Н...

(Арналып жазылған)

1941 жылғы 22 ноябрьде өзімнің батальоныммен артта қалып, дұшпан қоршауынан шығып келеміз. Төрт күн ұдайы аштан-аш соғысып, орман аралай шығысқа қарай жүріп отырдық. Жаралыларымыздың бірін қалдырмай, кезек-кезек көтеріп, арқалап, тастамай алып келеміз.

Неміс біздің алдымызды кесіп, бөгеп тастады. Ұзыннан-ұзақ сап түзеген жау әскері лек-легімен жол үстінен өтіп жатты. Жолдан айқассыз өту мүмкін емес. Мен көп толғанып, «Аштан өліп, не батальонды дұшпан қолына кіріптарлыққа бере алмаспын, бората оқ жаудырып, атой сала, жауды баса көктей өтуіміз керек» деген тұжырымға келдім. Ондай жан алқымға келген қысылтаяңда тәуекелге бел байламасқа болмайды. Әйтпесе, екі көзің төрт болып, бұта түбінде жатып ар-абыройдан бірдей айырылу, мерт кету... Жоқ, мұндайда бірдің мыңға қарсы шапқаны айып емес.

Немістің майоры бастаған бір лек әскері келе жатты. Оған ілесе бес жүз метрдей жерде тағы бір легі келеді. Бірінші лек үлкен қара жолдың жиегінде жатқан бізбен қатарласа бергенде:

— Атыңдар! — деп команда бердім.

Біздің жүз мылтықтың бірден кезеп атқан оқтары топқа дәл тиіп, немістердің легі оққа ұшып, лезде орақпен шапқан пішендей жапырыла жығылып, топалаң тигендей етіп көбін сілейтті.

— Алға! — деп ақырып, ең алдымен, өзім жүгірдім. Батальон да соңымнан шапшаң ере ұмтылды. Қара жолдың үстінде жусап жатқан өліктердің арасына жете бере артыма жалт бұрылып: «Өлгендердің документі алынсын, жаралылары тірі қалдырылмасын!» — деп бұйрық бердім. Өзім өлген майордың үстіне төніп келіп қарасам, бір ғажап нәрсе, майордың камзолының түймесі ағытулы қалыпты. «Көзді ашып-жұмғанша мұның қалтасын кім қарап үлгерді екен?»...

Жаралыларымыз бен қаза болғандарымызды арқалай, асығыс тез орманға сүңгіп кіріп кеттік...

Тағы екі күн ұдайы соғысып жүрдік, оларды жазбай-ақ қояйын...

Көрші полктың майоры кездесіп мынандай хабарларды айтты.

1. Дивизия штабындағылардың барлығы батальонымның жауынгерлік ісіне аса риза болғанын, бізді бүтіндей жойылып, шейіт болып кетті деп санап, үмітін бізден үзіп, жаназамызды оқып қойғанымен, біз гвардиялық атақ алып, біздің дивизия 8-гвардия дивизиясы аталып, дивизия жауынгерлік "Қызыл Ту" орденімен наградталғанын айтты.

Үш түрлі қуаныш қабаттала ұштасты.

Дивизияның штабына дейін әлі де 15 шақырым жер жүру керек екенін әлгі майордан сұрап білгем. Бес күн ұдайы ашығудың салдарынан жігіттер өте қатты қалжыраған, ол сырды өз басымнан кешіргендіктен маған жақсы мәлім. Қалай да батальонный көңілін көтеру керек болды. 35 градус суықта тоғай ішінде жігіттерді салтанатты түрде сапқа тұрғызып қойып, үлкен бір мәжілістегідей сөз сөйледім. Алдымен генерал Панфиловтың атынан (ол өлген еді, бірақ жауынгерлерге бұл қайғылы хабарды естірткенім жоқ) батальонның жауынгерлік бұйрықты бұлжытпай орындағанымен құттықтап, дұшпанның қамалын қақ жарып қоршаудан аман-есен шығып, өз жерімізге жеткенімізді айта келіп және біздің дивизияның гвардия атағын алып, жауынгерлік "Қызыл Ту" орденімен наградталып, абыройға ие болған қуанышты хабарды жариялап сөзімді былай деп аяқтадым:

— Дивизиядағылар бізді біржола көз жұмдыға санап қойыпты, штаб осыдан 15 шақырым жерде екен. Жүріңдер, ерлер, қызық жасайық. Өзіміз барып, тірі екенімізді дәлелдейік...

— Иә, жолдас комбат, тірі екенімізді дәлелдейік, бастаңыз бізді, — деп жауынгерлер бір ауыздан шу ете қалды. Жарқын даусынан, жылы жүздерінен жауынгерлерімнің көңілдеріндегі қуанышты жүрегіммен рахаттана сездім, солармен бірге өзім де қуанып кеттім.

Қатты қалжырау, аранын ашқан аштық қайда кетті — біз дәл сол кезде бәрін ұмытып, ешбір қиыншылық көрмеген жандай қуанышты хабарлар белге тірек, қуат болып, өте көңілдіміз.

Қатардан орта бойлы, көгілдір көзді жауынгер украин жігіті Грицко Проценко қолын көтеріп, имене сөз сөйлеуге менен рұқсат сұрады:

— Ал, бері кел, сөйле, Грицко не айтпақсың? — дедім.

Грицко біраз қысылып, сасқалақтағандай болып ортаға шығып, әрбір сөзіне бір бөгеліп, жаңылыса, байланысы кем, бірақ шын көңілімен, ақ ниетімен екендігінен әдемі толғанып сөйлей бастады. Ол біз жарып шыққан бес қабат қоршаудағы бастан кешкендерімізді, 27 рет қырғын ұрыс салғанымызды аздап еске түсіре келіп, батальон командирі туралы да бірнеше сыпайы мақтау сөздер айтып, мені украинша «Батько» деп атап өтті. Ол сөзін былай деп тұжырды:

— Мінеки, сіз біздің, мен мына сағатты сіздің «Атыңдар» деген командаңыз бойынша өзім сұлатқан неміс майорының қалтасынан алдым және мынау оның документтері, осының бәрін мен өзімнің жолдастарымның алдында, батько, сізге тапсырамын...

Саптағы жауынгерлердің көздерінде Грицкоға деген ризашылық сезімі ұшқын атты. Москва іргесіндегі қалың орман ішінде біз осындай қуанышты сезімге бөлендік.

Грицконың бергендерін алып:

— Бірінші ротаның командирінен, жолдас Грицко қалай соғысты? — дедім.

— Жақсы, жолдас комбат, ерлікпен соғысты, атасына рақмет азаматтың, — деді аға лейтенант Филимонов Ефим. Мен Грицкоға:

— Олай болса, Грицко бауырым, документа мен алайын, сағатты өзің қайтып ал, бұл біздің батальонның бес қоршаудан шыққанын, 27 ұрысын және осы мәжілісті еске салар ескерткіш болсын саған, — дедім.

Ол сағатты қолына алды да, беті дуылдай қызара ұялыңқырап тұрып, бүкіл батальон ду қол шапалақтап жатқан сәтте сағатты маған қайта ұсынды.

— Жоқ, батько, сіз алыңыз, бұл сізге менен сауға болсын. Маған сағаттың керегі не, бұл менің сізге тартқан сыйлығым бол сын.

— Сенің маған берген ең жақсы сыйлығың — ерлікпен жақсы соғысқаның, ер жігітсің, ата-анаңа, ел - жұртыңа рақмет. Енді, мынаны былай тағып жүр, — деп мен оның қолына сағатты байлап бердім. Немістерді елімізден біржола қуып шығып, соғыс біткенде, аманшылық болып ниетке жетсек, өзіңнің сүйген қызыңа сыйлық ет, — дедім.

Батальон түгел күліп жіберді. Грицко ұялып, қысылыңқырап украинша:

— Менде қыз жоқ, қалыңдық жоқ, маған керегі не қыздың... — деді.

— Ой, жолың болғыр, не деп тұрсың? Егер жоқ болса, ондай қызды табуға міндеттісің, мөлдіреген ботакөз сұлу үшін болмаса, қалайша, кім үшін соғыспақшымыз, біздің жерде еркектер бұтақ болса, әйел оның гүлі, жапырағы. Жапырақ пен гүлсіз ағашты орысша «сушняк», ал бізше «қу бас» деп атайды. Әйелдер адамзат ұрпағын өсіріп, өндіретін қасиетті топырақ, ал біз солардан шыққан өсімдікпіз. Әйелсіз адам баласы күн көре алушы ма еді, не күйсеп тұрсың өзің, ойлашы, — дедім. Жауынгерлер ду күлді, олармен бірге Грицко да күлді. — Әйелсіз адамзат тұқымы еш уақытта да өсіп-өнуге болмайды. Әйел — бізге ана, бізге жар, бізге қатын, біздің сүйікті балаларымыздың анасы. Ал, ұрыста олардың бірқатары біздің жауынгер жолдастарымыз да болып жүргендері бар. Қой, шырағым Грицко, замандас құрбыларыңды ұрыста жүріп, тіпті, ұмытуға болмайды. Жә, болды, бар, сағатты тағып жүр осылай, соғыста жүріп ғашығыңды есіңнен шығарушы болма, соғыстан кейін керек болып жүрер...

...Полк алдыңғы күні 18 сағат үздіксіз ұрысқа қатысып еді. Бүгін 1941 жылдың 6 декабрі (ол кезде полктің командирі болатынмын), сол ұрыс әлі де біткен жоқ. Командалық пунктте жаралы жатқанымда, қасыма дәрігерлердің біреуі келді:

— Жолдас аға лейтенант, ауыр жаралы болған жауынгер Грицко Проценко сізге жолығуды қатты өтінеді, тіпті, талап етеді. Батьконы көрмейінше өлгім келмейді дейді.

Дәрігерлердің тыйым салуына қарамастан, дәрігерлік жәрдем пунктіне бардым. Грицко ішінен ауыр жаралы болып жатыр екен. Мені танып қатты қиналып, бойын әзер жинап тіл қатты:

— Батько, сіз келдіңіз ғой, менің сізде аз ғана жұмысым бар еді...

Мен оның басын сүйей беріп:

— Не айтпақшы едің, сөйле, Грицко, сөйле, ер жігітім, — дегенімде, ол сол қолындағы сағатты шешіп алды да:

— Менің Нинашымды бәрібір сіз таба алмайсыз, ол немістердің қолында. Мына сағатты, батько, өзіңіз алыңыз да өз ұлтыңыздың Нина атты қызына, бірақ өте ақылды қызға сыйлаңыз. Мен соғыста қысылтаяңда жүріп сізді, сіздің халқыңызды жанымдай, туысымдай жақсы көріп кеттім. Ризамын сіздерге! Сол қызға — бұл украин жігіті Грицконың сыйлығы деп айтыңыз, мен енді бұл дүниелік емеспін...

Грицко сөзін аяқтамай қайтыс болды...

Сол жерде тұрғандардың бәрі де егіле жылады.

Грицконың сағатын үш майданда бораған оқ, соғыс оты аралас 60-70 ұрысты бастан кешкен күндерден тәбәріктей сақтап алып жүрдім... Қазақтың Нина атты ақылды қызын іздедім. Менімен хабарласып тұратын таныстарымнан Нина атты қазақ қызы табылмады. Қыстың күні сенен мағыналы, көңілді жазылған хаттар алдым. Бір хатыңның аяғына әдемілеп «Нина» деп ірі жазып қол қойған екенсің. Мен сенің шын атыңның орнына «Нина» деген есімді оқығандай болдым. Менің жертөле үйде, жүрегім жарыла қуанып: «Табылды, таптым, Грицконың Нинасы табылды» деп айқайлап жіберген дауысымнан өзім сескеніп оянғандай есімді жидым.

Құрманбек Алматыға жүрерде Грицконың сағатын сол арқылы саған жібердім. Грицконың аманат тапсырмасын орындадым ғой деп, өзіме - өзім риза болғандай еркін дем алып, жаным жай тапқандай, қарыздан құтылғандай болдым. Ақыры не болды, не болды десейші. (Сөзін неге қайталайды деп таңданба, мен құсаланып айқайлап отырмын). Рақмет айтудың орнына, не айттың сен рақымсыз. Менің алдымда: «сыйлығыңды тапсырғанда Н... назданған болып, сиқырлана ыржаңдап күліп, қай өлген немістің қолынан шешіп алды екен» деді деген хат жатыр.

Уа, рақымсыз, Н... мен сенің есуас адамға айналып кеткеніңді білген жоқ едім. Ол не дегенің, аузыңнан қалай шықты?

Өлтірілген жаудың қару-жарағын, документін, бағалы затын алу — қомағайлықтың жемісі емес, жеңістің нәтижесі екенін сен неге түсінбедің, ойламадың?

Сағатты саған жіберерде, нағыз қадірлі қазақ қызы Нинаға тапсырдым деп ойлап едім. Шынын айтқанда, Грицконың ұмытылмас аруағының алдында бетімнен отым шыққандай ұятқа қалыппын. Ол үшін мен саған алғыс айтар дейсің бе? Қатал сөздерім үшін айыпқа бұйырмассың...

26.10.1951 ж.

Калинин қаласы

---