүккен,
Тірелді «Зәуре» қопа жағасына.
Айдыны жарқыраған қалың қопа,
Сыңсиды шеккендей-ақ жаның жапа.
Бірлігі бір басына болмаған соң,
Бұл жалған пендесіне бермес опа.
Тып-тыныш табылмастай көлден ермек,
Тұр еді Әбдіғапар енді елеңдеп.
Бұрды да аттың басын оза беріп,
Көшімбек тұра қалды көлденеңдеп.
– Ханымыз Әбдіғапар ел сайлаған,
Түбіміз туыс еді енші алмаған.
Мерт болып қапияда қайран батыр,
Айрылып ағасынан мен сорлаған!
Талатып ауылымды жендетіңе,
Кез келді бөлінетін енді екіге.
Батырдың қанын жүктеп мойыныңа,
Қарайсың енді қалай ел бетіне?..
Кешегі абыройың, қайда атағың,
Ұлы едің текті тайпа сайлы атаның.
Бүгінгі қанішерді, кешегі – хан
Тап қазір өз қолыммен жайратамын!
Сонда айтты Әбдіғапар:
– Қазағым-ай!
Тағдырдың бізге тартқан азабын-ай!
Әркімнің айдап салған айтағымен,
Мен саған болып тұрмын жазалыдай.
Мен өлсем, қош болып тұр қайран халқым,
Болғанмен артым – тұман, алдым – жарқын.
Қызылға құзғын болған Амангелді,
Алашқа бұзған жоқ па берген антын?
Баласы кәпір болса мұсылманның,
Сұмдығын сонда көрдік қысылғанның.
Өлтірсең ел атынан мен өлейін,
Тап келіп Заманаға «ұшынғанның».
Жалынып, жағдайым жоқ ақталатын,
Халықпыз көп жіберген жатқа хақын.
Сен мені өлтіргенмен, күні ертең
Сенің де байланады оққа басың!
Осылай, қайран жұртым, болып ғапыл,
Орнаттың өз басыңа заманақыр.
Жауабын бұл ісіңнің берер саған,
Жер басып тірі жүрсе Кейкі батыр!.. –
Сонан соң шешінді де тыр жалаңаш,
Бас қойып, мөлдір суға ұрды құлаш.
Қалшиып қатып қапты ана екеуі,
Төңірек одан бетер тұр жым-жылас.
Көрінді қан басқандай құба белді,
(Айтамыз қандай уәж бұған енді).
Қамысқа жасырынып киінді де,
Жай басып жағалауға шыға берді.
Бұл істің көзі жетіп оңбасына,
Беттеді бетегелі дөң басына.
Жығылды бетін беріп құбылаға,
Мәңгілік қалайын деп енді осында!
Құшақтап туған жерін – топырағын,
Қоштасып қимағандай атырабын.
Күбірлеп «кәлимасын» қайырды іштен,
«Бар болса алыңдар, – деп, – ақыларың!»
Ақ өлім бола бермес бұдан артық,
Ішінен де
мін алып, күшін сарқып.
– Ендеше өлген жерің дәл осы! – деп,
Қаруын Бектепберген қалды тартып.
Тып-тыныш іштен тынған бағанағы,
Шуылдап қамыс-қоға жағадағы.
Көл бетін ұмар-жұмар толқын ұрып,
Аққу-қаз қанаттарын сабалады...
***
Кейкі қашып келеді –
Кейкі қашып...
Қарсы келген қия бел – қайқыны асып,
Қарс түйіп қабағын
Қарша жауған –
Жан адаммен жатпайды жөн сұрасып.
Кейкі қашып келеді –
Даланы асып,
Даладағы тау-таспен араласып.
Білер емес,
Келмейді білгісі де
Өзі келе жатқанын неге қашып?!
Кейкі қашып келеді –
Құландайын.
Тарқата алмай көңілде күмәнді ойын.
Қарш-қарш шайнап тұлпары ауыздығын,
Қарсы келген жауларын қырардайын.
Кейкі қашып келеді –
Арыстандай.
Арыстанмен күші бар алысқандай.
Балағынан көтеріп, қолтығынан
Желдің өзі жармасып жарысқандай.
Кейкі қашып келеді –
Жолбарыстай.
Жолбарыстай жүрегі – ар-намыстай.
Томағасын сыпырып,
Тоят таппас –
Көкті шарлап бір қыран қолдан ұшпай.
Кейкі қашып келеді –
Киіктейін.
Көкірегінде көп шер бар – күйіктейін.
Өлермендей,
Кеудесін өрге салып,
Дегендейін – ұшайын, биіктейін.
Кейкі қашып келеді –
Қайда қашып?!.
Қайда қашып – бір қырғын майдан асып.
Қолтығынан дүлей күш бір көтеріп,
Алқымынан асау жел аймаласып.
Кейкі қашып келеді –
Қашпасына,
Қашпасына бір сырды ашпасына
Қояр емес,
Қу жанын қуырдақ қып,
«Өңкей қиқым, би болған бас-басына!»
Кейкі қашып келеді –
Қашып келіп,
Өлтірмесе құдайы нәсіп беріп.
Ұлар құстай тығылды Ұлытауға –
Өзен-көлді, тау-тасты асып келіп!
***
Ұлытау – ұлылықтың ұясындай,
Үшкір шың – қыран ұшар қиясындай.
Табиғат өзі дархан, өзі жомарт,
Қазаққа бере салған сый осындай.
Ауасын жұтар болсаң – құмар қанып,
Тұрады тау бөктері мұнарланып.
Шаңқ етіп ұшса қыран шың басынан,
Астында қалар түлкі жұмарланып...
Жақпар тас жантаяды күн түсірмей,
Зорайып тау тұлғасы бір кішірмей.
Әр жерде жылт-жылт етіп жылға жатыр,
Жоғалған батырлардың сүңгісіндей.
Сарыарқа самал барма самалындай,
Желпісе тауысқандай амалыңды-ай.
Қол жатыр жаңа барған жолаушыға
Жаутаңдап жас сұлудың жанарындай.
Бір жұтсаң жата қалып көл суынан,
Боласың дәм татқандай бал-шырыннан.
Батасың бір ғажайып рахатқа,
Арылып тіршіліктің мол шуынан.
Кейкіге таныс бұл маң бала жастан,
Тау асып, шыңдарында сан адасқан.
Қойнауы – алып аңғар, қалың орман –
Қарағай, қайың, талы араласқан.
Ұлытау қай кезде де жан құштары,
Айтады көрген жанның алғыс бәрі.
Қойнаудың құшағына еніп кетсе,
Жоғалтып ұстатпайды аң-құстары,
Қашаннан аң аулауға таңсық әркім,
Жолы жоқ – табиғатқа қарсылардың.
Аяндап ауылына қайтады екен,
Амалы таусылған соң аңшылардың.
Аңшы емес, біздің Кейкі қашқын да емес,
Жүрген бір бас сауғалап, босқын да емес.
Жалаң бас, жалаң аяқ жүрген жерлер –
Көлбеңдеп көз алдына жас күнгі елес.
Кетпейді көз алдында тұрып алып,
Бұл жердің бала жастан сыры қанық.
Аунады атамекен, туған жерге,
Аман-сау жеткеніне тірі қалып.
Мынау су бала жастан татқан нәрі,
Биік шың, қалың орман қапталдағы.
Кейкіні баласындай бауырға алып,
Жасырды Ұлытаудың жақпарлары.
Қызықтап Ұлытаудың ғажап көркін,
Ер Кейкі аралады емін-еркін.
Әйтсе де есіне алып, шыдар емес,
Ел-халқын сақтау үшін берген сертін.
Көп жүріп, кейде жатып, демалады,
Бәрібір көңілінде мол алаңы.
Байыздап Ұлытаудың ұларындай,
Бір тастың қуысына паналады.
Құс атып, анда-санда киік атып,
Бұйырған жата берсе дәмін татып.
«Дозақтан» бірде бетер көрінбейді,
Кейкіге өмір сүру босқа жатып.
Кейкінің таусылғандай бек шыдамы,
«Тарс» етіп бесатардан оқ шығады...
Сол кезде жануарда тағат қалмай,
Жер тарпып, кісінейді көк шұбары.
Көк шұбар бұл Кейкінің жан-жолдасы,
Ақылды ат та болса – нағыз досы.
Ат – серік, жауынгерге – қару серік,
Әйтпесе, не бітірер жалғыз басы!..
***
Ер Кейкі бүгін тағы ерте тұрып,
Тау ішін кезді атпен бірер жүріп.
Жас күні, жігіт күні сағындырып,
Жөнелді Маятасқа бетті бұрып.
Шұбардың қамшы салып сауырына,
Түзеді аттың басын ауылына.
Аты да, өзі де әбден көндіккендей,
Желіне, бұл даланың дауылына.
Қуанып әлденеге есі қашып,
Алыстан туған ауыл есік ашып.
Ағытып жейдесінің түймелерін,
Дем алды рахаттанып, төсін ашып.
Келеді сағынғандай саяжайын,
Маятас мұнартып тұр маядайын.
Кім білсін батыр дей ме, пақыр дей ме,
Алдынан қарсы алады қай ағайын?
Тағдырдың кімдер қарсы жазғанына,
Тәңірдің пендесінде аз ба күнә?!
Дос та емес, туыс та емес,
Асыл жары –
Келеді аңсары ауып Ақжанына.
Жүрмейді жалғыз-жарым жасында кім,
Қорықпайсың кім б
олса да қасындағың.
Қасынан қалдырмауға серт бергендей,
Өлсе де, тірілсе де асыл жарын.
Белгісіз ауылына жетер күні,
Айтты ғой деуге болмас бекер мұны.
Барады барған сайын алаңдатып
Ақжанның аяғы ауыр екендігі.
Ері сай елдің берген бағасына,
Қалмасын қас-дұшпанның табасына.
Бір түнеп Маятасқа, содан кейін,
Құламақ Сарторғайдың сағасына.
Ауылы Сарторғайды жайлап отыр,
Әр үйі бір-бір бие байлап отыр.
Төрт болып екі көзі Ақжан ару,
Батырын күтіп соры қайнап отыр.
Асығыс жеделдетіп сол ауылға,
Келеді аңғар сайдың алабында.
Қолында «қосауызы» алатындай,
Қылт еткен қара болса қарауылға.
Сабылып сардаланың сағымдары,
Алдынан ақ бұлақтай ағындады.
Көрінді қалың қолдай сапта тұрған,
Алыстан Маятастың адырлары.
Боларсың түсіндіріп мұны немен,
Аңдыған қалың әскер түніменен.
Кейкіні осы араға келер-ау деп,
Ұстауға қам жасаған шыныменен.
Жеткендей Маятасқа кешке таман,
Кейкіге күдік кірді көңілі алаң.
Манағы адыр ғой деп аңдағаны,
Қалың қол болып шықты қоршауға алған.
Кейкіге жер қалмады шегінетін,
Жақындап қалды жаудың шебіне тым.
Айқайлап қиқу салар кезі келді,
Шұбарға қамшы басып, тебінетін.
Шынымен, бұл сұмдықтың сыры бар ма,
Болмайды бостан-босқа ұрынарға.
Міндеті қалың әскер, қайткен күнде,
Түсіру «қанішерді» тірі қолға.
Сондықтан жатпайды олар оқ шығындап,
Тау-тасты тасаланып, көп бұғынбақ.
Кейкіні ұстап алмай қайтпайды олар,
Жүрсе де айдалада айлап, жылдап.
Екі-үш күн күткен еді осы жолда,
Шуласпай, дуылдаспай, шыдап зорға.
Байғұсты ажал айдап айдалада,
Түскендей өзі келіп құрған торға.
Осылай аңдушылар қалған ойлап,
Кейкіні әкетпек боп тірі байлап.
Қапысыз қолға бәлем, түстің бе деп,
Қалың қол шыға келді андағайлап.
Болғандай шатыр-шұтыр ойда жоқта,
Дегенше, «сал арқанды, ойбай, тоқта!»
Жалма-жан бесатардан оқ жаудырып,
Ақырып кірді жалғыз қалың топқа.
Қалың топ қалт-құлт етіп қалды іркіліп,
Ер Кейкі жалғыз өзі жауды бүріп.
Бетпе-бет келгендерін ілестірмей,
Шоқпармен құлатады бір-ақ ұрып.
Әскерлер шама келмей мұны ұстауға,
Айналды бас сауғалап жылыстауға.
Үстінде адамы жоқ ер-тоқыммен,
Шұбар ат бұрды басын Ұлытауға.
Шұбар ат жалғыз шауып кетті ұзап,
Әскерлер қалды аңырып құрған тұзақ.
Бірі айтты: «Аты кетті, өзі қалды,
Бір сілтеп қалғанымда түскен құлап».
– Әне! – деп тұра ұмтылды енді бірі,
Соңынан бес-алтауы өре тұрды.
– Құр жатқан тас екен деп, – қайтты әлгілер,
Ыза боп іштерінен құрып дымы.
Сонан соң өздерінен өзі безіп,
Тау-тасты тіміскілеп кетті кезіп.
Қайтадан біраз жүріп қосты басын,
Бұл маңда жоқ екенін әбден сезіп.
Қалың топ қала берді болып ғапыл,
Таусылып таба алмады айла, ақыл.
Оралып шұбар аттың алқымына,
Шығындап бірге кеткен Кейкі батыр.
Туған жер құмыңды да, тасыңды да,
Жүреді елің-жұртың қосып жырға.
Ұлытау сілеміне кетті сіңіп,
Айласын Кейкі сөйтіп асырды да.
***
Осылай бара жатыр күндер өтіп,
Ауылды төңіректеп, іргелетіп.
Жасырын жар астында,
Жалғыз өзі,
Үйіне жетті Кейкі түнделетіп.
Ақжан да жатыр еді елегізіп,
Жас жүрек дүрсіл қағып, дене қызып.
Кейкіні қиялымен құшып-сүйіп,
Бейне бір түс көргендей нелер қызық.
Ешкімге бұл жүрісін білгізбестен,
Ай ауып, мезгіл еді жұлдыз көшкен.
Шәуілдеп әншейінде жатпайтұғын,
Ауылдың бір итін де үргізбестен.
Жып етіп кіріп келді қара қосқа,
Серт бардай алды-артына қарамасқа.
Аңсары – бар арманы Ақжан еді,
Ой да жоқ, уайым да жоқ одан басқа.
– Қорықпа, Ақжантайым, мына мен! – деп,
Еңкейіп төне берді емпелеңдеп.
Ақжанды құшағына баса түсті,
Басылмай бір құштарлық алған меңдеп.
Жайланып бір құмары басылғандай,
Жайы бар ашылғандай, шашылғандай.
Бір ауық мауқын басып, тоят тауып,
Батыр да махаббатқа бас ұрғандай.
Кеудеде қылаң беріп асыл үміт,
Кетердей жігерінен тас үгіліп...
Үн-түнсіз енді екеуі жатты ұзақ,
Астында бір көрпенің жасырынып.
Батса да талай күндер құса-мұңға,
Ұлан бел, ұлы дала ұшанында.
Болғандай бәрі де ұмыт,
Жатқаннан соң
Батырдың Ақжан ару құшағында.
Айналып кең сарайға үйі мүлде,
Шешкендей тағдырының түйінін де.
О, ғажап!
Бір тіршілік бүлкілдейді,
Білінбей Ақжан ару бүйірінде.
Батырдың мұны біліп – іші жылып,
Көңілдің хошы кіріп – сұсы құрып.
Жарқ етті көз алдына жарқын үміт,
Бір тұман кеудесінен ысырылып.
Көңілі ел көшкендей кеңіп кетіп,
Қалғандай бір мақсатқа сеніп, бекіп.
Сезген жоқ рахатты қазіргідей,
Жүргенмен анда-санда келіп кетіп.
Қайғысы қызығынан асып түсіп,
Бұйырған жол-жөнекей нәсіпті ішіп.
Бір ойға бекінгендей Кейкі батыр:
«Не пайда күн көргеннен қашып-пысып?
Құр жүрген қажеті не жалғыз бастың,
Күн кешіп арасында тау мен тастың».
Аяғы Ақжанымның ауырласа,
Деуші еді айдалада қалдырмаспын.
Тұрғандай енді соған көзі жетіп,
Қайтеді қиял қуып, сөз үдетіп.
Жүргеннен жаны, сірә, жай табар ма,
Ауылда Ақжан қалып, өзі кетіп.
Бір сезім көңілдегі асықтырып,
Жасады шұғыл шешім атып тұрып.
Жарына «Кәне, жылдам жинал!» деді,
Есігін қараша үйдің ашып тұрып.
Сол еді Ақжанның да тілегені,
Соңына Ақжан ермей кім ереді?!
Киімін қолға түскен қапқа салып,
Ілесіп үйден шығып жүре берді.
Екеуі үйден солай шыға берді,
Жатпады дүрліктіріп бірақ елді.
Тек қана туған-туыс арасынан
Кейкінің іздегені Шұбар еді.
Түрлері ұқсас мүлде мүсіндері,
Бет-әлпет, мінез-құлқы, пішіндері.
Бұл Шұбар әрі пысық, әрі епті,
Кейкінің інілері ішіндегі.
Кезі жоқ кететұғын бұра тартып,
Кейкінің жалғыз ауыз сөзі – тәртіп.
Содан ба, Кейкі батыр бұл інісін
Жүретін басқасынан көріп артық.
Шұбарға түнде Ақжан берген хабар,
Таң ата жар астынан ағаң табар.
Қос атты ерттеулі жетекке алып,
Сол жерге інісі де жетіп барар.
Қасына ертіп алып қалаулысын,
Көрсетіп бойда жалын – алау күшін.
Үшеуі таң сәріде тартып кетті,
Бетке алып Жыланшықтың «Жалаулысын».
«Жалаулы» қалың қыстау, ескі қорым,
Мәңгілік ата-баба жатқан орын.
Алты өзен айналасы – су тасыса,
Төтелеп таба алмайды ешкім жолын.
Жағасы қалың ағаш, қыстақ, қорған,
Адасар құстың да өзі ұшпақ болған.
Көрінбей көзден таса көп ауылдан,
Бір қыстап осы арада шықпақ болған.
Көңілдің сейілмеген бұлты көпті,
Бір күдік ой пердесін жұлқып өтті.
Кім білсін, жеткізе ме, жеткізбей ме,
Құп көріп бір құдайым, бұл тілекті.
***
Қыс бойы ел көзінен болып аулақ,
Барары асып кетсе Ұлытау жақ.
Бұл қыстан аман-есен шыққалы тұр,
Қорек қып қоян атып, балық аулап.
Осылай елден алыс еркін жырақ,
Бойынан Жыланшықтың тапты тұрақ.
Екі рет Қарсақпайға барып қайтты,
Қоржынын қорғасынға толтырып ап.
Өткен қыс үшеуіне болды жайлы,
Күн кешті қауіп-қатер көрмей қайғы.
Ақжан да бесатарды белге байлап,
Боп алды атыспаққа тым ыңғайлы.
Жатқан жоқ улап-шулап, ұрандап та,
Келмеді ешкім батып бұлар жаққа.
Кейкіні кейде Шұбар кіжіндіріп,
Жүреді кетіп қалып тым аулаққа.
Батады түлкі қуып рахатқа,
Екі-үш күн, кейде тіпті бірер апта.
Әйтеуір биылғы қыс риза шығар,
Шұбар мен Кейкі мінген шұбар атқа.
Ақжан да қоян қуып, қасқыр атып,
Қояды бесатарын тартып-тартып.
Батырға қақтығыста серік болса,
Ол үшін бақыт бар ма бұдан артық.
Осылай ақпан өтіп, сәуір келді,
Үшеудің хал-жағдайы тәуірленді.
Қар еріп, қайтқан кезде тасыған су,
Сонан соң бет түземек ауылға енді.
Күн өтсе тыпа-тыныш, болмай у-шу,
Қаймығып, Кейкіде жоқ қорқып, үрку.
Тілегі Жыланшықты басып өтсе,
Тезірек Ұлытаудан тасыған су.
Тасыса бұл алқапқа су мұншама,
Тосқауыл болар еді-ау қуғыншыға.
Жаз шыға Қарақұмға сіңіп кетіп,
Әр қарай кетпек болған құлап Сырға.
Осы ойға батыр Кейкі болып бекем,
Әзірше Жыланшықты еткен мекен.
«Жалаулы» бұлар тұрып жатқан қыстау,
Туралап таба алмайды кісі бөтен.
***
Туған Ай болғанменен тура сәуір,
Болмай тұр жылдың басы биыл тәуір.
Көктемнің кешігетін сыңайы бар,
Алмасып бірде боран, бірде дауыл.
Тарылтып ел тынысын, діңкелетіп,
Осылай бара жатыр күндер өтіп.
Кейкілер мекен еткен «Жалаулыға»,
Бір атты жетті жедел түнделетіп.
Сақтанып, өзін-өзі ұстап зорға,
Кейкі де бесатарын алды қолға.
Аяғын әзер басып жетті әлгі адам,
Шаршаған, қалжыраған жүріп жолда.
Жата ма осындайда Кейкі бұғып,
Қаруды саусақтары қатты сығып.
– Беймезгіл неғып жүрген кейуанасың?
Кел, сөйлес, жігіт болсаң былай шығып!
Дегенше, әлгі кісің «Кейкі!» деді,
– Қайтесің қажап мендей бейкүнәні?
Мен – Сарбас, баяғыдан бала досың,
Шықпаған мен бір байғұс шыбын жаны.
Екі-үш күн боран болып, жылқым ығып,
Соны іздеп кетіп едім елден шығып.
Қан кешкен тізесінен қайран Кейкі,
Жатырсың жар астында мұнда нағып?!
Кемсеңдеп, жеңіменен көзін сүртіп,
Дауысын жіңішкертіп, кейде іркіп.
Әп-сәтте кейуана күйге түсті
Бесатар кете ме деп ажал бүркіп.
Батырдың көңілі босап, жақын келіп,
Екеуі амандасты құшақ керіп.
Сонан соң сұхбаттасып жүре берді,
Ұғысып, бір-біріне қатты сеніп.
«Осы жұрт келеді, – деп, – қайдан-дағы»,
Таңертең Ақжан ару шай қамдады.
Көз көріп, көңіл сеніп қалғанменен
Батырдың дұрыс болар ойланбағы!
Ақжанды бір белгісіз үрей билеп,
Ет асып, нанын салды қамыр илеп.
– Жат жұрттан жасырынып жүргенменен,
Түсті ғой кім де болса бізді үй деп!
Сыр ашып, біраз жайды баяндамай,
Бір тықыр бұларға да таянғандай.
Ас-суын жедел ішіп болғаннан соң,
Қонақ та кете барды аялдамай.
Кеткен соң Ақжан ару болып алаң,
Бұл істің болмасын деп арты жаман.
Қыңқылдап «кетейікке» баса берді,
Бұл жерде тұрған кезде есен-аман.
Кейкі айтты:
– Алса-дағы басым кесіп,
Қаламын қылған жерде құдай десіп.
Су тасып екі-үш күнде кетер болса,
Келе алмас көк теңізді ешкім кешіп.
Кеудемнен шыққанынша шыбын жаным.
Өліспей беріспесім хаққа мәлім!
Шұбар да жетті, міне, шұғыл жүріп,
Қандатып қанжығаға атқан аңын.
Сұрады келе сала, «келген кім?!» деп,
Жайы бар оның-дағы байқап білмек.
Кейкі айтты:
– Жай бір жүрген жылқышы ғой,
Жоғалған малын іздеп, күн деп, түн деп.
Шұбардың мұны естіп қашып сұсы,
Бұрқанып, буырқанып бойда күші.
Сарбасты бармас қылып қайтамын деп,
Ұмтылды, басты бірақ Кейкі мысы.
Кейкі айтты:
– Оқты босқа шығындама,
Кеткені оның бізден бүгін ғана.
Дуанға арып-ашып жеткенінше,
Су тасып, құтылармыз қуғыннан да!
Шұбарды Кейкі сөзі қойды матап,
Мінезі қарсы келсе мүлде шатақ.
Сонан соң үшеуі де үнсіз қалып,
Бей-жай боп жатты біраз жайбарақат.
***
Дуанға жетті хабар жеделдетіп,
Жолдағы ауыл-елді елеңдетіп.
Әйелі, інісімен Кейкі батыр
Жатыр деп «Жалаулыны» мекен етіп.
Ұрандап «бол да болға», «тез де тезге!»
Бұл хабар Орынборға жетті лезде.
Отряд жазалаушы жетпек болды –
Қар еріп, су тасымай тұрған кезде.
Асығыс жасақталып Қостанайдан,
Торғайдың даласына салды майдан
Сарбасты алға салып, ертіп алды,
Әйтпесе біледі олар жолды қайдан.
Отряд жазалаушы – жүз қаралы,
Кетпеген сұстарынан ызғары өлі.
Өлтіріп басын кесіп әкелмекші,
Даланың қолға түссе мұзбалағы.
Сонымен, «Жалаулыға» тартты суыт,
Оңынан іздегеннің айы туып.
Біле алмай қайда екенін қанішерлер,
Жүретін іштерінен ыза буып.
Көбісі жолай алмай ұшқан оққа,
Кеудесін қас-дұшпанның қысқан жоқ па?!
Құтылып ойда жоқта кетті талай,
Түскенде жалғыз басы қалың топқа.
Не болмақ енді қазір сөйткен батыр,
Ерлігі бір өзінің мыңға татыр.
«Жалаулы» – ата-баба жайлауында
Алаңсыз кең көсіліп бейқам жатыр.
Қиянат жан адамға жасамайды,
Қалқалап ағайынды тасалайды.
Қазанда біресе – ет, біресе – сүт,
Ақжанның қолы бір сәт босамайды.
Бұл өмір – бір күн шаттық, бір күн қайғы,
Себепсіз көңіл – перде жыртылмайды.
Шоғына сексеуілдің шыдай алмай,
Ет толы қара қазан бұрқылдайды.
Тағы бір дала жақты шолып алып,
Сенгендей тыныштыққа көңілі анық.
Сонан соң үйге кіріп шерлі жүрек,
Шертеді домбырасын қолына алып.
Күйшідей кәдуілгі болмаса да,
Тартқаны көңіліне толмаса да.
Салып ап өзі ұнатқан бір әуенге,
Қоятын шер тарқатып анда-санда.
«Дүние қарап тұрсаң шолақ екен,
Адамдар бір-біріне қонақ екен!» –
Дейтін де дегбірсіз бір күй кешетін,
«Бұл өмір осындай да болады екен!»
Соны айтып қалушы еді ойға батып,
Демейтін қайда рахат, қайда бақыт.
Сонан соң сырт айналып кетуші еді,
Білдіртпей көздің жасын тайғанатып.
Бүгін де көңілінің күйі келмей,
Қабағы қайта-қайта түйілердей.
Қос қолын иығымен қоса қомдап,
Қырандай әлденеге шүйілердей.
– Жүргенше бүйтіп бұғып қалтарыста,
Онан да өлген жақсы арпалыста! –
Деді де, осы ойына бекігендей,
Киініп, жылдам басып шықты тысқа.
Ауылдың азын-аулақ малын қарап,
Жетті Ақжан жан жүрегін жалын қамап.
– Батыр-ау, байқайсың ба, арғы беттен
Анталап келе жатыр қалың қара...
Жақсыға жорымайды бұл қараны,
Байқатып тұр ғой соны күн қабағы.
Дайындап мен тұрайын оқ-дәріні,
Батырым, қаруыңды қамда, кәні!
Дегенде, батыр айтты:
– Қайда Шұбар?!
– Кешеден көрінбейді, аңда шығар.
Жау аңдап, қарауылдап жүрмеген соң,
Бойдақтың бізге қандай пайдасы бар?! –
Деді Ақжан қайнысына ызаланып,
Ақ жүзі бір бозарып, бір қызарып.
Кейкінің қыстау үйге кіргені сол,
Әйелін екіқабат ертіп алып.
Әйелін аяғанмен аяғы ауыр,
Бұл істің болар емес түрі тәуір...
Сол сәтте тасыр-тұсыр жауды бұршақ,
Соққандай үй сыртынан қара дауыл!
***
Басталды қырғын – қан майдан,
Арпалыс, айқас – қақтығыс.
Оп-оңай шықсын жан қайдан,
Ең соңғы шайқас – ақтық іс.
Қыстаудың кіріп ішіне,
Тесіктен құйттай сығалап.
Сенгенмен батыр күшіне,
Қалың топ сырттан тұр орап.
Атылған оқтар жаңбырдай,
Бұл істі батыр күтпеген.
Қояр ма естен тандырмай,
Жеріне жетпей діттеген.
Жауына қаны қарайып,
Ентелеп келген есікке.
Тар үйде жатып талайын
Түсірді атып тесіктен.
Тағыдай жүрген түз асып,
Аспанды сауып, бүлт емген.
Батырдың ашу-ызасы,
Айбалта сынды сілтенген.
Қорықпайды батыр өлем деп,
Қараңғы қыстау қалқаны.
Жарына жалғыз елеңдеп,
Сол ғана – етек тартары.
Әйтпесе атқа бір ырғып,
Атойлап шапса қалыңға.
Кезеніп тұрған жау жым-жырт,
Көрсетіп бір-ақ шаңын да.
Шығандап, шырқап кетпей ме,
Бетке алып алыс ел шетін.
Жападан-жалғыз беткейде,
Қарасын бір-ақ көрсетіп.
Бұл жолы бірақ жөн басқа,
Атысып өлу – арманы.
Айналды бұл іс оңбасқа,
Не болмақ сонда жан-жары.
Батырды осы ой мазалап,
Жегідей жанын жегенде.
Тып-типыл бәрін тазалап,
Түк емес кету мергенге.
Әттең-ай!
Әттең қасында
Аяулы жары – Ақжаны.
Мінеки, ару – асылға
Оқ тиіп кете жаздады!
Батыр да қатты тістеніп,
Тоғытты оқты нөсердей.
Бойына қуат-күш келіп,
Төңкеріп бәрін кетердей.
Жарыла жаздап намыстан,
Бұлқынып, тулап, ысқырып.
Торға бір түскен арыстан,
Тар үйді сілкіп, тықсырып.
Толассыз әбден жаудырып,
Бірінен кейін бір оқты.
Есінен әбден тандырып
Жауларын жайпап құлатты.
Аянып қалмай олар да,
Айнала қоршап қыстауды.
Кейкіні әзір қалай да
Тірілей қолға ұстауды.
Міндеттеп бірі-біріне,
Артынан бермек жазасын.
Түскенше қолға тірідей,
Талайы тапты қазасын.
Ертеңнен кешке күн батқан,
Шын батыр серттен тая ма?
Жалғыздың оғы мыңға атқан,
Таусылмай сірә, қоя ма?
Таусылды оғы батырдың,
Таусылды бірге тағаты.
Бітетін демнің ақырғы,
Жақындап қалды сағаты.
Құтылмай мерген оғынан,
Құзғыны, мейлі қарғасы.
Жүз шақты жендет тобынан
Қалыпты он бес, жиырмасы.
Адым – тар, әттең, қол – қысқа,
Кім едің, Кейкі, тіріңде?
Қаша бір жүріп соғыссаң,
Қалдырмас едің бірін де.
Сенеді батыр күшіне,
Өзіне таныс мекені.
Қоп-қою түннің ішіне
Қойып бір кетсе нетеді!
Мойынға құрық салдырып,
Түскелі тұр-ау қыспаққа.
Ақжанды жалғыз қалдырып,
Жетпекші қандай ұшпаққа.
Білген соң әбден қашпасын,
Күн жатты күтіп, түн жатты.
Амалы бітіп,
Хас батыр
Жендетке сыртта тіл қатты.
– Жетеді әлі әл-мұршам,
Қалмайын бірақ сорыңа.
Әйелді аман қалдырсаң,
Өзім-ақ түсем қолыңа!
Беріле салар мен бе екен,
Ағызып әлі жоса қан.
Ал, егер, оған көнбесең,
Өлетін жерің осы ара!
Сол сәтте жендет сөз ұғып,
Келісіп тілге келгені:
– Әйелдің қанша жазығы,
Керегі, Кейкі, сен! – деді.
Ішінен жендет қуанған,
Алған соң жауап «жарамды»,
– Бізбенен барып Дуанға,
Ашасың ақ пен қараңды.
Әліптің артын ақырын
Байқасаң қалар шешіліп.
Берілсең өзің,
Батырым,
Қоямыз біз де кешіріп!
Қасарып тағдыр қарысқан,
Салады солай қыспақты.
...Арқырап тұрған Арыстан,
Жауызға жалын ұстатты!
***
Біткендей уақыттың бір өлеңі,
Азуын айға Батыр білеп еді...
Тап келіп аяқ асты табылғандай,
Жауыздың көктен күтіп тілегені.
Желге ұшып тал біткеннің жапырағы,
Торғайдың діріл қақты атырабы.
Болды да аспан асты астан-кестен,
Қара бұлт қақ айрылып қақырады
Сол сәтте ай тұтылып, күн күркіреп,
Жер құшып жоғалғандай мың бір тілек.
Шұбар ат кісендеулі қыр астында,
Иесін іздеп әбден шыңғырсын кеп...
Амалсыз қолға түскен Кейкі батыр,
Тап келді тағдырына заманақыр.
Ақыры жалғыз өзі түсті торға,
Жан қалмай жан-жағында іске татыр.
Осы еді жауызға да ең керегі,
Дүние көз алдында дөңгеледі.
Баз кешіп бұл тірліктен бара жатып,
Сондағы мынау еді соңғы өлеңі:
– Атқа салдым сталды,
Көтердің, Алла, дұшпанды.
Сәрсенбі күні сәскеде
Кейкідей сабаз ұсталды!
Атқа салдым терлікті,
Дұшпанға қылдым ерлікті.
Мен кеткен соң, халқым-ай,
Көрерсің жаудан қорлықты!
Тістеуменен өттім тілімді,
Бермедім жауға елімді,
Мұсылманнан жау шығып,
Сындырдың, Алла, белімді!..
Тағдырдың амал бар ма жарлығына,
Не етерсің дүниенің тарлығына.
Жауыздар өз дегенін істеп бақты,
Кейкінің құлақ аспай зар-мұңына.
Осы ғой үміт оты өшті деген,
Сұмдықты көрді көзі естімеген.
Шұбарды алдына әкеп тастай салды,
Ұстап ап, қол-аяғын кескілеген.
Тірліктен біржолата суындырып,
Тұқыртып алмақ болып туын жығып.
Әйелін шаштан сүйреп алып келіп,
Өлтірді көз алдында буындырып.
Жауыздар аяп қалар күшін нағып,
Жендет тұр әрбірінің ісін бағып.
«Түбінде түбімізге жетеді!» – деп,
Баласын лақтырды ішін жарып.
Уақыт кімге артады бұл кінәні,
Байлауда тұрып батыр бұлқынады.
Кендірді білектегі бырт-бырт үзіп,
Жендетке ыза буып ұмтылады.
Сол сәтте қалың жауыз қоршап алып,
Қаумалап хас батырды ортаға алып.
Алдымен қылғындырып басын кесті,
Сонан соң қол-аяғы паршаланып...
Болмас-ты жауыздықтың басқа түрі,
(Денесі шүйкедей боп асқақ, ірі).
Құрбаны болды осылай жауыздықтың,
Ең соңғы қазағымның хас батыры.
Төгіліп қайта-қайта ғасыр қаны,
Бұл сұмдық әлі күнге басылмады.
Басы жоқ...
«Жалаулыда» жатыр Кейкі,
Қасында Ақжан ару – асыл жары!
СӨЗ СОҢЫ
Бір өмір өтті-кетті – жан-жағы жар,
Тарихқа өшпестейін таңба қылар.
Түбіне жетті ақыры хас батырдың,
Қашаннан қызыл құзғын қанға құмар.
Қайтесің бермеген соң ғасыр несіп,
Аһ ұрып қалдық: «Қайран асыл!» десіп.
Аңсаған Азаттықты қайран Ердің
Әкетті Петерборға басын кесіп!
Дәлелдеп дәл осы күн жауыздығын,
Алмады алпауыттар ауыздығын...
Сол кездің бұлтартпайтын деректері –
Ұрпаққа болып отыр аңыз бүгін.
Дұшпанға қоймайын деп басындырып,
Соғысты жалғыз өзі қашып жүріп...
Қор болды тар кеудеде қайран намыс,
Қиналса жіберетін тасыңды үгіп!
Баяғы «бандиттігі», «қашқындығы»,
Сол аңыз – бүгінгінің нақ шындығы.
Басынып кетті ақыры Басқыншылар,
Бір тиын болмаған соң Бастың құны.
Қазақтың батыр ұлын – бейкүнәсін,
Халықтын жанарында кейпі қалсын.
Қосатын денесіне күн бар ма екен,
Ардақтап алып келіп Кейкі басын?!
Келеді дәл осындай ой басыңа,
Ант беріп – алған серттен таймасыңа.
Қоймайық Қасиетті Батыр басын
Қор қылып Эрмитаждың қоймасына.
Сұм заман кімді есінен тандырмаған,
Құмарын еркіндіктің қандырмаған.
Жанынан қайран Кейкі қай кезде де
Қайраулы қара балта қалдырмаған.
Осылай қырып жойса жұрт мұрасын,
Ұрпаққа қалай бәрін ұқтырасың!
Қайраулы қара балта...
Қайтып келіп –
Ақыры Ер Кейкінің құртты басын.
Айырмай болған істің ақ-қарасын,
Алдырды қайран батыр жатқа басын.
Салтыма, дәстүріме дақ түсірмей,
Халқыма қыдыр дарып, бақ қарасын!
Демеймін жыр жолында ғапыл қалдым,
Ұйқысыз талай таңды атырғанмын.
Жатқанмен тәні – жерде,
Жаны – елде,
Рухы өлмейді екен Батырлардың.
Кей кезде қылау түсіп халімізге,
Төтеннен таяқ тисе тәнімізге...
Басынып, баса көктеп кетпес үшін –
Кейкідей батыр керек әлі бізге!

---