Әке сыры

ПОЭМАЛАР

I
Уілдеген тәтті үнің алдымды орап,
Өн бойыма шымырлап, күй боп тарап;
Бала көзің жаныма бал құяды,
Отырсаң сен, бөбегім, маған қарап.
Адал сүтін ананың ақ мамасын
Қарызым деп емесің әлсін-әлсін;
Алдыңдағы жылдарға қол созғандай
Асығасың тынымсыз талпынасың.
Қарайсың да күлесің, қатпайсың тіл.
Қызығамын, ұғамын, ей, қызыл гүл!
Бала туса, бақыт тек бір жарқ етіп
Сенетұғын баяғы етіп мезгіл...
Мезгілім бар, мезгілім – тілегімдей
Іске мені бастайды бір ерінбей.
Келер күнің жалғаулы минутыма,
Қатты соққан өзіңнің жүрегіңдей!
Соқсын жүрек, лайым қатты соқсын!
Желді күні сөнбеген жалынды отсың.
– Мұрагері жеңістің өзім, - дерсің;
Рас, оны әлі сен айтқан жоқсың.
Айтпасаң да дәл бүгін өткен күнің,
Оқитұғын тани бер мектебіңді, –
«Ерлік», - деген бір сөзді күнде жаттап,
Ұғына бер сендейден өскенімді.
Тыңда мені қызғалдақ - о, перзентім!
Өлеңімдей зымырап алыс кеттім;
Қиял жетпес мейірімді тереңі бар
Әкелікке жанымды сен үйреттің.
Бақытына бөленіп күнде елттім, –
Көрген сайын ғажайып күйді шерттім,
Сендей ұлды заманым күнде туар
Сол себепті өзіңді мақтан еттім.

II
Көкейіме қалдырған бір үлесті
Ұмытпаспын ешқашан жақсы кешті.
Алдыма ұстап суретін жылдар бойы,
Хикаясы жаныммен бірге көшті.
Ол мезгілім жаңағы әсем кешті
Кең көшенің бойына еркін тосты.
Көңілімнің сондағы шалқуындай
Тереземнен рақаттың самалы есті.
Сүйкеп қашып әйнекке жапырағын,
Қайта-қайта жайқалды жасыл бағым.
Қызығыма көз тіккен айналамнан
Мен қалайша сырымды жасырамын?..
Мен де жапырақ тіледім, кейде елтіп,
Жақсы әуеннің нәшімен толқып кетіп.
Сол үмітті суынбас күнгейімдей
Алыстан-ақ болашақ тұр күзетіп.
Нәрестенің көтеріп жас тұлғасын,
Тура барсын болашақ, айнымасын!
Қарсы ақса да қатердің қара өзені,
Ол үміттен тағдырым айырмасын.
Әмір етті жаныма өмір - ана,
Ұшқынымен өлеңнің қанаттана,
Сол кездеп жас арман - балапаным,
Шыр айналып ұшайын сені ғана...
Ұқпасаң да, бөбегім, мені тыңда!
Бүгінгідей сақтаулы тұр жадымда;
Мен арманға көз тігіп отырғанда,
Сен алдымда елестеп тұрмадың ба?!
«Арнау» деген аузыма өлең беріп,
Шат көңілден ақырын ән көтеріп,
(Құрсағына анаңның бітпей тұрып)
Кірмедің бе бөлмеге маған еріп?!
Төсегіме жаттым да, осы өмірдің
Қиялына қызығып құлаш ұрдым.
Көкірегімнің тап-таза ұясында
Бүгінгідей талпынып сен отырдың.
Жас толқынмен жарқылдап ілгері ақтым,
Сөйлеп тұрған әкеңе ұқсап бақтым.
Ұйқы келіп көзіме тығылғанша,
Әділеттің жинағын оқып жаттым.
«Сенің үшін бекініп қайраттандым,
Сені қорғап сан рет жауға аттандым.
Дуға емес, ақиқат заңды үйретіп,
Керегіңе күнімде жарап қалдым».
Тарту етіп ұлына жан - азықты,
Бір досымыз осылай деп жазыпты.
Ұйықтар алды оған бір қарамасам,
Менен бөтен бөлмеде кім жазықты?..
Оқып оны төсекте тағы да өстім,
Ол сияқты өзімді саған қостым.
Жастайымнан жаныма азық еткен
Азаматтық арымды алға тостым.
...Жамылды ма айлы түн айқара бұлт?
Мөлдіреген терезем тартты күңгірт;
Сен жүректе, бөбегім, мен төсекте –
Ұйықтап кеттік екеуміз, бөлме жым-жырт.
Ұйықтап кеттім, әйнекке қайта бардым,
Жапырақтан тағы да ләззат алдым;
Кейде еліктеп, сүйкімді еңбегіме
Көз жұмулы көңімен қарап қалдым.
Енбек - кеме, матрос - мен кемеде,
Оны сүймек - сыбаға пешенеме.
Түсімде де боламын отырғандай,
Әулет үшін мейірімді мекемеде.
Ұйқыда да жалғыз-ақ оны көрдім;
Иә, ылғи жолыма көз жібердім.
Пиғылымның бұршақтай бұдыры жоқ
Түс - көрпені тұйықтап жата бердім.
...Жамылды ма айлы түн айқара бұлт,
Мөлдіреген терезем тартты күңгірт.
Сен жүректе, бөбегім, мен төсекте –
Ұйықтап кеттік екеуміз, бөлме жым-жырт.
...Радиом көңілдің бабын табар,
Күндегідей таң ата әнге салар, –
Деген едім. Мезгілсіз құлағыма:
– Соғыс! - деген саңқ етті суық хабар.
Жұлқып тастап бейхабар жүрегімді,
Түкпіріне жанымның мұз төгілді.
Өзім тұрмақ жүректен шыр еткізіп,
Кім шошытты мұншама бөбегімді?..
Жетті хабар:
– Теңселді дүние тегіс!
Нық басады сұстанған қаралы күш!
Ол келеді өмірді өртемекке,
Оның аты - басқыншы фашист неміс.
Жібергенде мұз жалап отты өзекті,
Не қорқыныш, не бір күш билеп кетті.
Ұға алмадым, әйтеуір, үстімдегі
Жылы көрпем жиырылып дір-дір етті.
Сүйген жарым асығыс оятты ма?
Ғазиз анам:
Аттан! - деп зар қақты ма?
Әлі күнге ашпаған дүние есігін
Әлде менің бөбегім тіл қатты ма?
Кім есікті ентігіп ашты мына,
Мекеменің мейірімді бастығы ма?
О, керемет! Намыстың ыстық жасы
Ыршып түсіп көзімнен жастығыма.
Барлық жанның қасиетті атағынан
Отан әмір етті ме әлде маған?..
Бір құдірет төсектен жұлып алды,
Жас денемді әлгіде қалтыраған.
Тағы да өстім, мінеки, тағы да өстім,
Тағдырымды, бөбегім, саған қостым.
Жастайымнан жаныма азық еткен
Азаматтық арымды алға тостым.
Шықтым үйден.
Тұр бейне: «Мен мұндалап»,
Күнбатысты ғаламат өртпен жалап;
Жақсылыққа үйренген көз алдымды
Шынымен-ақ бір сұмдық кетті аралап...
Түн секілді түйіліп тұрды ұзақ,
Минут сайын есірді әлгі дозақ –
Қанша уқалап, көзімді қайта ашсам да,
Өрт елесі жанымды етті мазақ.
Өрт жалаған Батысқа онда тынбай,
Соқты дауыл Отанның тынысындай;
Күрсінгенде кеудемнің ыстық демі
Кетті бірге зымырап жыл құсындай.

III
– Ажал оғын аяма, - дейді, - жаттан! –
Нелер ауыл зымырап қалып жатқан.
Мен вагонда, өмірдің күні аспанда –
Бірде заулап келеміз Шығыс жақтан.
Күнге шағып толқынын нәр - бұлақтың,
Дария қалды, қызығып қарап бақтым.
Еркін көшем алдымнан шыға берді,
Күн мен түнін күзеткен махаббаттың.
– Жеңем! - дедім, үн қосты ауа нәзік,
Қалың орман, сыңғырап тау мен жазық,
Отты көздің нұрымен осы антымды
Туған жердің үстіне кеттім жазып.
Қиялдандым, бөбегім, жас өмірдің
Жан сырына тағы да құлаш ұрдым;
Көкірегімнің мейірімді ұясында
Бүгінгідей талпынып сен отырдың.
Шарықтаған биікте қыран қандай
Болса, болдым қанатты мен де сондай;
Арманымның ол кезде аспанынан
Жымыңдадың сен жарық жұлдызымдай.
Жымыңдадың, тасыттың жігерімді,
Өлерімді ұмыттым, жүдерімді;
Кейін қалған сүйікті қалқатайдың
Жүрегімен жалғадың жүрегімді.
– Соғыс, соғыс, соғыс! - деп өрт заһары,
Жалай берді аяулы айналаны, –
Өртке былғап жерімді, көкке бүркіп,
Өзеуреді өлімнің миналары.
Отты селге, бөбегім, кеттім кіріп,
Сұр шинельдің етегін белге түріп.
Көрген жерден арбасты жарақты жау,
Кейде жатып бауырлап, кейде тұрып.
– Өлтіру, не өлу –
деп келгенсін мен,
Таңдырмаққа ұмтылды кейде есімнен;
Таптатпадым жерімді өзім жатқан,
Оның талай итеріп кеудесінен.
Бәрімізге бір бұйрық берді Сталин,
Көздеп аттық елімнің рейхстағын, –
Жаза бердік қайтадан әрқайсымыз
Жиырылған өмірдің әр пұшпағын.
Бір мезетте қарасам, қайран денем
Қарауылдың аузында дірілдеген;
Жасырынар өлімнен еш жайым жоқ;
Тек, әділет, алыстап кетпе менен!
Ізгі жүрек жұлқына, тулап тегі:
– Күшті болсаң, ғаламат,
тура ат! - деді.
Өліп кетсем арман не адалдықпен,
Анам мені сол үшін тумап па еді?
Атты міне тістеніп тажал құшып,
Қабырғамды қат-қабат алып түсті.
Болашағым алыстап сала берді,
Тоң топырақ жып-жылы қанымды ішті.
Қанымды ішті қара жер сонда менің,
Кегім қайнап, бауырымды жаза бердім.
Әттең, бұл кез әлсіреп жатқаным бар,
Сол қаныммен бір дастан жазар едім!
Мені де атты, бөбегім, сені де атты,
Сені атқаны жаныма қапы батты, –
Кім нанады дегенге: көзсіз жендет
Коммунизм адамын қансыратты?
Қайда, қайда ақынның жақсы жыры?
Баяу тартып бара ма жел сыбыры?
Неге алдымда қызарып жатыр үнсіз
Бүгін өлер біреудің жас қабірі?..
Жоқ! Жоқ, елім, бармаймын қу көмейге!
Ердің қаны ел үшін төгілмей ме?
Туған қала өртеніп жатқан шақта
Атпаса да қабырғам сөгілмей ме?
Сау ғой менің жүрегім өкпең удан,
Сенім бастап барады, қалман одан!
Қасірет емес, жаныма жалын құйып,
Жүрегімде Отан тұр мені туған.
Мейлің, дұшпан, қайғының түбіне бат!
Жан-жүйеме тоқ бердім мың киловатт.
Жақсы күннің тағы да хабаршысы –
Шарқ ұрып тұр үстімде алтын қанат.
Алтын қанат - әулетім найзағайдай,
Бір ғасырдан бір ғасыр өлмей - талмай,
Жау басына мың саңғып өте бермек,
Сол себепті ажалға мен ажалдай.
Өлім бейбақ болады неге итаршы?
Тек мен оны жұмсаймын жауға қарсы,
Тұрдым, міне, атылып қанды жерден,
Жау, керемет сен болсаң, жоқ қып алшы:
Көп болғанда тиімді жерге төсеп,
Сықылықтап әзәзіл айтар өсек.
Ал,рухым - тартылмас ұшан мұхит,
Жау жүрегі - шөмп етер бір тас кесек.
– Қожасымын, құлы емес, қиялымның,
Жаттығы жоқ бір сағат, я күннің;
Бәрі менің өмірім, бір тостаған
Бөге берсін деміне өз қанымның!
Қанымменен ақтаймын әлгі антымды,
Танымаймын қаралы зиратыңды!
Шапағындай Шығыстың шашыратып,
Мен қаныммен паш етем ізгі атымды.
– Баста мені тағы да, командирім!
Барып қалсын ерлікпен алға жаным,
Ұлы жолдың үстінде хикаядай
Жатсын ұзақ жосылып менің қаным! –
Дедім: – Тағы құладым мен қансырап,
Өтпей ме екен бір солдат жөнім сұрап?
Маңдайымда кез емес, қара шөлмек
Қалмақшы ма аздан соң тек жылтырап:
– Ие! - дейін оған да өзім бастап,
Қал орныңда, туған жер, мені растап!
Кете бер сен, бөбегім, алға қарай,
Жүрегімнің астарын ашып тастап, –
Дегенімде жалындап, дөңгеленіп,
Жанарының оттары кеудеме еніп,
Үлкен маңдай астынан аумақты кез
Солғын тартқан жүзіме келді төніп.
– Отаным! Ұлы Отаным! - деді менің
Әлдеқашан кезеріп қалған ернім,
Қайта келді қоштасып кеткен күлкім,
Көз тоймады, елеске қарай бердім.
Қарай бердім елеске, қарай бердім,
Мұз заһарын ұмыттым қара жердің;
Қан жүгірді жүзіме әлдеқайдан,
Ғайып болды жотасы жас қабірдің.
Армансыз жан көрге енсе несі қиын?..
– Енді келсең кел, - дер ем, -
қатер - құйын
Қуат-күшім бар жерде өле алмаймын,
Қалды өзіңше оңаша қараңғы үшін.
Адам даусын есіттім, ұзақ күннің
Қинағаны жоғалды, енді білдім:
Отыр екен жанымда санитар қыз,
Қамқорлығын әкеліп елдің біздің.
Сол кезде де, бөбегім, біле білдім, –
Көкірегіме қайтадан күле кірдің;
Осы өмірдің отымен жалғай бердің,
Бәсең тартқан жалынын жүрегімнің.

IV
– Жеңіс! – дабыл қағылды. – Жеңіс!
Жеңіс!
Автоматты жоғалды «жойқын» неміс.
Біреу сүйіп, қастанды біреу күйіп,
Салютіме көз тікті дүние тегіс.
Уа, Кремль, қасиетті сом мұнара!
Қызыл-жасыл оттарды мың қайтара
Атшы тағы, төрінде аспанымның
Қалсын жарықжұлдыз боп қора-қора
Ұқпаса да өсекшіл өктемдерің,
Ұқты мені, Еуропа өкілдерің –
Дәптерімде жазулы ертелі-кеш
Котелогым салдырлап өткен жерім.
Ғасырымды шалқимын көремін де,
Оған үлкен сыйым бар өлеңімде:
Ол ақиқат, ұқты еніп өзі тұрмақ
Жеңіп шыққан солдаттың бөбегім де.
Бірге жүрген кеудеммен көк дабылда,
Бөбегімді көрейін енді ауылда, –
Ол көздеп тым алыс болашағым
Енді асығып күтіп тұр көз алдымда.
...Зымыраттым, Шығысқа зымыраттым,
Перрон сайын оқыдым Жеңіс атын;
Туған жердің үстіне отты көзбен
Осы еді ғой бір кезде жазған антым...
Қалаларда аңсатқан бейбіт жұмыс,
Күйген орман орнында жасыл бүліш;
Окоптар да көктемнің майда сылдыр
Жапырағын жамылып жатыр тыныш.
Алматыға асыққан сол бір шағым,
Таға да елге танытты «мақтаншағын», –
Егістіктен, жайлаудан көтереді,
Біреу кепка, біреулер ақ қалпағын.
Сөйтіп келдім. Сырланды тал бесігін;
Саған құрдас болсын деп дәл осы күн,
Бір кезде елім сыртынан тіреу салған,
Ашып бердім бір жұлқып дүние есігін.
Жас арманым, шыр етіп жерге түстің,
Тереземнен ең алғаш сәуле құштың;
Доллар емес, қанымды төгіп алған
Қуаныштан сапырып шарап іштім.
Күтіп сенің жылыңды дастан оқыр,
Күтіп сенен ғажайып бір терең сыр.
Еніп, міне, тынышсыз арман емес,
Ақыл айтып алдында екен отыр.
Сен әкеңді танып ал!
«Кімге ұқсайды?» –
Десе, көрсет бұлт кесер найзағайды.
Жақсы ауылға бір түнеп ететұын,
Әкең өзін жолаушы санамайды.
Бетке ұстайтын кешені, не бүгінді,
Дәріптеуші мен емес әлдекімді
Мен ертеңге беталды бал ашпай-ақ,
Алдан көріп отырмын бес жылымды.
Бесжылдығым, бір емес, нешелер бар.
Ғасырымның сапында қатар-қатар,
Олар да алып заманның солдаты ғой,
Ерлігімен дүниені таңырқатар.
Еңбек - кеме, матрос - мен кемеде,
Оны сүймек - сыбаға пешенеме;
Түсімде де боламын отырғандай,
Үйреніскен мейірімді мекемеде.
– Шіркін менің мейірімді
мекемем! - деп,
Маған парыз өлгенше оны сүймек;
Өзі тұрып тапжылмай бір көшеде,
Күнде мені барады алға сүйреп.
Әділеттің бастайтын улы көшін,
Құдірет деп танимын адам күшін.
Итке тастар ешқандай бөлегім жоқ,
Мендегінің барлығы адам үшін!
Қоғам үшін құрбандық етсең, міне,
Жұдырықтай жүрек бар үкіміне. –
Егер оны: «аспанға ат!» - деп тұрсаң,
Қалай «менің» тұншығам түтініне?..
Жоқ,
Теңізден мен күшті тебіренем,
Өрге тастап толқынды өршеленем,
Махаббаттың жалынын сылқып жұтып,
Сүйе білем, қайғыра, өле білем.
Бара алмаған ертеде маңайына,
«Тәңір» деген қиялдың қандайы да,
Зор бақытты большевик партиясы
Төрт-ақ елі сыйғызды маңдайыма.
Мақтанамын, сондықтан! О, перзентім!
Өлеңімдей зымырап алыс кеттім.
Кішігірім пейілді алдына ұстап,
Келер күнге асығып сапар шектім.

V
Тағы - тағы қарайсың, балғын жасым,
Шын ұққандай әкеңнің шалқымасын, –
Алдындағы жылдарға қол созғандай
Асығасың, тынымсыз талпынасың.
Мейлі, еніп батырлық саған ерсін,
Егде тәнім қартайып сала берсін.
Жасым жетіп өлгенде, азаматтар
Сенің отты кеудеңнен мені көрсін.
Білем, талай он жылдар, заулап өтер,
Топырағымды ұшырып алып кетер,
Бірақ, зират үстіне өскен гүлдер
Жылда-жылда жалындар оттан бетер.
Ол гүлдерді ең алаш сен көрерсің,
Зәулім үйдің шалқайтып терезесін.
Адам әлі ашпаған ой сандығын
Сол уақытта ашарсың, тебіренерсің.
Мен ол кезде төменде жатармын ғой,
Сол себепті жеткізбейді аспандағы ой.
Бірақ шалқып биіктен толғанарда
Менің кітапханамды алдыңа қой.
Қарт қиссаны оқырсың атышулы,
Мәз еткенмен халықтың мисал ұлы,
Мұңды бабам үніндей ауық-ауық,
Жылап,талып естілер күй сарыны.
Ескі заман қылығын тек растап,
Ащы күлкіні оларға үзіп тастап,
Бет бұрарсың біздерге... уа, дариға,
Сол сағатта ақын боп өлең жазсақ!..
Тыңда мені, ұланым, тыңда, тыңда!
Болмасам да ол сәтте өз қасында,
Әлпештеген анаңдай тұрып алар
Біздің заман ойынның ортасында.
Ел ғалымы, не жүйрік ақындары,
Еңбек Ері, майданның батырлары –
Мен қалдырған әйнекті шкафында
Жайнап тұрар кітап боп соның бәрі.
Том болмай-ақ қояйын неше бір сан...
Жиғаныма мойныңды күнде бұрсақ,
Көп кітаптың бір ғана арасынан,
Арманым не, сығалап қарап тұрсам?!.
Көрсем сені сол кезде ақсақалды,
Білем, мүлде қалмаймын есік алды.
Көкірегімдей жазғаным сайрап тұрса,
Жердің асты әкеңнің несін алды?..
Бәлкім, менің ғасырымды даттау үшін,
Сөйлерсің, бір соны сөз, жас тыңдаушым,
Жетер, мүмкін саңқылдап Меркурийге
Коммунизм үйінен шыққан даусың.
Жұлдыздарға көрсетіп нұр шамыңды,
Мекендерсің планетстанымды;
– Басшым! - десең, қосылып барлық кітап,
Айтып тұрар Лениндік штабымды.
Тәнім жатқан биік те бейне қисса,
Гүл тозаңдар протон нұрын құйса;
Фосфорымды зираттан ала қашқан
Құйынға да сол сәтте мен риза.
– Ғапу! – деймін, мақтанам, достарыма
(Саған есік, бөбегім, ашқаныма),
Тартуым көп төніп келер күнге,
Сол себепті сыймадым дастаныма.

Эпилог
Кезбесем де кеуделі кеме мініп,
Жаңа ғана жатты бір теңіз тұнып,
Ұзақ соған қызықтым кешір, балам,
Отыр ма едің сен әлі тек талпынып.
Кел, әуп етем! Махаббат болсын несіп
Мен де - қайың, қасқиып тұрған есіп
Тереңімнен түп тартып нәр аламын,
Жапырағымды жалынды күнге тосып!

---