«Балға» журналы және кеңестік қазақ сатирасының өрлеу кезеңі

1920–1930 жылдар – қазақ кеңес сатирасының қалыптасып, мазмұн, түр және стиль жағынан кемелденген ерекше кезеңі. Соның ішінде 1932 жылы жарық көрген «Балға» журналы ұлттық сатираның жаңа сатыға көтерілуіне ықпал еткен маңызды басылымдардың бірі болды. Оның дүниеге келуі кездейсоқ емес. 1925 жылдан бастап қазақ сатирасы өрлеу дәуіріне қадам басқан еді. Бұл кезеңнің басталуына бірқатар тарихи алғышарттар себеп болды. Ең әуелі, партияның 1924 жылы өткен ХІІІ съезінде қабылданған «Баспасөз туралы» қаулысы баспасөз бен әдебиетті дамытудың бағыт-бағдарын айқындап берді. Қаулыда фельетон, шолу, библиографиядан бастап, сатиралық жанрдың барлық түрін кеңінен пайдалану, партиялық әдеби сынға дем беру міндеттелді. Бұл қазақ баспасөзі мен әдебиетінде жаңа серпіннің басталғанын көрсететін маңызды құжат болды[1, 211] .

Осы кезеңде қазақ сатирасы айрықша қарқынмен дамыды. Оқыту орындары, жаңа баспалар, сатиралық жинақтар, фельетон конкурстары, «Шаншар», «Жаршы» секілді журналдар ұлттық сатираның көкжиегін кеңейтті. Соның ішінде 1932 жылы жарық көрген «Балға» журналы сатиралық ой мен идеяны өткірлендіріп, қоғамдағы келеңсіз құбылыстарды әшкерелеудің құралына айналды. Журналдың атауы мен ұстанымын айқындаған бағдарламалық мәтінде ол өзін былай таныстырады:

«Мен балғамын, пролетариаттың күшті қаруы мен еңбек құралымын. Мен қирата білем, жайната білем, бұза да білем, соға да білем, бүлдіремін де, күлдіремін де... Ескі дүниенің өлімі болады, жаңа дүниенің өмірін соғады» [1, 212-213].

Бұл сөздер журналдың идеологиялық табиғатын да, эстетикалық бағытын да айқындап тұр. «Балға» – социалистік қоғамның жауларына қарсы күрес қаруы. Бұл – кеңестік идеологияның қатаң сұранысына толық сай келетін, сол дәуірдің талабымен үндес бағытын айқын көрсететін ұстаным.

Журнал беттерінде қазақ сатирасының белгілі өкілдері белсенді қалам тербеді. Қ. Қуанышбаевтың «Өшірет», М. Гатаулиннің «Моды», Қ. Тайшықовтың «Өкінемін», «Айна алдында» [1, 212] сияқты сықақ өлеңдері мен фельетондары оқырманға әсерлі мысқылымен танылды. фельетондары да қоғамдағы келеңсіздіктерді өткір тілмен сынап, сатиралық ойдың қуатын күшейте түсті. Бұл авторлар жаңа қоғамдағы жаңа тұлғаның бейнесін жасай отырып, өткеннің кемшіліктерін күлкіге айналдыру арқылы әлеуметтік тәрбиелік қызмет атқарды.

«Балға» журналы қазақтың халқының тілдік байлығын кеңінен пайдаланды. Теңеу, эпитет, мысқыл, ирония, әжуа, мақал-мәтел, қанатты сөздер арқылы сатираның әсері күшейді. Жаңа үлгідегі сықақтар ауыз әдебиетінің айтыс, беташар, сыңсу секілді пішіндерін шығармашылықпен қолданды. Мұның бәрі ұлттық сатираның табиғи тамырын сақтай отырып, жаңа кеңестік мазмұнмен байығанын көрсетеді.

Кеңестік қазақ сатирасы фольклорымыз бен XVIII-ХХ ғасырлардағы әдебиетіміздегі сатиралык дәстүр негізінде, орыс халқының классикалық сатирасының әсерінде туып, дамыды. Оның даму тарихын үлкен-үлкен төрт дәуірге бөлуге болады. 1-кезең - 1917-1925 жылдар арасы: қазақ кеңес сатирасының туу, қалыптасу дәуірі. 2-кезең - 1925-1938 жылдар арасы. Бұл қазақ кеңес сатирасынын өркендеу дәуірі. 3-кезең – 1938-1952 жылдар арасы – кеңес сатирасының еңістеу кезеңі. 4-кезең – 1952 жылдан кейінгі кезең. Бұл қазақ совет сатирасының қайта өрлеу кезеңі [2, 458-460].

1925–1938 жылдар аралығында сатира тақырыптық жағынан кеңейіп, қоғам өмірінің барлық саласындағы кемшіліктерді сынға алды. Кеңес дәуіріндегі нұсқаулар мен қаулылардың талабына сай нақты адреске бағытталған, айқын объектісі бар фельетондар мен памфлеттер дүниеге келді.

1928-1929 жылдары төрт , 1935-1936 жылдары бес сатиралық жинақ басылып шықты [2, 459].

Осы кең өрлеу кезеңінің ішінде «Балға» журналы ерекше орны бар басылымға айналды. Ол ұлттық сатираның қарқын алып, ықпалды күшке айналуына қызмет етті. Журналдың өмір сүру уақыты ұзақ болмаса да, оның шағын тарихы қазақ әдебиеті мен баспасөзіне өзіндік із қалдырды.

Қорытындылай келгенде, «Балға» журналы – кеңестік қазақ сатирасының дамуына тың серпін берген, идеологиялық-эстетикалық бағытты айқындаған маңызды басылым. Ол ұлттық сатираның тілдік байлығын, көркемдік қуатын кеңейтіп, қоғамдағы келеңсіздіктерді сынаудың батыл үлгісін көрсетті.

Әдебиеттер.

1. Нұсқабайұлы Ж. Қазақ журналистикасының тарихы (1870-2008 жылдар):оқу құралы / Ж. Нұсқабайұлы Қ. Аллаберген Ф. Оразаев. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Журналистика факультеті Ғылыми кеңесі. – Алматы : Білім, 2018. - 398 б.

2. Қожакеев Т. Сатира негіздері: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. ҚР Білім министрлігі... – Алматы : Санат, 1996. – 459 б.