Ұлы көш дәуірі

Камалға хат

Керей, Уақ, Найманым,
Бұзылмаған қаймағың.
Кімге тастап барасың,
Баян-Өлгий аймағын.
(Бай-Бесіктегі қазіргі ән)

Камал дос! Мен таяуда АлКамал дос! Мен таяуда Алтай асып, Баян-Өлгийге барып қайттым. Бірінші рет мен Моңғолстанға осыдан он тоғыз жыл бұрын, 1978 жылы барып едім. Ұлан-Батырды, одан кейін Хобда аймағындағы қазақтар ауылын көрдім.тай асып, Баян-Өлгийге барып қайттым. Бірінші рет мен Моңғолстанға осыдан он тоғыз жыл бұрын, 1978 жылы барып едім. Ұлан-Батырды, одан кейін Хобда аймағындағы қазақтар ауылын көрдім.

Сонда Хобданың іргесінде тұрған Баян-Өлгийге жете алмай кетіп едім. Монғол басшылары жібермеді. Бірақ бір көрсем деп ынтық болғанмын. Ол мақсатым сол жолы орындалмады. Заман солай болды.

Арада жиырма жылға жуық өткенде, Тәңірі жарылқап, делегация құрамында Баян-Өлгий казактарымен дидарластым.

Онда осы шілденің жетісі мен он бірі арасында Дуниежүзілік қазақтар қауымдастығының Кіші Құрылтайы өтті. Делегацияны Қалдарбек Найманбай бастап барды. Кұрамда жазушылар: Қабдеш Жұмаділов, Мұхтар Мағауин, Ақселеу Сейдімбек, Жарылғап Бейсембайұлы, Бақыт Сары бала...

Қауымдастықтың Кіші Құрылтайы бұған дейін Түркияда, Ресейдің Омбы облысында өткен екен. Енді міне Моңғолстан қазақтарының арасында өтті. Қауымдастықтың бұл ісі өте құптарлық.

Біздің алдымызда ғана вице-премьер, Білім және мәдениет министр: Иманғали Тасмағамбетов мырза бастаған делегация осы елде болып қайтқан екен. Ондағы басты мақсат: Орхон бойындағы атақты тас жазулардың тас көшірмесін алу болған көрінеді. Моңғолдар біраз қиналыстан кейін министріміздің дипломатиялық сүйкімділігінің аркасында, әйтеуір, көнген екен. Ресми түрде келісімге келіпті. Сөйтіп, көне бабаларымыздың кейінгі ұрпақтарға тасқа жазып қалдырып кеткен өсиеті, тарихнамасы тастағы сына жазу қалпында, көшірме түрінде Қазақстанға жетпекші.

Сол дана бабалардың тасқа қашалып жазылған асыл сөздерінің негізі: олар жаудың басын идірген, тізесін бүктірген, тарыдай шашылған түркі нәсілінің басын біріктірген.

Камал! Тарихи кезеңдер кейде қайталанатын сияқты: жоғалғанды табу, шашылғанды жию міндеті тағы да алдымыздан шығып тұр. Жиырмасыншы ғасырдың аяғы, жиырма бірінші ғасырдың басы күллі түркі нәсілінің, оның ішінде казак, халқының түгелденетін дәуірі, яғни Ұлы көш дәуірі.

Баян-Өлгий аймағында, қазақша айтқанда — Бай-Бесік жерінде өткен Кіші Құрылтайдың әңгіме арқауы да осы Ұлы көш туралы болды.

Ресми тіркеу-хат бойынша соңғы төрт-бес жылдың ішінде Бай-Бесіктен Қазақстанға алпыс мың адам көшіп келген. Ал тіркелмегендер де баршылық. Көшеміз деп буынып-түйініп отырғаны қаншама!

Соның бір қиығын өз көзімізбен көрдік. Сақсай сұмының (ауданын) аралап қайтқан шақта қарсы алдымыздан астындағы жарау атын алқындырып, құдайдың күнінің ыстығында үстіне шапан киген, белін күміс кемер белдікпен буынған, басында түлкі керей тымағы бар, сегіз өрімді дырау қамшысын серт ұстаған ер тұлғалы егде кісі жолымызды кес-кестеп тұра қалды. Амал жоқ, мәшинелер легі тоқтап қалды. Ал ана кісі аймақ әкімі Мейрам мен біздің Қалдарбекті «алқымнан» алды.

— Мені қашан көшіріп аласың?!

Барлық жерде осы сұрақ. Қазірдің өзінде жүздеген отбасы дәл осы сәтте қозғалуға дайын отыр. Ал біздің биылғы дүние жүзінен қабылдай алатынымыз «квота» дегені бойынша небары 2180 отбасы.

Жаңа ғана біз барып қайтқан Сақсай сұмынында малды жекешелендіру бұрынырақ басталған екен. Ыждағатты жандардың малы жетерлік. Күн көрістері соншалықты сорлы да емес. Өйткені торт түлік түгел кезінде бөлінген.

Ал біздегі мал шаруашылығын басқарған мырзалар, колхоз, совхоз басшылары мыңғырған малды өздері әбден талапайлап болып, елге қалған-құтқан «мүйіздер мен тұяқтарды» ғана таратқан жоқ па?! Үкімет әсіресе осы саланы жекешелендіруді сөз-баққа салды ғой. Сол тамтық жанар-жағармай дегенге, киім-кешек, тамаққа айырбасқа, «бартер» деген бәлеге кетті ғой. Қырғын сойыс болып, базарлар ет сасыды.

Енді таяуда ғана біздің радио мен теледидар Еуропадан ет сатып алатын болдық, келісімге келдік деп сүйінші сұрағандай болып, дикторлар лепіре хабарлап жатты.

Міне, Камал, масқара! Ежелден малымен аты шыққан Қазақстан Еуропаның борық қоға татыған етін сатып алмақ. Алып та жатыр. Ал Еуропаның өзі болса, «сиырдан жұқпалы ауру шықты» деп, мал етін сататын жер таппай аласұрып, бізге тықпалап жатыр. Қазақстан малын қырып салудың жазығы сол, Камал!

Әйтпесе, басшылар көзін тапса, мал өнімдерін өңдеудің тәсілін келістіріп, экспортқа ет шығаратын ел біз емес пе едік. Қоғамдық табыстың бір көзі мал емес пе еді?!

Мал шаруашылығын осындай қолдан жасалған «жұтқа» ұшыратқан басшылар жазаланудың орнына, бір қарасаң, кызметі мен Мәртебесі жоғарылап шыға келеді. Бұл кідерлі-кесірлі саясат.

Ал Моңғолстанда олай еме-е-ес.

Осы жылғы мамыр айында өткен президенттік сайлауда Очирбат жеңіліп, президент болып қырық жеті жастағы Баға-банди сайланды. Дәл сол кезде оның ұл немересі дүниеге келді.

Бұл өзгерістен Баян-Өлгий аймағы да тыс қалмаған. Нәтижесінде аймақ әкімі болып жап-жас жігіт Мейрам сайланды. А л аймақ парламент! н Қаржаубай Сартқожаұлы басқарады.

Осы жерде айта кететін бір дерек: Қаржаубай — үлкен ғалым идам. Атақты тарихшы-этнограф Кляшторныйдың шәкірті. Орхон-Енисей тас жазуларының ірі маманы. Жетпіс сегізінші жылы мен Ұлан-Батырға барғанда Тұрар Рысқұловқа байланысты құпия архив деректерінің сұлбасын алуға көмектескен азамат. Сол жолы ол мені Тұрар Рысқұловтың жас жанашыр досы болған Дәңсмаа есімді моңғол әйелмен таныстырды. Тұрекемнің көмегімен ол кейін Мәскеуде оқып, медициналық жоғары білім алып, Монғолстанда денсаулық сақтау саласының басшылығына дейін көтерілген. Бұл әңгіме «Қызыл жебе» атты романда көмескілеу болса да біршама айтылған... Себебін түсінетін шытарсың, Камал.

Сөйтіп, Баян-Өлгий аймағының жаңа басшылары жана кұрамда әл-қадарынша жұмыс істеп жатыр. Ұлы көштің бір тізгіні осылардың қолында.

Камал, қазір Ұлы көш дәуірі. Қазақстаннан орыстар, немістер, гректер т.б. көшіп жатыр. Керісінше, Қазақстанға тағы да орыстар, т. б. түрлі босқындар, келімсектер келіп жатыр. Көшіп келушілердің түр-түрі бар. Соның ішінде ең түйіндісі қазақтар көші. Оның жөні мүлде бөлек. Олар ата қонысы Қазақстаннан заманында қорлық-зомбылық көріп, үркіншілікпен кеткендер. Оларды заң тілінде «репатрианттар» деп атайды. Көші-қон туралы жаңа Заңның жобасында осы терминді «оралмандар» деп аударыпты. Мән-мағынасы жетімсіздеу. Қуғын-сүргін көріп барып Отанына кейін оралатындар болады. Шетелге саяхаттап, қыдырыстап немесе кызмет бабымен барып оралатындар болады. Ал репатрианттар — соғыста тұтқынға түскендер, құғын-сүргін, зорлық-зомбылық көргендер. Солардың өз Отанына оралуы. Олар келімсектер емес!

Аймақта үш адамның біреуі тақыр кедей. Өндіріс тоқтаған. Бұл аймақта алтын да, темір де, көмір де бар. Игеруге күш жоқ.

Баян-Өлгийден Ата Жұртқа көші-қонның жолы қиямет. Бюрократизм мен Ресей басшыларының кесірі. Сол Баян-Олгий-ден біздің Қотан қарағай ауданындағы Рахман бұлағының тұсынан шығатын жап-жақын, түп-тұра жол бар. Бірақ Ресей қызыл империясының баяғы «бөліп таста да, билей бер» отаршылдық саясатының зардабы әлі күнге дейін елді зар қақсатып қойған.

Бұрын Баян-Өлгий аймағымен жымдасып жатқан Қазақстан жері мен Таулы Алтай өлкесінің арасына Ресей сына қатып тастаған. Арасы небары алпыс шақырым. Сол алпыс шақырым жерге жол салып, Қотан қарағаймен жалғастырса ешқандай кедергі болмас еді.

Енді көш Қазақстанға Ресей жерімен өтетін болғандықтан, жол-жөнекей шекара тосқауылдары тур. Ол тосқауылдардан өту — тозақ көпірінен өтумен бірдей.

Бұл бір. Екіншіден, тозақ көпірден өткен күннің өзінде — бәрібір айналма алыс жол. Мысалы, сен Жазушылар одағының үйінен дәл іргеде тұрған оз үйіңе жету үшін сонау Орбита жақты айналып барып жететініндей.

Ал бұл жағдайды Моңғолстанға барған сапарында білген Президент Нұрсұлтан Назарбай осы мәселені реттеп, Қосағаштан Қотан қарағайға алпыс шақырымдық жол салуды сол кездегі Көлік және жол министрі Есенғарин мырзаға табыстаған тәрізді. Бірақ... пәрмен орындалмаған. Әттең, патшаның бір айтқанын екі етпейтін министрлер қайда бар?

— Мені шекарадан мал-жаныммен өткіз! — деп талап етті жоғарыда айтылған дырау қамшылы, асау атты казак Қалдарбек пен әкімге.

Бұл енді қиын талап. Әрине, мемлекеттер басшылары мәмілеге келіп жатса, киын да емес. Кезінде сол Баян-Өлгийден Семей ет комбинатына малды мың-мыңдап айдап келіп, өткізіп-ақ жатады екен ғой.

Камал, маған жазған соңғы хаттарыңның бірінде сен шет елдерде жүрген төрт миллионнан астам қазақтарды көшіріп алсақ, төрт құбыламыз түгел болады деп едің. Сол арман менде де асқақ. Бірақ бұл ұзаққа созылатын көш. Қазір олардың бәрін қабылдап қарсы алуға Қазақстанда әл-дәрмен жоқ.

Дәл казіргі күнге дейін көшіп келгендердің көбісі әлі Қазақстанның азаматтығын ала алмай жүр. Отан бір жағынан Монғол үкіметінің көмегі керек. Көп қазақ алғашқы дүрмекте Қазақстанға Моңғолстан азаматтығынан шықпай, тек еңбек шартымен келген. Ата Жұртқа тұяғымыз бір ілінсе арғы жағын көре жатармыз, бір амалы бола жатар деген үлкен үміт бар еді. Енді соның салдары шығып жатыр. Моңғол үкіметі оларды Моңғолстан азаматтығынан шығаруға асықпайды. Екінші жағынан, біздің үкімет те оларға Қазақстан азаматтығын беруге керенау.

Сөйтіп, екі жақтыңда бюрократизмі жарысқа түскендей. Екі ортада қайран қазақ әрі-сәрі халде қалған.

Ал біздің Енбек және халықты әлеуметтік қорғау министріміз Н. Коржова ханым болса: олар еңбек шартымен келген, азаматтығы жоқ деген сылтаумен оларға көмек көрсетілмесін деген бұйрығын шығарып та қойыпты. Міне, қойды қасқырға бақтыру деген осы, Камал. Мұның өзі біздің үкіметіміздің 1992 жылғы 28-қыркүйекте қабылдаған № 791 қаулысы мен Президент Нұрсұлтан Назарбайдың Шет елдердегі отандастар туралы жарлықтарын орындамай, Коржова өз бетінше бұйрық шығарып, өрескел кетті деген сөз.

Ал енді сөйлесіп көр министр ханыммен! Үкіметтен де, Президенттен де асқақ па, немене!

Азаматтығы жоқ адам шақырылмаған қонақ сияқты пұшайман. Ондай адам еркін тыныс ала алмай, әр нәрсеге жалтақ, өзін-өзі қор тұтынады. Адам баласының осы психологиясын түсініп, адамгершілікпен жанашырлық танытар, гуманист әрі әділ, әрі пәрменді орган керек көші-қон мәселесіне. Шетелдегі отандастарды:

—Бауырлар, келіңдер Ата Жұртқа! — деп езіміз шақырдық қой!

Камал, бұл көкейкесті мәселе айтылмай жүрген жоқ. Осыны иесіне қайта-қайта жаза бересіңдер деп бізді күстанаушылар да табылады. Жаза береміз! Өйткені тамшы тасты күштілігімен теспейді, олармен жиілігімен теседі. Адамды қорлау, адамдық намысын таптау адамгершілікке, парасатқа жатпайтынын айтып, тас мейірлілермен айқаса берсең, ақыр түбі тас та тесілер.

Өлгий орталығында Шабдарбай есімді жазушы:

— Жарты жүрекпін, бауырым, — деді күрсініп. — Неге десең, туыстарымның жартысы осында, жартысы Қазақстанда. Пенде болған соң, қуаныш та, қайғы да болады. Ортақтасайын десең ұшақпен Алматыға барып қайту үшін тек билеттің өзіне 200.000 тұғырық керек (яғни 20.000 теңге — Ш. М.).

Міне, Камал, адам тағдыры деген қилы-қилы. Оны жеңілдету • пейілге байланысты. Әрине, экономикалық жоқшылық қол байлау, әйтсе де ақын Махамбетті сәл өзгертіп:

Қабырғасын қақыратып
Бір-біртіндеп сөксе де —
Қабағын шытпас ер керек
Біздің мынау Ұлы кешке! —
дер едім. Екі жақтан да.

Камал! Көрген-білгенімді, ойға түйгенімді тізе берсем, әңгіме көп. Осы хаттың басында бір ауыз өлең тур. Бұл осы дәл қазіргі кезен тудырған ән. Есімде қалғаны: «Бай-Бесікті кімге тастап барасың?» — деген қимас сұрақтан соң ән:

Ешкім кесіп кетпейді ат кекілін,

Ата Жұртым шақырды, ашты есігін, —

деп аяқталатын сияқты еді.

Ат кекілі кесілмейді. Баян-Өлгийде де әлі көп ағайын қала береді. Бір жағы оларды да қамқорлықсыз қалдыруға болмайды. Соңғы жылдары Қазақстаннан ол жаққа газет-журнал, кітаптар бармайтын болып, тыйылып қалыпты. Біздің радио мен теледидарды ала алмайды. Көретіндері — Ұлан-Батыр, Мәскеу, Пекин. Ал радиодан тек сонау алыс Прагадағы «Азаттықты» ана тыңдай алады. Біздің «Шалқардың» үні жетпейді. Әл-дәрмені, күш қуаты кем. Алтай аса алмайды. Сен айтқан «Интернет», «Интелсаттан» елес те жоқ.

Вице-премьер Иманғали мырза бұл сиықсыздықты жоямыз деп сөз берген көрінеді. Лайым да солай болғай.

Камал! Бұл Ұлы көш бір жылдық, екі жылдық емес, әлі көпке созылады. Көші-қон туралы жаңа заң Парламент құзырында тұр Депутат мырзалар бұл жобадағы кейбір мойны бос бұлғаң-бұлғаң тұстарын қатайтатын шығар деген үміттен күдер үзбейік. Және сол заң бойынша, заманымыздың аса күрделі проблемасы екенін қатты ескеріп, Көші-қон мемлекеттік органын құрып, оның басына казак халқының мүддесін қорғай алатын, өзгелерді де ренжітпейтін, «Өзің өлме, өзгені де өлтірме» деген қағиданы ұстанатын, ұлт психологиясын, мінез-құлқын, салт-санасын, дәстүрін жақсы білетін азамат тұлға тұруы керек.

Және бір түйіні, Коржовалардан қайыр болмаса, ел болып, жұрт болып, мемлекет болып, көші-қонның Отандастар қорын құру ауадай қажет.

Қазір не көп, сан түрлі қорлар көп. Ал мынау солардан шоқтығы биік , мүддесі биік тағдыр шеш Қор болуы тиіс. Бұл қорға қолғабыс етер күш — игі жақсылар, қазіргі дәулеттілер, ұлтқа жаны ашитын фирмалар, банкирлер болғаны абзал. Елге оралған ағайынға жылу беру ата-бабамыздың адамгершілік дәстүрі. Жылу беру — қайыр-садақа емес, ағайынның жанын жылыту,ұясын жылыту деген ұғым. Сонда ертең сен жаурасаң, ол сені жылытады. Ұлттың бірлігі, бауырмалдығы осындайдан құралады.

Мен айтып жеткізе алмағанды менің әріптес інілерім, осы сапарда бірге болған жазушы, журналистер: «Жұлдыз» журналының бас редакторы Мұхтар мырза, жазушы Қабдеш мырза, «Ана тілі» газетінің бас редакторы Жарылғап мырза, «Қазақ елі» газетінің бас редакторы Бақыт мырза, «Қазақ әдебиеті» газетінің белді қызметкері Думан мырза, «Азаттық» радиосының Қазақстандағы тілшісі Батырхан мырза және басқалар толықтырар. Өйткені жаяудың шаңы шықпас», жалғыздың үні шықпас». Мәселені көп болып көтерсек, қалшиған қара тас та жібитін шығар.

Камал, менің «Кірлеген дүрбіні кім тазартады?» деген соңғы хатыма жауап жазбай жатырсың. Күтемін.

Шерхан МҰРТАЗА

16–шілде, 1997 жыл

---