Кітап - мәңгілік қазына

Кітап шығару — қызығы да мол, қиындығы да көп дүние екен. Адам өз басына түспей біле бермейді ғой. Газет шығаруға машықпыз деп күпигенмен кітап газет болмай шықты. Оның өз құпиясы, ерекшелігі, сыры бар. Өкінішке қарай осы сырға шет жағалап болса да бізді еш жерде ешкім үйретпепті. Бес жыл университетте дәріс алғанда кітап шығаруға байланысты бір де лекция тыңдамаппыз. Қарап отырсам, бұл өнердің төресі екен. Өнер болғанда журналистиканың бөлінбес бір саласы, қызықтыратын, қимайтын саласы ма дедім. Мұнсыз журналистика деген ұғымның өзі де олқы сияқты.

Мына қарапайым жайға ғана үңілейікші. Кітапқа кім қызыққанды, кімнің алғысы келмейді? Ал сол жұрт құмар дүниені қалай әдемі, мазмұнды етіп шығару керек? Қызығатынымыз оның кітаптығы болмаса керек, етер әсері, берер білімі болса керек. Осы тұста белгілі совет ақыны Николай Грибачевтің мына бір сөзі еске оралады «Кітап оқу мен үшін ғажайып саяхат, асқан ләззат, таптырмас демалыс, теңдесі жоқ университет. Мен кітапқа үйір емес, кітапты ұдайы оқымайтын адамдарды қатты аяймын. Адамның өзі үшін одан өткен қастандық жоқ. Кітапты сүймеу ақыл-ойыңды, жаныңды жүдету, оны аштыққа ұшырату деген сөз».

Қандай ғажайып сөз. Бір кезде жазу-сызуы жоқ қазақ елінде қазір қанша баспа бар. Жыл сайын бізде 30 миллионға жуық кітап шығады. Ұлы Абай көзінің тірісінде ең болмаса бір өлеңін баспадан шыққанын көрмей кетті ғой. Оның ең тұңғыш жұп - жұқа жинағын шығару үшін 2 жылдан астам уақыт керек болды. Онда да өлген соң ол жинақ Семейден 1907 жылы Петербургке жіберілді. 1909 жылы ғана әрең жарық көрді.

Осы бір салыстырмалы мысалдың өзі басқаны былай қойғанда біздің баспа саласындағы ірі жетістігімізді, мәдени ұлы өзгерісті көрсетеді. Мәдениеті ерте заманнан дамыған елдердің тарихына қарап отырсаң, кітап қай кезде болса да сол мәдениеттің өсуінің, дамуының, кемелдігінің басты көрсеткіші болған. Тіпті әуелі тарихтың не екенін танытқан да кітап десек, асыра айтқандық болмас. Кітабы болған елдердің тарихын тереңірек, кеңірек білеміз. Рухани қазына ретінде ғасырдан - ғасырға ол көп жайды аңғартып отырған. Егерде әлдебір елдің өткені жайлы аз білеміз десек, ол сол елдің жазуы, кітабының болмауынан. Яғни кітап дегенің мәңгілік қазына ма деймін.

Кітап жайлы өткенде де, қазір де небір ғұламалар, қайраткерлер, кемеңгерлер алуан түрлі тамаша пікір айтқан. Ол пікірлердің бүгін де, болашақта да құнды болып қала беретіні даусыз.

Міне, сол құнды қазынаның маңында қызмет істеуге тура келді. Кітап жасаудың өткен тарихын, оның адамзат өмірінде алатын орнын білу өз алдында, бүгінгі заманда бұған қойылатын талапты да, бүгінгі кітап шығару практикасын да мейлінше білу керек болды. Бүгінгі талаптың өскендігін аңғартатын бір көрсеткіш, алпысыншы жылдардың басында еліміз бойынша Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитеттің құрылғандығы еді. Осы атаудың өзінен аңғарылып тұрғандай - ақ кітап шығару аса мәнді үш процестің басын біріктіреді. Ол жазылуы керек, тұп нұсқада әзірленуге тиіс — мұны баспалар атқарып, сосын баспаханада терілуі, түптелуі қажет — бүгін бұл міндет полиграфия кәсіпорындарының мойнында, ол кәсіпорындар маңызы жағынан машина жасау кәсіпорындарынан бірде бір кем емес. Жұмысының күрделілігі үшін полиграфияда жұмыс істейтіндердің еңбек ақысы машина жасаушылардың еңбек ақысына теңестірілді. Бұл тегін болмаса керек. Ал үшінші процесс — дайын өнімнің, яғни кітаптың сатылуы, халыққа таралуы. Дайындалуынан бастап кітаптың адам қолына тигенге дейінгі бүкіл процесін бір қолда шоғырландыру, бір салаға біріктіру дұрыс ойластырылған жай сияқты, осы бір рухани қазынаға деген үлкен қамқорлықтың айғағындай. Кітап қадірі қатты көтерілген біздің елде ғана мүмкін нәрсе бұл. Оның үстіне барлық облыстық, қалалық, аудандық газеттердің материалдық - полиграфиялық базасына қамқорлық жасау да осы комитеттің мойнында.

Бір сөзбен айтқанда, жұмыс көлемі ұшан-теңіз. Мемлекеттік комитет председателінің үш орынбасарының бірі ретінде менің үлесіме материалдық-техникалық жабдықтау, кітап саудасы саласы тиді. Білмейтін ой-шұқыры көп киын сала. Бірақ, жұмысқа деген ықылас жақсы. Бәріміздің ойлайтынымыз қайткенде жас комитеттің жұмысын жандандыру.

1972 жыл. Негізінен істің жайымен танысуға, мәселеге тереңдеп үңілуге кетті. Әсіресе қағаз мәселесі кеп уақытты алады. Бұл үлкен проблемаға айналды. Бір кітап кідіріп жатса, бір газеттің келесі айға қағазы болмаса, хаттар, телеграммалар жауып кетеді. Қағаз өндіретін кәсіпорындар еліміздің қиыр батыс, солтүстік шет аймақтарында, ағашты өңірлерге таяу жерлерде. Сыктывкар, Соликамск, Красноярск. Уақытында кәсіпорындар жоспарды орындап тұрғанының өзінде ол қалалардан жөнелтілген қағаздардың жетуіне кемі бір ай керек. Ал кейде, тіпті өте жиі, бір комбинат болмаса бір комбинат тоқтап қалады. Бізге керегі оның тұру себебі емес, қағаз. Бұл шіркін тіпті түске кіруге айналды. Бір кітапқа қажетті қағаз болмай қалса, полиграфияның бүкіл графигі бұзылады. Яғни жұмыстың қарқынына, ырғағына елеулі нұқсан келеді деген сөз. Қысылған кезде жер түбіндегі қалалардың партия комитеттеріне телефон соғып көмек сұраймыз. Қалай да қарекет, қимыл қажет. Әрекетсіз болу деген сөз — қағазсыз қалу деген сөз. Қағаз жасаушыдан бастап кітап басушыға дейінгі бұл дүниенің ұзақ жолын мықтап біліп алуға тура келді. Қай жер селкеулік жасап, қай буынның бұрауы бос болуы мүмкін. Алдағы жылы осының бәрін ескеріп, қағаз мәселесінің қайта-қайта сілкілемеуіне қайтсе де жету қажет. Түптеп келгенде, мұның өзі тіпті саяси мәселе. Алғашқы түйін осы болды.

Қағазбен арпалысып жүрген күннің өзінде Мемлекеттік комитеттің мынадай перспективалы үш мәселемен түбегейлі шұғылданып жүргенін аңғару киын емес-ті.

Бірінші — кітаптың мазмұны үшін күрес, бұл жолда тақырыптық жоспар жасауды ширату, баспалардың, редакторлардың талапкершілігін күшейту. Авторлардың ығында кетпеу, авторларды ығына көндіру. Редакторлық өнердің өресі, өнегесі қандай болу керек. Осы сияқты мәселелер коллегия мәжілісінде талқыланып, небір керекті шешімдер қабылданды.

Екінші - кітап шығарудың мерзімін қысқарту. Кітап оқушының қолына уақытында тисе ғана өзіне жүктелетін міндетті жақсы атқара алмақ. Кейбір саяси әдебиеттердің жұрт асыға күткен зәру мерзімі бар. Оны өткізіп алып шығару — еңбекті далаға кетірумен тең. Яғни оперативтілік мәселесі кітап шығару ісіне де қажет. «Шықса болды ғой» деген самауқарлықпен қатты күресу керек. Кітапты нағыз қажет кезінде халықтың қолына тигізу ниеті редактордан бастап кітап магазинінің сатушысына дейін безек қақтырса. Бүйтіп жаны ауырмаса іс бола ма? Мысалы, оқу жылы басталып кеткеннен кейін оқулықтарды шығарудың не мәні бар? Мектеп оқушылары июнь айынан бастап зыр қағып келесі жылға кітап іздей бастайды. Жаңа оқулықтарды тап осы іздейтін уақытқа дейін дайын етші, халық алғыстан басқа не айтар екен. Осылайша әр басылымның керек кезеңі, жалпы ісімізге қызмет етер шағы бар. Ол шақты жіберіп алмау да іскерліктің бір көрінісі. Осы жауаптылықты қалай да бүкіл саладағы қызметкерлердің бойына егу керек. Мұны бір ғана жалаң насихатпен келтіру қиын. Баспаға да, полиграфияға да, кітап саудасына да бұл тұста ықпал етудің өзіндік жолдары бар. Сол жолдардың алуан түрлілігі қарастырылып, қанатты сабалап, қарману бар секілді. «Талпынған табар, ізденген жетер» деген ғой. Нәтижесі тап бүгін болмағанмен бір көрінер. Керегі - оралымдылық, тағы да оралымдылық.

Үшінші — бұл бір нәзік, бірақ керек нәрселер. Бүгінгі оқушы талғампаз оқушы. Ол кітаптың мазмұнына ғана емес, оның ажарына, полиграфиялық орындалуына да ерекше назар аударады. Магазинде ең алдымен әдемі кітапқа көзі түспей ме! Яғни шығарылатын өнімнің сырт көрініс, ажары жай мәселе емес. Кітаптың мазмұны жүректі баураса, ажары көзді қуантсын. Сөйтіп, кітапты көркемдеу бүгінгі таңда күрделі проблема дәрежесіне көтеріліп барады. Ол, бір жағынан, совет адамдарының өскелең рухани дәрежесін, жоғары тазалықты, техникалық-экономикалық норманы ескеруі керек болса, екінші жағынан, шын мәніндегі көркемдікке жетіп, оқушылардың эстетикалық талғамын, ой-өріс сұлулығын оятуға тиіс. Бұған баспаның да, суретшінің де, полиграфистің де, ең ақыры сорттап басылатын қағаздың қандай сорттан екендігінің де қатысы бар. Бір сөзбен айтқанда, кітап жасаудағы әдемілік әлеміне бойлау керек. Әдемі ойлаудың, әдемі салудың, әдемі терудің, әдемі түптеудің, әдемі басудың жиынтығы бұл әлем. Одақ көлемінде де, дүние жүзілік практикада да кітап ажары —өнер. Өнер болғанда үлкен өнер дәрежесіне көтерілген. Тап осы жөнінде жыл сайын Москвада, әрбір регион бойынша республика аралық конкурстардың өткізіліп тұруы да тегін болмаса керек. Осыдан былай сол конкурстарға әзірлену үшін басқару маған тапсырылды. Аса жауапты жұмыс.

Осы бір үш бағыт Комитет жұмысының бүкіл мазмұнын анықтағандай. Үшеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Бірінсіз бірінің күні жоқ, бірін-бірі толықтырып, байытып отырады. Тек тізгінді тең ұстау керек.

1973 жыл. Бұл жылдың басты оқиғасы Владимир Ильич Лениннің елу бес томдық толық шығармалар жинағының алғашқы томының қазақ тілінде жарық көруі. Жұртқа мәлім, Ленин шығармаларының 45 томдық жинағын қазақ тілінде шығару 1969 жылы ғана аяқталған болатын. Енді, міне, жаңа басылымға кірісу керек. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің ол жөніндегі шешімі де шықты. Жұмыстың көлемі де үлкен. Түптеп келгенде мұның өзі республикадағы кітап басу ісіндегі айтулы кезең болмақ. Оның сыртында алғашқы томы 1971жылы жарық көрген Қазақ Совет Энциклопедиясы және бар. Бұл екеуі де бірегей басылымдар. Тексттерін әзірлеудің қиындығын былай қойғанда, полиграфиялық жұмысының өзі өте күрделі. Бұл екі басылымға керегі қағаз. Сыртын қаптайтын лидерін, түрлі-түсті суреттер, оның баспаханада әзірленуі кәдімгі зерттеудің жұмысынан аур болмаса, жеңіл емес. Қысқасы, бүгінгі баспа мәдениетінің осу дәрежеміздің арнасы болғалы тұрған басылымдар. Күнделікті жұмыс барысында бұл кітаптарға тап осы тұрғыдан қарауға тура келеді.

В.И.Лениннің 55 томдық еңбегінің алғашқы томы полиграфиялық жағынан жоғары дәрежеде шықты. Москвада шыққан нұсқасынан ешбір кем емес. Энциклопедияның бірінші томы Бүкілодақтық конкурста екінші дәрежелі сыйлыққа ие болды. Бұлда баспагер ретінде жүрегімізді қуанышқа бөлеп, бойымызға сенім ұялатты.

Тағы бір қуанышты жәй осы жылы, яғни 1973 жылы Кітап фабрикасының іске қосылуы. Мұның өзі Алматының әсем бір жерінде Абай көшесі мен Гагарин көшесінің қиылысында салына бастаған-ды. Тұтас бір қалашық болып жоспарланған. Фабриканың өз үйі, оның осы заманғы полиграфиялық машиналары болуға тиіс. Алматының құрылысшылары бұған дейін мұндай құрылысты салмаған болып шықты. Соның бәрін үйлестіру, әрі құрылысты тездету Комитетке де, сол фабриканы салушы дирекцияға да оңайға соққан жоқ. Бірақ жұмыстың қиындығын жеңудің өзі қызық қой. Марқұм Сатымбек Төлешев өте қайратты, оптимист адам еді. Денсаулығының нашарлығына қарамастан, аса зор табандылық, үлкен жігер көрсетті. Қазақ полиграфиясымен бірге жасасып келе жатқан оның аузынан үлкен романтикалық әңгімелерді еститін едік.

— Бұл фабрика біткен соң қазіргі қолдағы барлық полиграфиялық қуатты бірнеше есе орап алады. Көзіміз ашылады. Өзіміздегіні емес, өзгелердің кітабын басуға дейін барамыз. Осыны бітіруге ғұмырым жетсе, ар жағын сұрамас едім, — деп отыратын.

Терім жөнінде небір қиындықтар туған кезде жұлып алып шығатын ұйымдастырғыш өрлігі де, ерлігі де бар еді. Сатымбектің құлшынысы жалпы сала бойынша туып келе жатқан өрлеуге тән бір сындарлы толқын еді.

Фабриканың іске қосылуы үлкен мейрам болды. Жылдар бойы тар үйде әбден қысылып қалған адамдар кең бір жазираға шыққандай сезінді. Мұнда алдымен бұрынғы №2 баспахананың жұмысшылары, мамандары көшті. Бейнелеп айтқанда, аясы тар көлден айдын мұхитқа шыққан кемедей болды олар.

Фабриканың қасынан полиграфистер үшін тұрғын үйлер, балалар бақшасы, кітап саудасы басқармасының үйлері салынып жатты. Балалар үйі, төрт жүз адам оқитын кәсіптік — техникалық училище, оның жатақханасы жоспарланды. Қысқасы, шағын бір қала десе де болғандай. Председатель Ш. Елеукеновтің кабинетіндегі болашақ, «Кітап қалашығының» макетін көргенде осы бір жоспар жүзеге асырылған соң комитеттің өзі де кең бір айдынға шығатындай көрінуші еді.

Жұмыстың қат-қабатына қарамастан, тап осы жылы үлкен бір іс колға алынды. «Техникалық саясат пен полиграфиялық дамудың 1990 жылға дейінгі Негізгі бағыттары» деп аталды ол. Бұл жоспар бойынша әрбір облполиграфиздаттың, әрбір кәсіпорынның болашағы белгіленді. Онда баспа, полиграфия және кітап саудасы ісі одан әрі дамытудың нақты ұйымдастыру, техникалық және экономикалық шаралары қарастырылды. Мынау кітап фабрикасының іске кірісе бастауын осы үлкен жоспардың басы ғана деп білдік.

Бұл жылғы үлкен ауыр жүк басқада болды. 1973 жылдың 4 сентябрінен 9 сентябрьге дейін Алматыда Азия мен Африка елдері жазушыларының V конференциясы өткізілмек. Конференцияға дейін сол елдердегі қалам иелерінің көлемі 450 баспа табақтық 50 кітабы 1 миллионнан астам тиражбен шығуға тиіс. Мұның бәрін «Жазушы» баспасы әзірлейтін болды. Баспада мұрынға су жетпейтін шақ туды. Оның директоры Әбілмәжін Жұмабаев өзіне тән сабырлылықпен барлық істі байыпты бастап та кетті. Бірақ ол сабырлылық сырттай ғана екен. Әбекеңнің түн ұйқысы төрт бөлінген шағы аз болған жоқ. Анау-мынау емес, халықаралық сын ғой бұл. Комитетке ғана емес, республикаға, арысы бүкіл елімізге сын. Осы ойлар келгенде ұйқысы шайдай ашылған жалғыз Әбекең ғана болмады - ау деймін.

Бәрінен де шымбайымызға қатты батқан бір басылым бар еді. Ол — «Қазақстан» фотоальбомы. Конференцияның ең басты кітабы осы. Әрі тез, әрі өте әдемі етіп шығару жөнінде нұсқау алдық. Мұндай көлемді альбомды бұған дейінгі шығару тәжірибесі аса мардымды емес-ті. Мұндай альбомдарды Украина, Өзбекстан, тіпті Москваның өзіде шетелге бастырады екен. Шет елге заказ беруді уақыт көтермейді. Оған кемінде бір жарым, екі жыл керек. Бізде қалғаны тоғыз - ақ ай. Полиграфияның мүмкіндігін әрі екшеп, бері екшеп, өзімізде шығаруға тәуекел еттік.

Қинаған басқа жәй болды. Слайдалар аз, болғаны талапқа сай емес. Онда да жекелеген фототілшілердің қолында. Бұл уақытқа дейін орталықтандырылып бір қолға алынбаған нәрсе болып шықты бұл. «Барымен базар» принципіне барсаң, республика толық мәнінде альбомнан көрініс таппайды. Ондай альбом және кімге қажет. Не істеу керек? Дереу кейбір фотомастерлерді суретті жаңадан түсіруге жер-жерге жіберуге тура келді. Ал уақыт болса, барған сайын қылғындыра түсуде.

Альбомный, макеті жүз жасалып, жүз түзетілді десе болғандай. Суреттердің сапасын, орналасуын Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің өзі тікелей бақылауға алды. Өзгерткен сайын жақсара түсті. Альбомный тек суперобложкасының жиырма вариантының жасалғаны күні бүгінге дейін есте.

Альбом басылатын қағазды алдырудың өзі бөлек бір хикая болды. Москвадағы тиісті орындардың жәрдемімен француздың 20 тонна меловой қағазына келістік. Ол қағаздың шет елде дайындалып, Таллиндегі теңіз портына жетуіне 20 күн уақыт кетті. Ал Таллиннен Алматыға жеткізу үшін үш жарым ай керек болды. Бар топ мынада: бізге тиісті қағаз порттың теңізге таяу ең арғы шетіне түсіріліпті. Поезға тиеу үшін оның бер жағындағы барлық жүкті аршу керек. Күндіз-түні телефонда отырып, талай адамның мазасын алып, талай адаммен араздасып, әйтеуір май айында қағазды Алматыға әрең жеткіздік - ау. Қалған мерзім полиграфия үшін тіптен тығыз болды. Иә, полиграфия комбинатының коллектив!, оның директоры Меңдіғали Күзембаев зор жауапкершілік, аса орамдылық көрсетті. Конференцияның ашылуына алғашқы тиражды, конференцияға қатысушыларға жететін тиражды басып үлгерді - ау. Осы альбомның төңірегінде тоғыз ай бойы сыздаған жүрек 4 сентябрь күні В.И.Ленин атындағы сарайда оның бір данасын республика басшысы Азия мен Африка елдері жазушылары Ассоциациясының Бас секретары Юсеф эс - Сибай мырзаға сыйға тартқанда ғана барып басылды.

Келер жылы Москвада болған Бүкілодақтық конкурста қауырт жағдайда жасалған альбомымыз екінші бәйгеге ие болып шықты. Альбомды талқылау кезінде жюридің белді бір мүшесімен болған мынадай әңгіме әлі есте.

— Альбомдарыңызды шет елдің қайсысында бастырдыңыздар?

— Ешқайсысында емес, Қазақстанның өзінде, — деп күлдік.

— Мүмкін емес, мұндай басылымды шығаратын полиграфиялық база сіздерде болғаны ма сонда, — деп бажырайды.

— Титулдық бетті қараңыз, басылған жері жазылған.

Ол әлі де сенбегендей, соңғы бетін қарады да:

— Мынау ғажап, Қазақстан тамаша басылымдарды да бере бастаған.

Сол конкурсқа түскен кітаптарды көрушілердің бірі біздің альбом жайында пікір жазып қалдырыпты: «Альбомды ақтарып отырғанда ондағы суреттерді көріп жаның рахатқа бөленеді. Республиканың фотомастерлері мен полиграфистерінің шеберлігі таңдай қақтырады. Менің Қазақстанда әлденеше рет болғаным бар, альбомды қарап шыққаннан кейін бұл өлкеге бұрынғыдан да ғашық бола түстім». А. Касков.

Осы пікір СССР Госкомиздатының жанынан шығатын «Книжное обозрение» газетінде конкурстан кейін арнайы жарияланды.

Күні осы уақытқа дейін альбомның үйде тұрған данасын көрген сайын сол бір күндер қаз -қалпында көз алдымнан өтіп жатады.

Альбомның жасалуы ғана емес,сол альбомды тудырған оқиғаның өзі де біздің бар қабілетімізді таразыға салды. В.И.Ленин атындағы сарайдың бүкіл екінші этажына кітап көрмесі ұйымдастырылды. Оның әзірлігі де альбомды дайындаумен қат-қабат жүріп жатты. Ол дайындықтың бір ұшы Москвада жатса, бір ұшы Алматыда болды. Бас суретші болып москвалық В.И.Савицкий бекітілді. Республика үкіметі бұл көрмені ұйымдастыруға 18 мың сом ақша бөлді. Көрменің сценарийі сан жазылып, сан түзетілді, ақыры Москвада барып бекітілді. Барлық қажетті материалдарын дайындаған соң монтаждау жұмысына 17-августа кірісіп, 3-сентябрь күні бітірдік.

Көрме негізінен 7 бөлімнен тұрды. Бірінші бөлімге СССР- дің құрылғанына 50 жыл толуына арналған мерекелік басылымдар қойылды. Екінші бөлім Азия мен Африка елдері жазушылары Ассоциацияның тұрақты бюросының Дели конференциясынан бергі қызметіне арналды. Мұнда «Лотостың» басылымдарына ерекше орын берілді. Үшінші, төртінші, бесінші, алтыншы бөлімдерге СССР халықтары тілдерінде шыққан Азия мен Африка елдері жазушыларының кітаптары, Азия мен Африка елдері туралы совет ғалымдары, жазушылары, журналисттері жазған кітаптар, Азия мен Африка елдерінде шыққан совет жазушыларының кітаптары қойылды. Ал ең соңғы жетінші бөлім «Азат республикалардың мызғымас одағы» деп аталды. Мұнда совет халықтарының мәдени жетістіктерін бейнелейтін әдебиеттер тұрды. Бұл бөлім ерекше ажарлы болды. СССР Конституциясын, барлық одақтас республикалардың конституциясын былғарыдан арнайы заказбен жасатқан болатынбыз. Оларды жұрт ерекше ықыласпен көрді.

Орта Азия республикаларының, Қазақстанның кітап шығару жетістіктеріне айрықша көңіл бөлінді. Қазақ ССР- інің конференцияға дайындығының өзіне бөлек бір бөлім арнадық. Қонақтар бұл бөлімнен конференция қарсаңында қазақ, орыс тілдерінде әдемілеп шығарылған өз кітаптарын көрді. Көрмеде ұзын саны 2 мыңнан астам кітап қойылды.

4-сентябрь. Кешкі сағат 18.00. Конференцияға қатысушылар көрменің ашылуына қатысты В.И.Ленин атындағы сарайдың екінші этажындағы фоэде халық сыймайды. Республикалық Мемлекеттік баспа комитетінің председателі Ш.Р.Елеукеновтің кіріспе сөзінен кейін академик жазушы Ғабит Мүсірепов сөз алды. Ол конференцияға келушілерді жылы жүзбен құттықтап, лентаны кесті. Бұл сөздер ағылшын, француз, араб тілдеріне аударылып тұрды.

Бұдан соң көрмені жұрт жаппай аралады. Алғашқы күннің ішінде көрушілердің саны 4 мыңға жетті. Төрт күннің ішінде экспонаттардың, алдынан 10 мың адам өтті.

Сырт қарағанда көрме В.И.Ленин атындағы сәулетті сарайдың ғажайып интерьерімен әдемі қабысып жатты, жарқын да асқақ көрінді.

Конференцияның жұмыс қорытындысына арналып Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінде өткізілген кеңесте де Комитеттің жұмысы, ол ұйымдастырған кітап көрмесі жақсы бағасын алды.

Үлкен бір сыннан өткендейміз. Бойға сенім ұялай түсті. Қиын болса да, кітап әлемінде жұмыс істеу қызықтырып, барған сайын баурап бара жатқан секілді.

Көзді ашып-жұмғанша бұл жылдың да үш айы өте шықты. Міне, 22-26 апрель күндері Орта Азия республикалары мен Қазақстан баспа қызметкерлерінің, полиграфистерінің соңғы жылдарғы еңбегі сарапқа түспек. Алматыда кітапты көркемдеу, оны полиграфиялық жағынан орындау жөнінде конкурс өткізілмек. Мұның өзі әр республика астанасына кезектесіп келіп отыратын дәстүрлі конкурс. Басқа әзірлік жұмысын былай қойғанда, тас түскен жеріне ауыр, төрт республикадан, Москвадан қонақтар келеді. Олардың орналасуы, қаланы аралап көруі, жұмыс істеулеріне жақсы жағдай жасау - өз алдына бір әбігер жұмыс. Келген қонақтың риза болып кетуін бәрінен де жоғары санайтын халықпыз ғой.

Бұл ретте де азды-көпті тәжірибе жинақталып қалған. РСФСР, Өзбекстан әдебиеттерінің онкүндіктері, Латвия, Украина республикаларының кітап көрмесі өткенде біраз жайға қанық болып, біраз ойларды түйгенбіз. Прибалтика республикаларының кітапты көркемдеуі назар аударарлық - ақ. Ізденіс, жақсы ізденіс бар. Москвада өтетін Бүкілодақтық конкурстардың өзінде жақсы көзге түскен басылымдары жиі кездесіп жүр. Украина да кеп ілгері кетіп қалған. Оның Алматыда өткен көрмесі кітапты көркемдеу өнерінің шегі жоқ екендігіне көз жеткізді. Небір басылымдарына таңдай қаққанбыз.

Мұндай шаралардың ең зор пайдасы сені әмсе қамшылайды, жеткеніңе басқа биіктен, өзіңнің ғана биігіңнен емес, езгенің де биігінен қарауға мегзейді. Арысы мұның өзі — халықтар мәдениетінің өзара бірін-бірі байытуы. Әйтеуір ете шығатын, атқара салатын шара деп қарамай, осының барлығына көкірек көзімен, өз биігіңнің қандай екенін аңғару тұрғысынан қарау абзал. Республикалық биік, республика аралық биік, одақтық биік, халықаралық дегендер бар.

Міне, күткен күндер де келіп, бес республикадан 170-тен астам кітап, 100-ге жуық плакат, 35 журнал, 25-ке тарта газет сарапқа түсті. Москвадан келген жюри мүшелері шұқылап, ете қатаң қарап жатыр. Небір айтыстар, қызу - қызу даулар да болды. Әр республика ең әдемі деген кітаптарын әкелген ғой. Кімнің бәйгеден дәмесі жоқ дейсің. Бірақ «жақсы, жаман салыстырғанда көрінеді» демекші, мына конкурс сондай бір әділ таразы секілді.

Қорытындылай келгенде, Қазақ ССР- і бірінші орынға шықты. Оның тоғыз басылымы бірінші және екінші дәрежелі дипломдарға ие болды. Бірінші бәйгені «Қазақстан» фотоальбомы («Жазушы» баспасы), Қазақ Совет Энциклопедиясы және неміс тілінде шыққан «Соқыр жаңбыр» атты балаларға арналған кітапша («Қазақстан» баспасы) жеңіп алды.

Екінші орынға сегіз басылымы бірінші және екінші дәрежелі дипломдар алған Қырғыз ССР- і, үшінші орынға Өзбек ССР- і шықты. Бұл республиканың жеті басылымы жүлделі орынға ие болды.

Алайда қалпақты аспанға лақтыратын жай жоқ. Байқап қарасаңыз, бұл республикалардың өзі де тіпті құйрық тістетіп келе жатыр ғой. Нағыз сынақ алда — 1975 жылы Москвада тұңғыш рет өткізілетін дүниежүзілік кітап көрмесі. Халықаралық биіктік дегеніміз сол. Бұл көрмеге де дайындық жұмысы жүріп жатыр. Әсіресе осы 1974 жылдың басылымдарына үлкен үміт артылуда. Ол көрме тіпті бүкіл жұмысымызды қорытындылай - тыңдай болып көрінеді.

Әрбір конкурсқа қатысқан сайын, әрбір әдемі кітапты көрген сайын болашақ ұрпаққа, тіпті сонау келер ғасырларға бүгінгі күннің келбетін жеткізетін осы кітаптар сияқты болады да тұрады. Мәңгілік қазына дейтініміз де сол ғой. Сол себепті осы дүниеге бүгінгі күннің жиһазы, рухани ғана азығы деп қарамай, дәуірлердің сабақтастығын үзбейтін, адам баласына үнемі қызмет ететін ақыл - ойдың үлкен қайнары деп қарау жөн секілді. Көне ғасырлардан қалған санаулы басылымдары бұл күндерде қалай аялаймыз, сол бір заманның көзі деп, тіпті көп колға да тигізбейміз ғой оны. Қай елге барсаңыз да ондай басылымдарды алтынға да ала алмайсың. Баға жетпес қазына деген сол.

Республикада енді ""Кітап музейін" ұйымдастыру керек деген пікірдің тууы, оның қызу қолға алынғаны бекер емес.

Тағы бір жана да игі істің шеті көрінгендей. Одақ бойынша кітапқұмарлар қоғамын құру ұйғарылды. Біздің еліміз үшін мұның өзі өмір талабынан туған іс секілді. Жаңа нәрсенің болашағын кесіп - пішіп айту киын. Бірақ ізгі ниет екені даусыз. Алматыда Жазушылар одағының конференц-залында сол кітап құмарлардың республикалық тұңғыш құрылтай съезі болып өтті. Республикалық басқарма құрылып, Октябрь айында Москвада болатын кітап құмарлардың Бүкілодақтық бірінші съезіне делегаттар сайланды.

Бұл коғамды құрудың басы-қасында болу күнделікті жұмыста едәуір қарбаластық туғызды. Бірақ игі істен аянуға бола ма! Қоғам шұғылданатын жұмыстың ең өзектісі кітапқа деген құмарлыққа баулу, кітапты насихаттау, оны қалың бұқара арасына таратуға ат салысу, кітапты тәрбие берудің пәрменді құралына айналдыру, осы мақсатта кітап құмарлардың басын қосып, олардың әрекет - қимылын ұйымдастыру.

Біздің мерзімдік баспасөзде кітап өтпейді емес, жетпейді деген мақалалар жиі шығып жүр. Бұл сөздің өзі мәтелге де айналып барады. Шындығына жүгінсек, үлкен кемшілік кітап насихаттауда жатыр. Сатушыларымыздың дені өздерін сатушы деп қана түсінеді, насихатшы екендіктерін ұмытып кете береді.

Осындай өнеріміздің жетпегендігінен де көп адамдар шөліркеп іздеп жүрген кітаптардың басқа жерде үйіліп жатып қалуы, ақыры өтпейтін товарлардың қатарына қосылып кетуі жиі кездесуде. Кейбір кітап саудасы қызметкерлеріне көркем әдеби кітап өтімді, қоғамдық-саяси кітаптар өтпейді деген жаңсақ пікір бар. «Қалауын тапса қар жанады», насихаты келіссе, ол кітаптар да иесін табары хақ.

Кітапты сүйіп, кітапты аса бағалы қазына ретінде жиып жүретін адамдар бізде аз емес. Олармен әңгімелескенде үлкен ләззат аласың. Кітап арқылы адам жанының қалай нұрланып, адам парасатының қалай биіктегеніне көзің жетеді. Ондай адамдар сүйікті кітабын өзгеден аттай қалап алады.

Кітап насихатын жолға қоюда сүйенуге болатын үлкен резерв міне осы қоғам. Ол бізге ең алдымен кітап насихатшыларын көбейтуге көмектеспек. Кейінгі жылдары кәсіпорындарда, мекемелерде халық магазиндері көбейді. Мектептерде «Кітаптың жас достары» деген кооперативтер жұмыс істеп жатыр. Мұндағы энтузиастар кітаптың шын достары.

Көп жерлерде қоғамдық кітапханалар жұмыс істейді. Бұл да кітап құмарлардың инициативасымен туған нәрсе. Сол кітапханаларды құру, оның кітабын құрастыру, оларға оқушы тарту ешкімнің күштеуінсіз жүрек әмірімен істеліп жатқан дүние. Солай істеуші кітапқа деген құмарлық сезімі, кітапқа деген сүйіспеншілік. Бұл сезім бірдің көкейінен бірнеше адамның бойына тарап, уақыт ілгері басқан сайын кең арна алса, қандай абзал.

Екінші орынға сегіз басылымы бірінші және екінші дәрежелі дипломдар алған Қырғыз ССР- і, үшінші орынға Өзбек ССР- і шықты. Бұл республиканың жеті басылымы жүлделі орынға ие болды.

Алайда қалпақты аспанға лақтыратын жай жоқ. Байқап қарасаңыз, бұл республикалардың өзі де тіпті құйрық тістетіп келе жатыр ғой. Нағыз сынақ алда — 1975 жылы Москвада тұңғыш рет еткізілетін дүниежүзілік кітап көрмесі. Халықаралық биіктік дегеніміз сол. Бұл көрмеге де дайындық жұмысы жүріп жатыр. Әсіресе осы 1974 жылдың басылымдарына үлкен үміт артылуда. Ол көрме тіпті бүкіл жұмысымызды қорытындылайтындай болып көрінеді.

Әрбір конкурсқа қатысқан сайын, әрбір әдемі кітапты көрген сайын болашақ ұрпаққа, тіпті сонау келер ғасырларға бүгінгі күннің келбетін жеткізетін осы кітаптар сияқты болады да тұрады. Мәңгілік қазына дейтініміз де сол ғой. Сол себепті осы дүниеге бүгінгі күннің жиһазы, рухани ғана азығы деп қарамай, дәуірлердің сабақтастығын үзбейтін, адам баласына үнемі қызмет ететін ақыл - ойдың үлкен қайнары деп қарау жөн секілді. Көне ғасырлардан қалған санаулы басылымдары бұл күндерде қалай аялаймыз, сол бір заманның көзі деп, тіпті көп қолға да тигізбейміз ғой оны. Қай елге барсаңыз да ондай басылымдарды алтынға да ала алмайсың. Баға жетпес қазына деген сол.

Республикада енді ""Кітап музейін" ұйымдастыру керек деген пікірдің тууы, оның қызу колға алынғаны бекер емес.

Тағы бір жаңа да игі істің шеті көрінгендей. Одақ бойынша кітап құмарлар қоғамын құру ұйғарылды. Біздің еліміз үшін мұның өзі өмір талабынан туған іс секілді. Жаңа нәрсенің болашағын кесіп - пішіп айту қиын. Бірақ ізгі ниет екені даусыз. Алматыда Жазушылар одағының конференц-залында сол кітап құмарлардың республикалық тұңғыш құрылтай съезі болып өтті. Республикалық басқарма құрылып, Октябрь айында Москвада болатын кітап құмарлардың Бүкілодақтық бірінші съезіне делегаттар сайланды.

Бұл коғамды құрудың басы-қасында болу күнделікті жұмыста едәуір қарбаластық туғызды. Бірақ игі істен аянуға бола ма! Коғам шұғылданатын жұмыстың ең өзектісі кітапқа деген құмарлыққа баулу, кітапты насихаттау, оны қалың бұқара арасына таратуға ат салысу, кітапты тәрбие берудің пәрменді құралына айналдыру, осы мақсатта кітап құмарлардың басын қосып, олардың әрекет - қимылын ұйымдастыру.

Біздің мерзімдік баспасөзде кітап өтпейді емес, жетпейді деген мақалалар жиі шығып жүр. Бұл сөздің өзі мәтелге де айналып барады. Шындығына жүгінсек, үлкен кемшілік кітап насихаттауда жатыр. Сатушыларымыздың дені өздерін сатушы деп қана түсінеді, насихатшы екендіктерін ұмытып кете береді.

Осындай өнеріміздің жетпегендігінен де көп адамдар шөліркеп іздеп жүрген кітаптардың басқа жерде үйілігі жатып қалуы, ақыры өтпейтін товарлардың қатарына қосылып кетуі жиі кездесуде. Кейбір кітап саудасы қызметкерлеріне көркем әдеби кітап өтімді, қоғамдық-саяси кітаптар өтпейді деген жаңсақ пікір бар. «Қалауын тапса қар жанады», насихаты келіссе, ол кітаптар да иесін табары хақ.

Кітапты сүйіп, кітапты аса бағалы қазына ретінде жиып жүретін адамдар бізде аз емес. Олармен әңгімелескенде үлкен ләззат аласың. Кітап арқылы адам жанының қалай нұрланып, адам парасатының қалай биіктегеніне көзің жетеді. Ондай адамдар сүйікті кітабын өзгеден аттай қалап алады.

Кітап насихатын жолға қоюда сүйенуге болатын үлкен резерв міне осы қоғам. Ол бізге ең алдымен кітап насихатшыларын көбейтуге көмектеспек. Кейінгі жылдары кәсіпорындарда, мекемелерде халық магазиндері көбейді. Мектептерде «Кітаптың жас достары» деген кооперативтер жұмыс істеп жатыр. Мұндағы энтузиастар кітаптың шын достары.

Көп жерлерде қоғамдық кітапханалар жұмыс істейді. Бұл да кітап құмарлардың инициативасымен туған нәрсе. Сол кітапханаларды құру, оның кітабын құрастыру, оларға оқушы тарту ешкімнің күштеуінсіз жүрек әмірімен істеліп жатқан дүние. Солай істеуші кітапқа деген құмарлық сезімі, кітапқа деген сүйіспеншілік. Бұл сезім бірдің көкейінен бірнеше адамның бойына тарап, уақыт ілгері басқан сайын кең арна алса, қандай абзал.

Шыққан кітаптар оқушысын тапқанда, өзінің мазмұны мен қалың бұқараның жүрегіне рухани нұр құйғанда ғана негізгі мақсатқа жетеді. Кітапты әрбір коллективтің, әрбір семьяның, әрбір қоғам мүшесінің досына айналдыру керек. Бұл үшін насихат, пәрменді насихат керек. Оның аса тиімді түрлерін іздеу қажет.

1987 жылы, Ұлы Октябрь социалистік революциясының 70 жылдығы болған жылы Москвада бесінші халықаралық кітап көрмесі болды. Сонау 1975 жылдан бері бес керме. Бес рет Қазақстан кітаптары, басқа республикалардікі секілді, халықаралық сарапқа түсті. Қаншама ізденіс, қиналыс болды. Енді республика басылымдары шет елге жолдама алды. Мазмұны, көркемдігі жағынан өзіне өйтіп жол ашқан кітаптар саны әр баспада - ақ көбейіп келеді. Осу көрсеткіші деген осы емес пе?

Күнделікті қолымыздан түспейтін кітап атты дүниенің, міне, қаншама машақаты бар. Оның жазылуы, сосын басылуы, сосын насихатталуы, тарауы, оқушысын табуы, халықаралық жарысқа түсу — мұның бәрі сала-сала қиындықтар.

Журналист шіркін, сенің қай жұмысың оңай болған...

---