Қазақтың ұлттық киімі - қазақ мәдениетінің ажырамас бөлігі

Қазақтың ұлттық киімі - қазақ мәдениетінің ажырамас бөлігі. Бұрынғы заманда ата-бабаларымыз ұлттық киім арқылы жанындағы адамдардың мәртебесін, дәулетін, тіпті шамамен жасын да аңғара алған. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Олардың кейбірі бұрынғы заманнан сақталып тек қана кішігірім өзгерістерге ұшыраған, ал кейбіреулері, өкінішке қарай, мүлде сақталмаған. Халқымыздың ұлттық киімдерінің түрлері өте көп. Кең байтақ даламыздың табиғатына, ауа райына байланысты киім түрлерінде де ерекшеліктер бар.

Қазақ киімдері ең алдымен мақта, жүн және киіз материалдарынан тігілген. Олардың көшпелі өмір салтына сәйкес көптеген киімдер терілерден, былғары секілді материалдардан тігіліп, оларды даладағы өмірдің қатал жағдайынан сақтауға лайықты берік киіммен қамтамасыз ететін еді.

Бай адамдар алтын белдіктермен кең белбеу тағып, киімдерін сәнді өрнектермен және асыл тастармен безендіретін болған. Ал аяқ киімдері маусымдық түрде киілетін: жазда қазақ халқы жұқа былғарыдан жасалған жеңіл етік кисе, ал қыста оларды суықтан қорғайтын өрескел былғарыдан жасалған жоғары етік киетін. Әйелдер аяқ киімі әдетте жасыл немесе қызыл түсті, жібекпен кестеленген және кішкентай өрнекті тақталармен безендірілген.

Шапан - қазақтың дәстүрлі киімдерінің бірі. Ерлер үшін киімнің маңызды болып саналды, өйткені ол адамның мәртебесін ашты.Шапандардың қалыңдығы мен түстері әр түрлі болуы мүмкін.

Қазақ ұлттық әйелдер киіміне камзол немесе үстінен шапан киген ұзын көйлек кірді. Көбіне цинцтен немесе жұқа киізден тігілген қазақтың асыл әйелдері жібек пен барқыт костюмдерін ала алатын. Суық мезгілде әйелдер түлкінің жүнін немесе қойдың терісін киетін.

Кестелер, киіздер, моншақтар, әшекей-бұйымдар, күміс монеталар мен жолақтар - әйелдердің киімдерін әшекейлеудің кең тараған түрлері болды. Қыздардың бас киімдері әдетте бүркіттің қауырсынымен безендірілген, олар зұлым күштерден қорғайды деп сенген. Қызыл киімге қыздар мен жас әйелдерге ғана рұқсат етілді, ал отыз жастан кейін бұл қолайсыз деп саналды. Әйелдің жасы ұлғайған сайын әшекейлерді аз киетін еді.

Қазақтың ұлттық киімдерін талқылай отырып, бас киім жайлы айтпасақ, дұрыс емес болар еді. Дәстүрлі қазақ қоғамында бас киім өте қасиетті мағынаға ие болды және көптеген ырымдармен байланысты еді. Басқа біреудің бас киімін кию, оны жерге тастау немесе орынсыз жерде сақтау мүмкін болмады. Қазақ ерлері қыста тымақ, ал жазда киізден жасалған қалпақ немесе бас сүйек жамылғысын (тақия) киетін, ал ерекше жағдайларда мерекеге бай түстер мен сәнді алтын кестелермен көмкерілген бас киім киген. Суық ауа-райында ерлер мен әйелдер терісі бар бөрік немесе қой терісіне арналған тымақ киетін болған. 

Сәукеле - қазақтың дәстүрлі киімінде ерекше орын алатын ерекше бас киім. Сәукелені - қазақтың қыз-келіншектері ұзатылу тойында киетін болған. Ол конус тәрізді болды және інжу-маржандармен, асыл тастармен, ұсақ монеталармен безендірілген. Биіктігі шамамен 70 сантиметр болатын бас киімнің жоғарғы жағында бүркіттің үкісінің қауырсындары болды. Сәукелеге ұзын және белден төмен жететін арнайы бүйір кулондар қосылды. Бұл кулондардың өздері көптеген үлпектермен безендірілген. Содан кейін бас киімі кестеленген орамалмен жабылып, алдыңғы жағына перде жабылды. Әйел алғашқы баласын дүниеге әкеле салысымен оның бас киімі ақ тақияға немесе кимешекке ауыстырылатын болды.

Ұлттық киiм – бай тарихи-мәдени мұра, оны зерттеу бiздi өткен ға- сырлардағы әдет-ғұрып, салт-дәстүр, халықтың хал-ахуалынан кең көлемде жан-жақты хабардар етедi. Сол себептен де сан ғасырлық тарихы бар ұлттық киімдерімізді қастерлеп, келер ұрпаққа да жеткізе білсек екен деп ойлаймын.

У. М. Джолдыбаева Әл-Фараби ҚазҰУ-нің Қазақстан тарихы кафедрасының доценті

Н. Ж. Алиасқар Әл-Фараби ҚазҰУ-нің Шығыстану факультетінің 1 курс студенті