Бесеудің хаты

Прологті, эпилогті, екі бөлімді тарихи драма

Қатынасушылар:

ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ — жазушы
ГОЛОЩЕКИН — Крайкомның I хатшысы
ҚҰРАМЫСОВ — Крайкомның II хатшысы
ИВАНОВ — Бюро мүшесі
ЕЛЕУСІЗ — Бюро мүшесі
ЖАНТОҚОВ — Бюро мүшесі
ИСАЕВ — Бюро мүшесі
НҰРХАН — ақын
КҮЛӘНДА — елдегі қыз
БАЛЫМ — Амангелдінің жесірі
СТАЛИН — Генсек
РЫСҚҰЛОВ — Совнарком төрағасының орынбасары
ҚҰСНИ — Мүсіреповтың әйелі
ЦЕРБЕР — Тамұқ төбеті
ҚАРАБАЙ — сатқын
Көмекшілер, үркіншілер, жұмақ пен тамұқ адамдары Оқиға 1932 жылы өтеді.

ПРОЛОГ

Кремль. Сталиннің кабинеті. Сталин мен Рысқұлов.

Сталин. ...Неге біз жағдайды Қазақстандағы Голощекиннен емес, Мәскеудегі Рысқұловтан білеміз? Неге сенен басқа ешкім ләм демейді?

Рысқұлов. Менен басқалар да Қазақстандағы өрескел бұрмалаушылықты Сізге жеткізуге тырысқан. Бірақ олардың даусы Сізге жетпей жатыр.

Сталин. Қалайша?

Рысқұлов. Мысалы, жазушы Ғабит Мүсірепов бастаған бес адам Сізге хат жазған. Бірақ... хат ұсталған...

Сахна қараңғы тарта береді. Домбыра «Қоңырды» аңыратады.

БІРІНШІ БӨЛІМ

Бірінші сурет

Алматы. Казкрайком. Голощекиннің кабинеті. Кезектен тыс шұғыл бюро мәжілісі өтіп жатыр. Ұзын үстелдің ұшар басында – Голощекин. Қос қапталда – бюро мүшелері. Электр шамдар күңгірттеу, әлденеге жыпылықтап тұрады. Голошекин шамдалға шақшия қарап, қолтоқпақтай ауыр сиясорғышты мығымдап ұстап, сонымен шамдалды періп жібергісі келгендей... Үстінде – сұр френч. Теке сақалы селкілдеңкіреп тұрады. Жарық әуелі оның сақалына ғана түсіп, бірте-бірте түр-түсін тұлғалайды.

Оркестрде «Көбік шашқан» ыңырсиды.

Голошекин (креслодан ұмтыла түрегеліп). Жолдастар! Жау шапқандай, түн ішінде неге бюро шақырды деп ренжімеңіздер. Ал жалпы, жау шапты десе де болғандай. (Үстел үстіндегі қағазды, улы жыланның құйрығынан ұстағандай салбыратып, қос саусағымен шетінен ғана абайлап қармап, даусы қырылдап, Міне – жау!

Үстел басындағылар «О не сұмдық?» дегендей үркектеп, үрпиісе қалады. Тек Голощекиннің оң қол жағын ала отырған Құрамысов қана «Мен білемін» дегендей, домаланған деңбек денесі қозғалақтап, күлімдеп қалады.

Құрамысов (жағымпаздана). Жаудан да жаман, Филипп Исаевич. «Бұқпадан шыққан жау жаман, бүйірден шыққан дау жаман».

Голощекин (риза болғандай). Iзмұқан дұрыс айтады. (Құрамысов «көрдіңдер ме» дегендей жан-жағына қоқилана қарап қалады.) Іштен шыққан жау жаман. Қаскөйлер өз ішімізден шығып отыр.

Үстел басындағылар: «Сонда – қайсымыз?» дегендей бір-біріне күдіктене қарасады.

Исаев. Ол не, Филипп Исаевич? Зәремізді алмай, айтсаңызшы.

Голощекин. (оған жақтырмай қарағанда дөңеслинзалы шыныдан көзі шатынап көрініп). Неге сенің зәрең ұша қалды, а? Сенің бүйрегің бұрып тұрмаушы ма еді әнебіреу жазушысымаққа! А?!

Исаев (сабырмен). Құдай үшін, айтсаңызшы, не тұспалдап тұрғаныңыз? Біз өзі өрт сөндіретіндей неге асығыс жиналдық? Не талқыламақпыз? Жазушысымақ кім?

Голощекин. Иә! Иә! Өрт сөндіреміз! Өрт! Өрт!

Елеусіз (жан-жағына, төбеге алақ-жұлақ қарап). Қайдағы өрт?

Голощекин (сәл сабасына түсіп). Иә, шынында да әңгімені басынан бастайық. (Қос саусағымен қағазды шетінен көтерген күйі.) Қаралатын мәселе біреу: «Бесеудің хаты».

Голощекин соңғы сөздерді шыңғыра айтқанда, содан шошып кеткендей шамдал оты шайқалақтап барып, жалп етіп сөнеді де қалады.

Екінші сурет

Жазушының қуықтай бөлмесі. Жазу үстелі. Айнала – сірескен кітаптар. Шағын кілем тұсында – құс мылтық, қос домбыра ілулі тұр. Босағада – шоқпарлар. Креслода – Мүсірепов, жанындағы орындықта – қыр қазағынша киінген ақын Нұрхан. Ол домбыра тартып отыр. Сірә, «Ақсақ құлан» күйі. Мұңлы. Әлдебір қиын, қысылыс, тығырық жайды домбыра тілімен сөйлетеді. Күй өксіп-өксіп барып үні біткенде Мүсірепов басын көтеріп алады.

Мүсірепов (аһ ұрыпі). Түсіндім, Нұраға.

Нұрхан (домбыраны жантайтып қоя беріп, беторамалымен маңдайын сүртіп). Түсінсең сол. Ғабитжан. Киіз туырлықты, қыл-құйрықты тулы ел едік. Ешкімге залалымыз жоқ еді. Елдің қырылып жатқанын өз көзіңмен көрдің.

Мүсірепов (қасын керіп, бипаздап). Дәл сондай сойқанды мен Керекуден де өз көзіммен көріп келдім. Нәубет төнген сенің Торғайың ғана емес, бүкіл Қазақстан!

Нұрхан (булыққандай). Көрсең – неғып жайбарақат отырсыңдар! Сені жұрт Голощекиннің қасында отырады дейді ғой. Неге айтпайсың көрген сұмдығыңды?

Мүсірепов. Осының бәрін Қазақстан өкіметіне де, Мәскеудегі Сталинге де... е-е, Рысқұловқа да жаздық білем...

Нұрхан (үміттене итініп). Ал?!

Мүсірепов (қасын керіп, алысқа қарап), Немен тынарын біліп болмас. Үнсіз қалу да жарамас. Лақ екеш лақта бауыздарда тұяқ серпіп калмас па?!

Нұрхан (елжіреп). Айналайын Ғабитжан-ай, топалаң тиген қойдай қырылып жатқанымызда, ақырып айқай салар азаматтар тумады ма осыншама халықтан деп күйіп-пісіп кетуші едім. Бар екенсің ғой, жарығым!

Мүсірепов (сыздап). Ақырып айқай салар азаматтар атаулының көбі аждаһа көрген қояндай бұғып қалып отыр ғой.

Нұрхан. Сонда қалай, халық қырылса – қырыла берсін, өзім аман қалайын дегені ме?

Мүсірепов. Қыз күнінде бәрі жақсы, жаман қатын қайдан шығады?» деген бар емес пе? Жайшылықта бәрі де «елім, жерім» деп еңіреген болад, ал ел басына күн туғанда әлгі «әулиелер» мүнә-фи-күн!

Нұрхан. О не тағы?

Мүсірепов (жәй мырс-мырс етіп). Оу, Нұраға, құранды судай судыратқанда мұны қалай білмейсің? Құранның «Әлмүнә-фикүн» деген сүресін оқып па едің? Меккеден күрейіштерді бастап шыққан Әбу Суфианға қарсы мәдиналықтарды Мұхаммед расул алып шыққанда, мәдиналықтардың бірсыпырасы Әбу Суфиан жағына сатылып кетпеуші ме еді. Оларды расул «мүнә- фикүн, яғни екіжүзділер дейтіні қайда?

Нұрхан. Ғабитжан-ай, біздің құран білуіміз далбаса ғой. Жұрттың бәрі өзіңдей ғұлама қайдан болсын. (Ойланып.) Сонда басшылар арасында «мүнәфикүн» болғаны ғой?

Мүсірепов (керенаулау). Солай дағы.

Ауыз үйде телефон шырылдайды. «Алло, алло» деген Құсни даусы шығады. Құсни Ғабит пен Нұрхан отырған бөлмеге имене бас сұғады.

Құсни. Ғабит, сені телефонға шақырып жатыр.

Мүсірепов (темекісін тұтатып болып, содан соң). Кім?

Құсни. Крайкомнан дейді.

Мүсірепов (жақтырмағандай). Жә-рр-әй-ды. (Орнынан баптана тұрып барып, телефон тұтқасын алады). Әл-лө. Мүсірепов тыңдап тұр.

Дауыс (екпіндеп). Мен Голощекин жолдастың көмекшісі. Крайкомға тез жетіңіз. Бюро бар!

Мүсірепов (қабырғадағы шынжыр баулы сағатқа қарап). Мезгіл түн ортасы болайын деп қалды, неғылған бюро?

Дауыс (бұйыра). Тез жетіңіз, кезектен тыс бюро!

Мүсірепов (кергіп). Жә-рр-әй-ды. (Трубканы тастай беріп.) Мезгілсіз шақырған тауықтың басын жұлмақ керек.

Құсни (шошыңқырап). Түн ішінде хауіпті, бит. Қаңғыбастар қаптап жүр көшеде. Мен бірге барайын.

Мүсірепов (мырс етіп). Сен қорған болып қарыкқыларсың, көшенің бандиттерінен (әлдеқайда қолын сілтеп) андағылар қауіптірек. Ал сен мені олардан бәрібір қорғай алмайсың. Одан да ана костюмді алып бер. (Киінеді. Босағада ілулі тұрған шоқпарды қолына алады. Нұрхан отырған бөлмеге бұрылып.) Ал, малыш, мен төбелеске кеттім. (Қол шоқпарды білеп қояды.) Демал.

Нұрхан (абыржып). Апыр-ай, тыныштық болсын, лайым. Бәле-жаласынан сақтасын. Бармай-ақ койсаң қайтеді?

Құсни. Иә, бармай-ақ койсаң, а? Ауырып қалды дермін тағы звандаса.

Мүсірепов (басын баяу шайқап). Жердің астына кіріп кетсең де таптырып алады. Қорыққанмен жан қалмас. Осының бәрі қорқақтықтан. Жорғалар – жортақ, батырлар – қорқақ болған сұм заман.

Құсни. Жалғыз сен батыр болып кімді шабасың. Барма.

Мүсірепов (жайдарланып). Неге сонша үрпие қалдың? Онан да мейманға шәй бер.

Телефон бебеулеп қоя береді. Құсни тұра ұмтылады. Мүсірепов оны қолымен жасқап тоқтатып, тұтканы өзі алады.

Мүсірепов. Әл-ло-у.

Дауыс (қатқыл). Жолдас Мүсірепов! Бюро сізге қарап отыр ғой. Қашанғы күтуге болады?!

Мүсірепов (тәкаппарлана). Тез жетсін десең машина жіберіңіз.

Дауыс (дөрекі). Мүмкін, айдауылды қоса жіберу керек шығар?!

Құсни (жалбарына). Ерегестіре көрме, Ғабит...

Мүсірепов. Жә-рр-әй-ды. (Тұтқаны тастай салады.) Түзелер еді бұл заман... пейілі жаман пендені... кетсе астына жер тартып... Жә, қорықпа, Құсни! (Есіктен шыға береді.)

Үшінші сурет

Крайком. Сол бұрынғы көрініс. Тек Голощекин түрегеліп, ары-бері теңселіп жүр. Қолы дірілдеп графиннен су кұйып ішпек болады. Стақанын аузына апара беріп, ішпестен қайтадан қоя салады. Бюро мүшелеріне сүзіле қарайды.

Голощекин. Енді түсіндіңдер ғой жаудың қайдан шыққанын? (Әркімнің бетіне сынап қарайды. Кейбіреулер бас изейді.) Ал бұған қандай шара бар?

Құрамысов (қозғалақтап). Бұл хаттан оңшыл оппортунистердің иісі аңқып тұр. Партиялық жолмен жазалау керек.

Жантоқов (жарыса). Олар – пантюркист!

Голощекин (сақалы селкілдеп, ұзын саусақтарын ербеңдетіп). Алашорданың иісі аңқып тұр десеңші? Ай-ай, қандай улы жыланды қойнымызға салып отырғанбыз! Ақыры шақты міне! Осы жазушысымақты Крайкомның аппаратына алдырған сен емес пе едің? (Құрамысовқа шүйіледі).

Кұрамысов (сасқалақтап). Ол былай ғой...

Голощекин (сөзін шорт кесіп). Саяси соқырлық! Байқамадық. Мен әрдайым айтамын, 25-ші жылға дейін, яғни мен келгенге дейін Қазақстанда қазақтардан шыққан таза коммунист болған жоқ деп. Содан да бері жеті жыл өтті: бұлар әлі жетіліп болған жоқ! Әлі шикі. Кадр мәселесін шешіп отырған адамның түрі... (Құрамысовты меңзейді.)

Исаев. Мал аласы сыртында, адам аласы ішінде. Кім білген... Ондай ала Мәскеудің өзінен де шығып жатқан жоқ па?

Голощекин (шатынап). Иә! Иә! Дәлелдерің көп. Троцкий, Каменев, Зиновьев, Рыков... Солар ғой айтпағың?

Исаев. Солай-ақ делік...

Голощекин. Ендеше сол сабақ. Неге біз өз Троцкийлерімізді әшкерелемейміз? Неге оларды төңкеріп тастамаймыз?

Елеусіз (жанындағы Құрамысовтың құлағына сыбырлап). Не дейді? Бізде де Троцкий бар дей ме?

Құрамысов (жақтырмай, тыржың етіп). Иә!

Г о лощекин (алара қарап). Не сыбыр-күбір?

Құрамысов. Жай, мына кісі...

Голощекин. Түсінбей отыр ма? (Елеусізге таяп келіп.) Біздің арамызда да жаулар бар. Троцкийлер бар. Не істеу керек? (Құрамысовқа). Аудар.

Кұрамысов (Елеусіздің құлағына). Жау бар дейді. Не істеу керек дейді.

Елеусіз. А-а. Жау ма? Жауды аяған жаралы. Иә. кұрту керек. Мен қол көтерем. (Қолын көтереді.)

Голощекин. Әне, көрдіндер ме, қазақтың оқыған зиялылары! Сендерден гөрі оқымаған Елеусіз Елемесовичтің көзі әлдеқайда ашық. Адамда жай көз бар да (көзілдірігін шешіп), саяси көз бар.

Елеусіз (өзін Голощекин мақтап тұрғанын сезіп, екиеніп). Иә, жауды кұрту керек. Мен қол көтеремін. (Қолын ербитеді, бірақ басқа ешкім көтермегенін көріп, таң қалып.) Иә... кұрту... керек...

Голощекин (сәл саябырлап). Сонымен, бірауызды болайық. Бесеуін де партиядан аластау керек. Алашордашылармен қаншалықты қатынасы барын ОГПУ анықтасын. Шетінен бір-бірлеп шақырыңдар (Қоңырауды басып-басып қалады. Көмекші кіреді). Бәрі де келді ме әлгі бүлікшілердің?

Көмекші. Мүсіреповтен басқасы...

Голощекин. Ол жазушысымақ неге кешігеді? Айттың ба тез жет деп?

Көмекші. Иә. Екі рет...

Құрамысов (қыстырыла кетіп). Ол маңғаз ғой. Бір-бір басып жеткенше таң атар.

Голощекин (арық алақандарын ысқылап). Жынынан айырылған бақсыдай етерміз әлі, сонда маңғаздықтан не қалар екен. Осы жазушысымақтар неге кесірлі? Әне біреу Сейфуллин дегені тіпті кұдайдың өзімен қатар отырғандай шіренеді. Табылған екен Толстойлар!

Иванов. Филипп Исаевич, дегенмен тым қатты кетпейік. Бұл бесеудің жазып отырғаны, бір жағынан, шындық та ғой. Одан да хаттағы жайттарды кәперге алып, елге жағдай қарастырайық та.

Голощекин (талып қалғандай көзін алайтып, қолын жайып). Міне, тағы бір «қайырымды» басшы шыға келді. Сонда немене, кім жаман – Голощекин жаман, ә?! Сен ғой жақсы көрініп шыға келмекшісің ә?! Мүмкін, Голощекиннің орнына отырарсың ә?!

Иванов (қабынып). Не деп кеттіңіз, Филипп Исаевич? Құдай үшін, қиянат жасамаңыз!

Голощекин (қыбы қанғандай). Ә, қиянат Киянаттың көкесі міне! (Хатты сілкілейді.) Құрамысов! (Құрамысов селк ете қалады.) Саған ерекше тапсырма: бұл басбұзар ұлтшылдар мұндай хатты Мәскеуге де жолдауы мүмкін. Поштаға, телеграфқа мұқият бол, бұл сипаттағы бірде-бір қағаз Мәскеуге жіберілмесін. Тікелей бақылауға ал!

Құрамысов. Құп болады, Филипп Исаевич! Мен... қазір. (Шығып кетеді.)

Иванов. Егер бұл хат жала болса, Мәскеуге жөнелтілгенінен несіне қорқамыз?

Голощекин. (шоқ басқандай ұшып тұрып). Қорқып отырған ешкім жоқ, Иванов! Голощекин ешкімнен де қорықпайды. Голощекиннің іс-әрекетін Сталин жолдастың өзі жүз пайыз құптайды!

Иванов (ығыңқырап). Онда еркіңіз білсін.

Голощекин (қоқиланып, қоңырауды басып-басып қалады. Көмекші кіреді). Келді ме әлгі маңғаз жазушы?

Көмекші. Келді.

Төртінші сурет

Сол бұрынғы кабинет. Тек отырғандар сіресе қалған. Голощекин – креслода. Әлдеқалай қобалжулы. Саусақтары дірідаеп, графиннен су құйып ішпек болады. Бірақ иіскеп, ішпей қоя салады. Мүсірепов кіреді.

Голощекин. Кел, жазушы... (Мүсірепов сыпайы бас изеп амандасады.) Сені ғой біз Крайкомға жауапты қызметке алдық. Не үшін?

Мүсірепов. Оны өздеріңіз білсеңіздер керек еді. Мені Крайкомға кызметке алыңдар деп мен арыз бермеген сияқтымын.

Голощекин (бюро мүшелеріне, шағынғандай). Көрдіңдер ме? Қалай-қалай кердеңдейді.

Кұрамысов. Жолдас Мүсірепов! Сіз Крайкомның бюросында тұрғаныңызды білесіз бе?

Мүсірепов. Тойға келмегенімді сеземін. Бірақ Крайком бюросы Голгоф емес қой деп ойлаймын.

Елеусіз («Голгоф» дегенді түсінбей, Құрамысовқа сыбырлап). Не дейді? Қай жер дейді?

Құрамысов (тыржың етіп). Иса пайғамбарды крешке шегелеп тастаған жерді айтады. Соны Голгоф дейді.

Елеусіз. Астафыралла! Сонда бұл өзін Исамын деп тұр ма?

Голощекин (қуанып кеткендей, Мүсіреповке). Рас-ау, сонда сен өзіңді Иисус Христосқа балап тұрсың ба?

Мүсірепов. Жоқ, жолдас Голощекин. Мен коммунист, жазушы Мүсіреповпын.

Құрамысов. Онда неге қайдағы Голгофты еске алып тұрсыз?

Мүсірепов. Жолдас Ізмұқан, мен – Христос емеспін, бюро – Голгоф емес. Голощекин жолдас – Понтий Пилат болмас, Сіз – Синедрион болмассыз. Онан да мәселені түсіндіріңіз. Мені неге шақырдыңыз?

Голощекин. Сен өйтіп көлгірсіме, жазушы. Білмей тұрған шығарсың. Хатты ұйымдастырған сен ғой?

Мүсірепов. Мейлі, мен-ақ болайын.

Голощекин. Міне, нағыз Иисус! Өзін кұрбандыкка дайындап тұр.

Мүсірепов. Неге құрбан болуға тиіспін? Шындықты айтып, бюроға ашықтан-ашық мәселе қойғаным үшін бе?

Голощекин (шыңғырып). Қайдағы шындық?! Халык, мал-жан жаппай қырылып жатыр деген шындық па?! Жала! Жала! Жала!

Құрамысов (килігіп). Жала арқылы халықты Крайкомға қарсы қою. Бұл – провокация!

Елеусіз (дөңгелек сақалын уыстап). Ғабит шырағым, оның қалай?

Мүсірепов (торыққандай). Елаға, сіз де түк көрмей қалдыңыз ба? Бір үзім нан сұрап, кеңсеңіздің алдында сұлап жатқандардың үстінен аттап-бұттап өткеніңіз де есіңізден шыққан ба?

Голощекин. Олар жалқау оңбағандар! Жұмыс істегісі келмей, ыңырсып жатқандарды кеңсенің алдынан мен де көрдім.

Мүсірепов (ызалана). Оларға: «Бездельники! Работать надо!» – деп, бастарынан теуіп-теуіп кеткеніңізді мен де көрдім.

Голощекин. Жалқау оңбағандарды маңдайынан сипауым керек пе сеніңше? Аяғыма оралды, аяғымды ажыратып алғаньм рас. Тепті дегенің тағы жала.

Елеусіз (жаны ашығандай). Ғабит шырағым, «Төремен тіреспе, күштімен күреспе» демеуші ме еді, неғыласың қарсыласып...

Голощекин. Ол бізді негізгі мәселеден бұрып әкетіп, бұлғаққа салып тұр ғой. (Мүсіреповке қолын шошайтып). Экспертиза хаттың үш дана басылғанын анықтады. Қалған екі данасы кайда?

Мүсірепов. Біреуі Сталин жолдасқа жіберілген.

Голощекин. (шиқылдап күліп). Сен шынында да Иисуссың! Иисус Христос өзін құдайдың ұлымын деп жариялаған ғой. Ал сен Сталин жолдаспен тікелей хат жазыспақ болғансың. Бірақ хатың Сталинге жеткен жоқ. Хат ұсталды.

Мүсірепов. Әлгі кеңес поштасының азамат құпиясын сақтайтыны қайда?

Голощекин. Құпия сақтағышын. Поштаның Крайкомнан жасыратын құпиясы жоқ. Ал хаттың үшінші данасы қайда?

Мүсірепов. (тура қарап). Жоқ. Жыртып тастадық.

Голощекин. Сен жалақор ғана емес, өрі өтірікші екенсің ғой. (Қоңырауды басып қалып, көмекшіге). Шақыр Қарабаевты!

Карабаев кіреді.

Голощекин. Міне авторлардың біреуі. Бұлар о басында алтау болған. Мүсірепов, Гатауллин, Алтынбеков, Қуанышев, Дәулетқалиев және Қарабаев. Бірақ Қарабаев өз қатесін түсініп, соңғы сәтте қол қоюдан бас тартқан. Және о бастағы ниеті үшін бізден кешірім сұрады. (Қарабаевқа.) Қарабаев жолдас, хаттың үшінші данасы қайда?

Қарабаев. (қызарақтап, жан-жағына алақ-жұлақ қарап). Үшіншісі – РСФСР Совнаркомына, Тұрар Рысқұлов жолдасқа жіберілмек болған. Бірақ жіберген-жібермегенін білмеймін. Мен... мен топтан шықтым ғой...

Голощекин. Естідің бе, жазушы? Енді есіңе түсті ме?

Мүсірепов. (Қарабаевқа жиіркене қарап). Иуда!!!

Голощекин. (алақандарын шапалақтап). Браво! Міне Иисус! Ай да Иисус! Қарабаев – Иуда, Мүсірепов – Иисус. Иуда Иисусты ұстап берді. Тарих қайталанбайды дейді. Қайталанады. Қайталанады!

Елеусіз (Құрамысовқа). Не деп кетті?

Құрамысов. Иса пайғамбарды Иуда деген сатып кеткен. Соны айтады.

Голощекин.Сталин жолдасқа қолы жетпеген бейшаралардың ендігі тапқаны – Рысқұлов.

Жантоқов. Рысқұлов – пантюркист!

Иванов. Жолдастар! (Сағатына қарап). Түнгі сағат бір болды. Нақты мәселеден ауытқып барамыз.

Голощекин. Кателесесіз, Иванов. Нақты мәселеге енді келдік. Бүліктің бастауы қайда жатқанын білдіңіз бе? Анықталды ғой. Бәленің бәрі Рысқұловтан. Алыста жатып Мүсіреповтердің қолымен от көсейді. Бұл бүлікке Рысқұлов араласқан екен ғой. Міне, бұл – шатақ! Шатақ!

Жантоқов. Рысқұлов – пантюркист! (Орнынан ұшып тұрып.) Рысқұлов –пантюркист! Мүсірепов – ұлтшыл! Ұлтшыл! (Қалш-қалш етіп, қолы ербеңдеп, көзі аларып, құлап бара жатып.) Пантюркист! Пан-тюр-кист! ұлт-шыл! Ұлт...

Голощекин. Шатақ! Шатақ! Рыскұлов шатақ!

Сахна қараңғылана береді.

Бесінші сурет

Сағат түнгі екіні соғады. Крайкомның шамы әлі сөнбейді. Бюро әлі бітпейді. Голощекин графиннен стақанға су кұяды, аузына апара беріп, стақанды қоя салады.

Голощекин. Республикаға, Казкрайкомға, оның басшылығына жала жапқаны үшін Мүсірепов, Алтынбеков, Гатауллин, Қуанышев, Дәулетқалиев партиядан шығарылсын. Істері сотқа берілсін! Менің ұсынысым осы.

Сілтідей тынған тыныштық. Тек қабырғадағы сағат сыртылы естіледі. Сыртта мауыққан мысықтардың баж-бұжы шығады. Голощекин стақандағы суды ішпек болып, қайтадан қоя салады. Жеткірініп, Иванов қол көтереді.

Иванов. Жолдастар! Хат иелері жас коммунистер екен. Жастыққа қателесу тән. Сондықтан, Филипп Исаевич, оларды бірден партиядан шығару керек дегенге мен келісе алмаймын. Ескертумен тынайық.

Голощекин (орнынан атып тұрып). Жоқ! Жоқ! Бұл жастықпен қателесу емес. Бәлеқорлық, жалақорлык. Бұл керек болса (саусағын аспанға шошайтады) ұлтшылдықтың бас көтеруі. Біз ұлтшыл уклонистерді жойдық деп мәз болып жүрміз. Ұлтшыл уклонистер: Рысқұловты, Ходжановты, Мендешевті, Нұрмақовты, Садуақасовты арамыздан аластадық, республикадан қудық деп ерте масайрағанбыз. (Су ішпек болып, стақанды аузына апара беріп, жиіркенгендей қоя салады). Сөйтсек, олардың кұйыршық-тары бар екен. (Мүсірепов жаққа саусағын шошайтып). Мәскеудегі Рысқұловпен, тағы басқалармен байланыс жасап тұрады екен. Тек қатал жаза!

Иванов (шарасыздана қолын жайып). Жат пиғыл жоқ қой, жан ашыған пікірі үшін қалай жазалаймыз?

Голощекин. Мен өз ұсынысымнан, өз талабымнан қайтпаймын. (Суды ала беріп, аузына тақап, одан бетер ашуланып, үстелге стақанды тарс еткізіп қоя салып). Қайтпаймын! Қайтпаймын!

Исаев. Менде бір ұсыныс бар. Бұл бесеу кінәлі, әрине. Бірақ Филипп Исаевич, сіз айтқандай, жат пиғыл бар ма бұларда? Жоқ ау деймін. Әлі де сынайық. Олар аштық туралы, асыра сілтеу туралы жазған екен. Сол кемшілікті түзесін, бар болса. Жіберейік жер-жерге, көрсін, түзесін. Ал бәрі бекер болса, сонда жазалайық.

Голощекин (шоқ басқандай шошып түсіп). Сен де солай сайрадың ба, Ораз Жанұзақович?! Мәскеуді барып паналаған национал-уклонистердің арандатуымен бес

бұзық Крайкомға жала жабады. Ал сен де оларды қорғайсың!

Исаев (күмілжіңкіреп). Олардың хатын мүлде жала деуге келер ме екен?..

Голощекин (екі қолы ербеңдеп). Жала! Жала! Біз Октябрь революциясының дауылы тек жанап қана өткен Қазақстанда «Кіші Октябрь» орнатып, сол арқылы дауыл тұрғызып жатырмыз. (Қолымен дауылды суреттейді.) Дауыл ескі дүниені қоқыстан тазартады! (Кеудесін ұрып.) Біз Қазақстанда жаңа тарихтың жасампаздарымыз! Дауыл! Дауыл! Жаңа тарих. Түсінесіңдер ме? Ал мұндайда кейбір шығын болуы диалектикалық заңдылық!

Мүсірепов (басын тәуекелге тіккендей қатуланып). Диалектикада халық жаппай қырылсын деген заң жоқ!

Голощекин (шыңғырып). Сен, шала сауатты азиат, диалектикадан не білесің?

Мүсірепов (сазара, саспай). Мен білетін маркстік диалектикада ондай сойқан жоқ. Сіздің айтып тұрғаныңыз Римнің баяғы императорлары Нерон мен Калигуланың «диалектикасы».

Зал тына қалады. Әлгіде ғана оны жақтап тұрған Иванов та басын шайкап, ернін тістейді. Әлгі сөздерден түк түсінбеген Елеусіз жан-жағына жалтақ-жалтақ қарайды.

Елеусіз (ақыры шыдай алмай, Кұрамысовқа). Не дейді? Не боп кетті?

Құрамысов (тыжырына, иығын қиқаң еткізіп). Тыныш

отырыңызшы, ақсақал... (Голощекинге қарап.) Бұл шектен шыққандық. Қайдағы Нерон? Қайдағы Калигула?

Голощекин (аңырып, таңырқап). Бәсе, қай Нерон?

Жантоқов. Пантюркист что ли?

Иванов (бетін басып, күліп). Неопантюркист.

Жантоқов (шамданып). Күлмеңіз, күлетін жай емес.

Голощекин. Тыныштал! Жауап естиік. (Мүсіреповке). Кәне, айт.

Мүсірепов (шегінерге жері қалмай). Біздің заманымыздың шырқау басында Римді Нерон деген император билепті. Халқын аштыққа ұшыратып, «Ешкімде ештеңе қалмасын!» деп жарлық шығарыпты. Римді әдейі өртетіп жіберіп, өзі Меценат мұнарасына шығып алып, өртке қарап тұрып, «Троянның күйреуі» деген әнді айтқан.

Голощекин (әдейі қызықтап). Тоқта! Тоқта! Сонда Нерон император басымен ән салған ба?

Мүсірепов (мырс етіп). Салғанда қандай! Бар халықты театрға жиып алып, есік-тесігін тарс бекіттіріп тастап, тарғыл-тарғыл даусымен күндіз-түні ән салғанда екіқабат әйелдер шыдай алмай театрда босанып қалады екен...

Голощекин (қызыға түскендей). Тағы қандай өнері бар екен?

Мүсірепов. Мүлде жазықсыз адамдарды өлім жазасына кеседі екен де, үкімге қол қоярда өз басын өзі тоқпақтап: «Әттең, бүйткенше, хат танымас кеще болсамшы!» – деп өтірік қайғырады екен.

Голощекин (зымияндана жымиып). Тағы не депті?

Мүсірепов. Нерон басына зауал туып өлер шақта: «Әттең дүние, неткен ұлы әртіс өтіп бара жатыр!» – депті дейді.

Голощекин (мүләйімсіп). Ал Калигула не істепті?

Мүсірепов. Жақсы көрген арғымақ атын консул сайлатып, (Елеусіз жаққа еріксіз қарап) мәжілісте консулдармен бірге отырғызған көрінеді.

Голощекин (кенет қанын ішіне тартып). Ал, жолдас Исаев, жолдас Иванов! Осыдан кейін де мына жазушы партия қатарында қала бермек пе?

Иванов (не күлгені, не қысылғаны белгісіз). Филипп Исаевич, бұларға дауа бар ма? Әйтпесе, ол жазушы бола ма? Әңгімені ушықтырмай, Исаев жолдастың ұсынысын қабылдайық та...

Голощекин (әуелі тұтығып). А-а-ау, л-л-либерализмнің ш-шегі болмаушы ма е-е-еді! Бұл не, Иванов?! Ау, бұл бізді қайдағы бір қаныпезер деспоттар мен тирандарға теңеді ғой! Соны да түсінбедіңдер ме?!

Иванов, Әдебиетте гипербола «образное мышление» деген болады. Оларға жарасады.

Құрамысов (жөткірініп, жұрт назарын өзіне аударып). Жоқ, жолдас Иванов, мынау біздің Крайкомда бұрын-соңды болмаған сұмдық. Сіз шыннан аңдамай қалдыңыз ба? Нерон: «Ешкім де ештеңе де қалмасын» – дейді. Ал бізге қазір біздің жауларымыз, бай-кулактар: Голощекин бастаған Крайком «асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» деп айтыпты деп, жала жауып жүрген жоқ па?!

Голощекин (Құрамысовқа емірене қарап, қанаттанып). Нерон Римді өзі өртетіп жіберіп, өзі соған сүйсіне қарап ән салыпты. Мынау (Мүсіреповты меңзеп) бізге «жарапазан айтып отырсыңдар» деп тұр ғой!

Кұрамысов (құлшынып). Нерон театрдың есік-тесігін бітеп тастап, күндіз-түні ән салғанда екіқабат әйелдер театрда босанып қалған екен. Ал сонда түн ортасынан ауғанша бітпей қойған мына бюрода жазушы Мүсірепов шыдай алмай, нетіп... қалып жүрмесін! (Өз сөзіне өзі мәз болып қарқ-қарқ күледі. Түкке түсінбеген Елеусіз қосыла күледі.)

Жантоқов (шықшыты бұлтылдап). Пантюркист!

Голощекин (Құрамысов оспағының оспадарсыз шыққанын сезіп, қабағын шытып). Жә, қайдағы бір сандырақты әкеліп өзімізге таңа бермейік.

Иванов. Міне, мұныңыз жөн, Филипп Исаевич. «Бесеудің хаты» талқыланып, ілтипатқа алынды дейік. Хаттың авторлары қазіргі күрделі жағдайды жөндеуге септігін тигізу үшін жер-жерге іссапарға жіберілсін дейік. Осындай шешімге келіп, осымен тарайық.

Исаев. Дұрыс.

Голощекин. Либералдар! Келісімпаздар! (Булығып). Бұл, бұл, бұл...

Дәл осы кезде Крайком терезесінің алды жарқ-жұрқ етіп, орасан найзағай ойнап өтеді де, артынша аспан қақ айырылып жерге түскендей болып, күңірене күн күркіреп қоя береді. Төбедегі шамдалдар теңселіп, шылдыр-шылдыр етеді.

Елеусіз (төбесіне құндыз бөркін кие беріп). Бісміллә, бісміллә!.. Сұбихан алла, Сұбихан алла...

Жантоқов (бұға түсіп). Проделки пантюркистов...

Кұрамысов (о да қыбыжықтап). Сен де оттай береді екенсің...

Иванов. Сабыр, сабыр, жолдастар! Кәдімгі Алатаудың долы найзағайы ғой. Қазір басылады.

Осы кезде терезе алды алаулап жарқ ете қалып, тағы да аспан қақырап ала жөнеледі.

Елеусіз. Әлхамдулла, Әлхамдулла! Раббиль Әләмин.

Мүсірепов (сыздана қасын керіп). Мүнәфикүн!

Күн тағы да күңірене күрілдей жөнелгенде Голощекин креслоның тасасына бұға қалады. Лезде шам сөніп, шымылдық жабыла береді.

ЕКІНШІ БӨЛІМ

Бірінші сурет

Түн ортасы ауған шақ. Сол бұрынғы кабинет. Бюро жалғасып жатыр. Елеусіз қалғып отыр. Тек Голощекин қатты сөйлеген кезде көзі бағжаң етіп, басын көтеріп алады. Басқалар да қажып, ұнжырғасы түсе бастаған.

Голощекин (әлгі бір қорқақтығын ақтағысы келгендей, жорта жайдарыланып). Сонымен, күн күркіреді, найзағай тарсылдады. Енді біздің әңгімеміз де мына ауа райы сияқты сабасына түсетін шығар. Кәне, Мүсірепов жолдас, мына бізге жөндеп түсіндіріңізші: ел қырылып жатыр, мал қырылып жатыр дегенді қайдан алдыңдар?

Мүсірепов (сабырмен). Жолдас Голощекин, өзіңіз білесіз, мен Крайкомның іссапарымен, ұжымдастыру науқаны қалай өтіп жатқанын бақылау мақсатымен Павлодар жақта болып қайттым. Одан кейін Торғайды араладым. Бәрі де сонда көргендерім. Ойдан қосылған ешнәрсе жоқ.

Голощекин (қуақыланып). Кәне, айта ғой, жазушысың ғой, біз көз алдымызға елестететіндей етіп айтшы.

Мүсірепов. Мен айтсам, жазушы ретінде емес, Крайкомның өкілі ретінде ресми айтамын. Әйтпесе жазушы әсірелеп тұр деуіңіз мүмкін.

Голощекин. Оныңа да келістік.

Мүсірепов. Жолдас Голощекин, мұндайды, асылы, көзбен көрген дұрыс болар.

Голощекин (лезде ашу шақырып). Жә, ақыл үйретпе. Кабинетшілсің демекшісің ғой. Көрер ем, менің орнымда болсаң...

Мүсірепов (шатынаңқырап тұрып, сабыр сақтап). Ендеше, тыңдаңыз да... көріңіз...

Екінші сурет

Қорқыт күйі ыңырсып тұрады. Сұрқай дала. Сұрқай киіз үйлер. Кейбірінің туырлығы түсіп, кереге-қаңқалар ырсиып-ырсиып көрінеді. Сол мелшиген үйлерге биіктен көз тігіп екі адам қалт тұрып қалған. Бірі – Нұрхан, бірі – Мүсірепов. Аулақта шиебөрілер шулайды.

Нұрхан. Міне, міне, әлгі мен айта беретін ауыл.

Мүсірепов (құлазып). Қыбыр еткен жан жоқ. Ит те үрмейді.

Нұрхан (шошығандай). «Үрерге иті, сығарға биті жоқ» деген осы боп жүрмегей...

Мүсірепов. Сіз айтқан Күләнда осы ауылда ма?

Нұрхан (даусы дірілдеп). И-иә-ә.

Мүсірепов. Онда бірден сонда соқпаймыз ба?

Нұрхан (аңырып). Жо-оқ, Ғабит, бірден баруға жүрегі түскір дауаламай тұр. Ұсқыны жаман ғой мына жұрттың... Әуелі, тірі жан жолықса, хабар білейік. (Олар төбешіктен түсіп, бірінші үйге таяп келеді). Кім бар-о-о-й? (Қайталап). Кім бар-о-о-ой?

Мүсірепов. Ешкім жоқ.

Нұрхан. Кім бар? (Айқарма есікті итеріп ашады. Жүк жиюлы. Аяқ-табақ, жиһаз-мүлік орнында. Бір бүйірде ақ шымылдық есіктен енген желмен желбіреп тұрады). Кім бар?

Мүсірепов. Ешкі-ім жо-оқ.

Нұрхан (шымылдықты түртіп қалғаны сол, ақ перде күл болып, сау етіп сыпырылып түседі). Ойбай!

Мүсірепов (селк етіп). Ол не?

Нұрхан. Ғабит, мынаны қара! Екеуі де... Беу, бейбақтар, құшақтасып жатып жан тапсырыпты. (Ішінен күбірлеп аят оқып, бетін сипайды.)

Мүсірепов (күйіп кеткендей). Екеуі де опат. Екеуі ғана ма екен. Бір тайпа ел ғой. Екеуі балалы-шағалы болар еді... Бір шаңырақтан қаншама отау бөлініп шығар еді...

Нұрхан (көзінің жасын сілкіп). Қой, шырағым, сескеніп қаларсың. Үңіле берме. Кетейік. (Шегіншектеп.) Есікті мықтап жауып кетейік. Әлгі лағнат шиебөрілер бекер шулап жүрген жоқ.

Үшінші сурет

«Көкіл» күйі сарнайды. Екінші үй. Жүк жиюлы. Қазан-ошақ орнынла. Бірақ бәрі қаңсып тұр. Бір бүйірде бесікке асынып, келіншек отыр. Ұйықтап кеткен сияқты.

Нұрхан. Апыр-ай, Ғабит, мұнда біреу отыр.

Мүсірепов. Иә, отыр.

Нұрхан. Ау, жарқыным, кісілер келді үйіңе. (Дыбыс жоқ). Естімеді. (Келіншектің иығынан тартады. Омырауын балаға тосқан күйі аңырып бері қарағанда, бесікте жансыз жатқан бала көрінеді.) Ау, байғұс-ау, не болды? (Әйел оларды елемей, айдалаға қарайды.)

Мүсірепов (есікке тұра ұмтылып, көмекшілерді шақырады). Мұнда! Тез! (Бері бұрылып.) Ей, ит озбырлық! Голощекин осыны көзімен көрмейді, а!

Нұрхан. Ол кұдай! Көзін шел басқан құдайсымақ.

Мүсірепов. Мұндайды көрсе, рахаттана ма деп қорқамын.

Нұрхан. Онда анау ұлып жүрген қорқау қасқырдан несі артық?

Мүсірепов. Қорқау қасқырды табиғат о баста солай жаратқан. Голощекин адам баласы ғой.

Нұрхан. Адамнан шыққан қорқаулар қасқырдан да қатыгез. (Көмекшілер кіреді.) Әй, бәрібір қатарға қосылмас. (Келіншекті иығынан тартып.) Күләнда аман ба? (Әйел тіл қатпай, аңырып шаңыраққа қарайды. «Көкіл» күйі күңіренеді.)

Мүсірепов (көмекшілерге). Бүкіл ауылдан бірінші көрген тірі адам, өліктен айырмасы шамалы. Тамақ беріп көріңдер. Көрер жарық сәулесі болса, тірі қалар. (Әлдекімге кіжініп.) Арсыздар! («Көкіл» күйі күңіренеді.)

Төртінші сурет

«Ақсақ құлан» азынайды. Келесі – ақбоз үй екен. Бір жақсылық бар болса, тек осы үйде ғана сияқты көрінеді. Сол үмітпен Нұрхан барып, ішінен ши қаптаған киіз есікті түріп ашып кеп жібергенде, іштен кілең қара дию, ібілістер биін көріп, шошып шегінеді.

Нұрхан. Сұбихан алла, Сұбихан алла!

Мүсірепов (мойнын созып). Ендігі сұмдық – не сұмдық?

Нұрхан (шаңыраққа қарап). Аһ, жауыздар! Бәсе, түндіктен түскен екен ғой. Құзғын қарғалар. Құзғын тазқаралар.

Мүсірепов (іргеден туырлықты көтеріп көріп). Данте суреттеген тамұқта мұндай албастылар алапаты жоқ сияқты. Мынау үйде тозақ оты лапылдайды. Қара албастылар ойнақ салады. Қырқадан қырсық шалған сорлы ел! Тазқара тасыраңдаған сұм заман! (Аһ ұрып.) Арамыздан азап арылмаған, төбемізді қырсық жайлап, кеудемізге қорлық қыстаған неткен ел едік?! (Көмекшілерге ақырып.) Тез! Өртеп жібер мынау тозақтолы үйді! Індет таратады.

Нұрхан (домбырасын шертіп, жыр-реквиемге басады).

Жалғыздап қадақ ел қалған
Есіктері ашылып,
Сирағы сидам сырықтай,
Білегі күйген шыбықтай,
Саусағы солған сүліктей,
Табаны қара сүріктей,
Тырнағы темір күректей,
Кірлері ағып сүмектен.
Жылай алмай ыржаңдап,
Жүре алмай жүр бұлғаңдап,
Мас болғандай маужырап.
Сүйектері саудырап,
Сөйлей алмай күрмеліп,
Ыңырсып жүр күңіреніп.
Көрінгенге сүрініп,
Сүйретіліп жүр келіп.
Жерден тауып, жеп тоймай,
Өлмеші жан күн көріп,
Қыбырлаған неткен жан,
Дүниеден безіп кеткен жан,
Таусылмайтын күнде өліп.

Терме-жыр алыстан естілгендей болады да, шам сөне береді.

Бесінші сурет

Жарық кабинетке түседі. Бюро мүшелері қалжыраған түрі бар. Елеусіз басы төсіне домалап, қор ете қалады. Құрамысов бүйірінен түртіп кеп жібереді. Голощекин тесірейіп қарайды.

Голощекин. Естідіңдер ғой мына жазушының не айтқанын?

Дауыстар. Естідік, естідік.

Елеусіз (апалақтап). Естідік.

Голощекин. Естісеңдер, осының осы айтып тұрғанына сенесіңдер ме?

Елеусіз (жан-жағына қарап). Сенеміз.

Голощекин (ашуланып). Қалайша сенесіз?

Елеусіз (апалақтап). Е, қайдан білейін, жаңа біреу өлең айтты ғой. Демек жағдайлары жаман емес те. Аш адам өлең айтушы ма еді?

Голощекин (күйініп кеткендей). Міне, біздің ел басқарып отырған көсемнің түрін қара!

Иванов (мырс етіп). Басқартып қойған кім?

Голощекин (шап ете қалып). Мен! Мен! Мен! Сол ғой айтпағың? Пролетариат диктатурасы. Ал Елеусіз жолдас жұмысшыдан өсті.

Иванов. Өсуіне қарсылық жоқ. Өзіңіз емес пе, «көсемнің түрін қара» деп місе тұтпай тұрған.

Исаев. Жолдастар! Негізгі әңгімеден ауытқып кеттік. Меніңше, Мүсірепов жолдас сөзін әлі аяқтаған жоқ. Тыңдайық.

Голощекин (ықылассыз). Ал,тыңдайық...

Алтыншы сурет

Сейтек. «Заман-ай!» Сахна – буалдыр. Будақ-будақ түтін, түйдек-түйдек бұлт арасынан Мүсірепов пен Нұрхан сұлбалары қылт-кылт көрінеді.

Нұрхан. Ешкімге қиянаты жоқ, залымдығы, қулық-сұмдығы жоқ ел едік, Ғабит-ау, не жаздық?

Мүсірепов. И-ә-ә. Зауал дейтін зауал емес.

Нұрхан. Бұрынғылар айтар еді: әр адамның «Ғұмыр кітабы» болады. Адам не істесе, не айтса – соның бәрі «Ғұмыр кітапқа» табанда жазылады. Кінәсі яки күнәсі болса – зауал соқпай қоймайды. Қиянат қылса – алдынан шығады, жақсылық қылса – о да алдынан шығады дер еді.

Мүсірепов. Халық айтса – қалт айтпайды.

Нұрхан. Ендеше, мына сорақы заман зауалы кімге? Кім тартпақ? Голощекин бе? Әлде одан да зор біреулер бар ма?

Мүсірепов. Голощекин қолшоқпар ма деп қорқамын.

Нұрхан. Онда тып-типыл болдық десеңші...

Мүсірепов. Әлем алдында тұтас бір халықты қырып қойып, Кеңес өкіметі қол қусырып отырмас. (Аулақтан шиебөрілер шуылдайды).

Нұрхан (басын күйзеле шайқап). Әй,тірі қалар ма екенбіз... Осы сойқанды Сталин білсе – Голощекиннің көзін жояр еді-ау.

Мүсірепов (түнере басын шайқап). Голощекин Сталиннің қолындағы көсеу ме деп қорқамын.

Нұрхан (абыржып). Қой, ойбай, менен басқа ешкім естімесін.

Мүсірепов. Қостанайда мен Зиновьевпен жолыққанымды айтып па едім.

Н ұрхан. Ал?

Мүсірепов (айдалада біреу естіп қоятындай, абайлап жан-жағына қарап). Мына біз алып жүрген азын-аулақ көмекті аштарға деп бөлдірген сол Зиновьев.

Нұрхан. Ойбай-ау, кәдімгі Мәскеудегі Зиновьев пе?

Мүсірепов (бейхабарлығына таңданғандай). И-ә-ә. Қазір ол Қостанай облаткомы.

Нұрхан (түсінбей). Немене, сонша төмендеген бе?

Мүсірепов (сазарып). Солай болғаны да.

Нұрхан (шыдамсыздана). Ал?

Мүсірепов. Мен одан: «Бұл қырғынды Сталин жолдас біле ме?» – деп сұрадым.

Нұрхан. Ал?

Мүсірепов (дардай кісінің шыдамсыздығын ұнатпағандай). Біледі дейді.

Нұрхан. Ал?

Мүсірепов. Сенер-сенбесімді білмеймін.

Н ұрхан. Апыр-ай, Сталиннің жаны ашымаса, құдайдың да жаны ашымағаны ғой.

Мүсірепов. Солай болғаны да. (Ойланып.) Ал Голощекиндікі көпе-көрнеу зорлық. Зорлықтың түбі – қорлық. Қорлықтың түбі – қу тақыр. Соны да көрдік біз пақыр.

Нұрхан. Голощекин біздің жерді өртей беретіндей не жаздық? Осы өрттің отына бас-сирақ үйіте ме, қайтеді? Сондай бір зымиян ойы жоқ па?

Мүсірепов. Елдің – егесі, бөрінің – тәңірісі бар. Мәскеудегі азаматтарымыз: Рысқұлов, Нұрмақов... қарап қалмас.

Нұрхан. Ал... Алматыдағы азаматтар не бітіріп отыр? Тек бас шұлғи бере ме?

Мүсірепов (күрсініп, алысқа қарап). Ұлық өзінен акылдыны ұнатпайды. Орнымды алып қояды деп қорқады. Біздің бетке ұстар, білімді, арлы азаматтарымызды Голощекин сырттатып жіберді. Алматыда қалғандарына күн көрсетпейді. Ал соның сөзін сөйлеп, сойылын соғатын Құрамысов сияқтылар қомпиып отыр.

Нұрхан. Қомпиып емес, қортиып отыр десеңші.

Мүсірепов. Дұрыс. Қолынан қайыр бермейтін қортиғандар би болды. Халқым деген адамға «ұлтшыл» деген қарғыс таңбасы басылады.

Нұрхан. «Ұлтшыл» атанбас үшін халықты жек көріп, қыра беру керек пе сонда?

Мүсірепов. Құрамысовтар сондай. Құрамысовтар құрымайынша берекеміз кірмейді.

Нұрхан. «Түзелер еді бұл заман, пейілі жаман пендені, кетсе астына жер тартып...»

Мүсірепов (ашынып). Әзірше бейкүнә бейбақтарды тартып жатыр... (Буалдырға қол созып.) Әне... әне! Біреу келе жатыр.

Жетінші сурет

«Көкіл» күйі. Мұнар-мұнар көк тұман. Түтін арасынан басын қара орамалмен шандып, жыртық шапанды белінен буып алған, аяғына керзі етік киген, кексе жүзді жүдеу әйел көрінеді. Бұл Амангелді батырдың жары Балым еді. Арқасында – дорба.

Нұрхан (жақындап барып). Апыр-ай, тірі жан баласын көретін күн де бар екен-ау. Кімсің жарқыным?

Балым (миығына мысқыл үйіріп). Ат арыса – тулақ, адам арыса – аруақ. ( Тіктеп қарап.) Танымай қалдың ба, ақын кайным? Мен – Ба-а-ал-ым...

Нұрхан (шыр-пыр болып). Ойбай құдай!.. (Балымды құшақтап көрісіп.) Ардагер Амангелді ағамнан қалған алтын жеңгем! (Анықтап қарап.) Мына нәубет сенің де нұрыңды алыпты-ау, қайран жеңешем!

Мүсірепов (ширыға жалт қарап). Не дейді? Сіз Балымсыз ба?!. Батырдың жары... Армысыз, Балым...

Балым. Бар бол, шырағым. (Нұрханға қарап.) Бұл қай бала?

Нұрхан (көтеріңкі). Бұл жазушы Ғабит Мүсірепов. Батыр туралы кітап жазбақ ниеті бар еді...

Балым (үһлеп). Е. шырағым, ораза-намаз тоқтықта деген. Батыр туралы әңгіме шертіп, кітап жазар кез бе бұл...

Мүсірепов. Дұрыс айтасыз, Балым. Әуелі өрттен шығып алайық. (Айнала өртті көрсетіп.) Батыр туралы нелер кітап жазылар...

Балым (қатқыл). Өртті салған қай жендеттің қолы?

Мүсірепов (ызғарлы мысқылмен). Қазақстанда әлі Кеңес өкіметі орнамапты-мыс. Қазақстанда «Кіші Октябрь» төңкерісін жүргіземін дегендердің қолы, Балым.

Балым (бойын тіктеп). Қазақстанда Кеңес өкіметі орнамаса, Амангелді сынды батырлар не бітірген? Не үшін жанпида болған?

Мүсірепов. Октябрьдің дауылы Қазақстанды жанай өтіпті-мыс. Сондықтан жаңа дауыл тұрғызамын деген. Сол бір сойқан әрекетке рұқсат та берілген.

Балым (кекесінмен). Сондағы «Кіші Октябрь» төңкерісінің сықпыты осы ма?

Мүсірепов (баяу). Осы болғаны да.

Балым (екпіндеп). Адыра қалғыр! Адыра қалсын мұндай «кіші» төңкеріс! (Мүсіреповке көзінен от шаша қарап). Әй, жазушы, бір тірі жан қалса, сен қаларсың. Сен аштан өлмессің...

Мүсірепов (сөзін бөліп). Аштан өлмесем де, азаптан, жан азабынан өлермін.

Балым. Өйтпесең, жазушы боласың ба? Халық касіреті жүрегіңді жараламаса – несіне жазушымын дейсің... Айта бар ана жарты құдайыңа да, оның жандайшаптарына да: күні кеше (айналаны нұсқап) нар жайылған, жау қайырған қайран жерді өртке алдырған албастылардың ақыры – аза! Түбі – қаза! Жазаға – жаза!

Мүсірепов (мырс етіп). Құдайдардың құлағы тосаңдау. Айқай салып айтпасаң естімейді. Айқайлап-ақ айтармын, Балым.

Балым. Айт озбырларға: елдің қырылғаны қырылып, қалғаны мына іргедегі Челябі, Башқұрт, Орал, Қорған, Түмен ауып кетті. Ол жақта мұндай сойқан жоқ.

Мүсірепов. Біз аштарға азын-аулақ азық-түлік үлестіре шыққан жәрдемшілерміз. (Қолын шошайтып.) Әне, ана арбалар... Біз соны беретін тірі пенде таппадық. Кімдер бар? Кімге береміз азықты?

Балым (ызғарлана). Кеш қалғансың, жарылқаушы. Мен де өзің сияқты жәрдемші. Бригада кұрып, Башкұрттан, Баймақ деген елден астық алып келдік. Соны үлестіретін жанды біз де таппай қалдық. (Арқасындағы дорбаны көрсетіп). Мынаны үйде қалған кемпіріме алып бара жатырмын. Әй, бірақ бұйырар ма екен...

Мүсірепов. Сонда?..

Балым (сөзін тез бөліп). Сонда енбегің – еш, тұзың – сор, байғұс бала. Әкелген астығыңды анау Алматыдағы шала кұдайыңа апарып, өңешіне тық. Қақалып өлсін!

Мүсірепов. Жоқ, Балым жеңгей... жеңеше, олай демеңізші! Халық тып-типыл қырылмаған шығар...

Балым. (қаңтарылып). Кеудесінде жаны бары Қопаға қарай кетті-ау деймін.

Мүсірепов. Соларға жетейік. Жол-жөнекей шұбап бара жатқандарды куып жетейік.

Балым (торыққандай). Әй, білмеймін, енді ел болып оңбаспыз да...

Мүсірепов (өтінгендей). Олай деме, жеңеше. Омыртқаң опырылса да, рухың сынбасын.

Балым (сұқтана қарап). Ақылды сөз шықты-ау аузыңнан, қайным. Әй, бірақ халқыңның омыртқасы опырылып қана коймай, рухы да сынып кетті-ау деймін.

Мүсірепов (рухтана). Қайрат – қыран, қайғы – жылан. Қайғыра бермей қайрат қылайық. (Аспанға қарайды). Иә, қайрат қылайық.

Балым. Аспаннан не іздейсің, қайным? Аспанға қанша тесіліп қарасаң да періштелер көрінбейді. Құдай да, өкіметте бізді ұмытқан.

Мүсірепов. Біздің елді қырқадан қырсық шалғаны рас. Бірақ қиялдан қысыр, арманнан ада болмайық. Үміт үзілмесін. Жол көрсетіңіз. Босқындарды қуып жетейік.

Балым (екіойлы). Бетінен тозақ оты лапылдаған мына даладан кімді іздеп табар екенбіз?

Мүсірепов (күйінгендей). Тұяғы күйген тауықтай осылай тұра берсек, әрине, ешкімді де таппаймыз.

Балым (тәуекел етіп). Халқы үшін шырылдаған қарлығаш жанды ұл екенсің. Тәңірі бетіңнен жарылқасын, қайным. Айт ана арбакештеріңе, көліктің басын Қопаға қарай бұрсын!

Нұрхан (бата алмай). Апыр-ай, жеңеше-ай, арғы ауылды да көргенсіз-ау сонда, К-К-Күләнда аман ба екен?

Балым (Нұрханға аянышпен қарап). Қайран ақын қайным. Адамдар аң болcа, бірінің етін бірі жеп, қу құлқыннан басқаның бәрін тәрк еткенде, се-е-ен сұлуды ойлайсың. Сүйгеніңді ұмытпайсың.

Нұрхан (сескеніп). Айтшы, жеңеше. Не болды? Көрдің бе?

Балым (Нұрханды маңдайынан сипап). Дүниенің оты сөнді ме деп едім. Жылт еткен бір шоқ бар екен ғой... (Басын изеп қамығып.) Махаббат шіркін шоқ кой. Сол шоқ сөнбесе, өмір өлмейді.

Нұрхан (жалынғандай). Айтшы, жеңеше...

Балым. Мен «Қызыл отауды» соңғы рет көргенде Күләнда сұлу тірі еді, әй, бірақ бұрынғы Күләнда емес-ау. (Жідіріп.) Көрсең — көңілің қалып жүрмесін, жазған-ау. Аштық ит алдыменен ажарыңды алады екен ғой...

Нұрхан (өзеурей). Мейлі, жеңеше, әйтеуір тірі болса...

Балым. Онда тез жет, сорлы ғашық! Бәлкім. әлі тірі шығар. Ғашықтар тез өле қоймайды. (Залға қарап.) Шын ғашықтар тірмізік келеді.

Мүсірепов (залға). Дүние тек махаббаттан жаралса, аштықта аулаққа безіп кетер еді да. (Нұрханға.) Тез, Нұраға, тез жетіңіз... Еңді жолымыз осы жерде айырылады. Сіз Күләндаға барыңыз. Біз (Балымға қарап.) Қопаға, бәлкім, Батпаққараға қарай кеттік.

Нұрхан (қимай). Тірлікте көрісуге жазсын Тәңірі!

Сегізінші сурет

Күләнданың үйі. Кәрі әке-шешесінің белсенділер қол-аяғын байлап тастаған. Үйін тінтіп, ет, кұрт, май дегеннен түк қалдырмай арбаға артып жатыр. Бір жақтан Күләнда жүгіріп жетеді.

Күләнда. Бұл не сұмдық? Бұларыңыз қалай?

Талтаңбай (танауы делдиіп). Оу, жігіттер, ең үлкен олжаның өзі келді ғой!

Күләнда (таңырқап). Пай-пай, міне нағыз сұлу осы!

Бурабай (өңмеңдеп). Әй, сендер барыңдар! Үйді тінте беріңдер. Бұл қызбен өзім сөйлесем.

Күләнда. Қарақшылар! Босатыңдар әкем мен шешемді! Арсыздар!

Талтаңбай. Босатылмайт! Олар – бай-кулак!

Әжібай (қылжақтап), Бетіңнен бір сүйгізсең, мен босатамын. (Ернін дүрдитіп, ұмтыла береді.)

Күләнда (бетінен шапалақпен тартып жіберіп). Құдай-ау, Кеңес өкіметі орнында ма, жоқ па? Мына қарақшылар қайдан шыққан?

Бурабай. Өкіметке тіл тигізгенің үшін сотталып, атыласың, сорлы. Онан да маған көн... (Жанындағыларға.) Әйда, сендер шыға тұрыңдар!

Талтаңбай (екпіндеп). Тапқан екенсің ақымақты! Мен де сұлу танимын.

Әжібай (оны итермелеп). Жоқ, қыз менікі!

Бурабай.Мен соттың өкілімін. Жаңа ол өкіметке тіл тигізді. Өзім соттаймын. Екеуің шыға тұр, әйда.

Күләнда (оның қолынан жұлқынып шықпақ болып). Соттасаң — сотта! Бірақ ана жазықсыз жандарды босат!

Бурабай. Айтқаныма көнсең — босатамын. (Өзеуреп, қапсыра құшақтай береді.) Көне ғой...

Күләнда (далаға қарап айқайлап). Кім барсың, жұртым! Тапа-тал түсте қарақшылар тонады!

Т алтаңбай. Ешкім келмейді. Дәметпей-ақ қой.

Әжібай. Өй, өзі долы екен, бетімнен салып қалды-ей.

Бурабай. Демек сені ұнатпайды. Аузың апандай, мұрның үңгірдей, сені қайтеді?

Әжібай (тыржиып). Әй, сенің оңып тұрғаның қайсы, сасық неме...

Талтаңбай. Әй, өйтіп өзді-өзіміз таласпайык.

Бурабай. Өй, әкеңнің... (Қызды қолынан тартқылай бастайды.)

Әжібай. Әй, былай тұр-ей! (Екінші қолынан тартқылайды.)

Талтаңбай. Мен тұрғанда сен екеуіңе не жоқ! (Қызды бұрымынан тартады.)

Үшеуі үш жағынан көкпарша тартып жатқанда төбеден біреулер сақ-сақ күледі.

Бурабай (бұрылып қарап). Әй, кімсіңдер-ай? (Төбедегілер сақ-сақ күледі.)

Талтаңбай (бұрылып қарап). Ей, мыналар кім-ей?

Әжібай (шоршып түсіп). Ойбай, кұдай ұрды!

Бурабай. Не болды-ей?

Әжібай (тұтығьт). Го-го-го-ло-щекин!

Бурабай. Не дейді?

Сол кезде Голощекин мен Кұрамысов төбеде секеңдеп билеп жүреді.

Талтаңбай. Ой-бой!Жын-періғой!

Голошекин мен Құрамысов сақ-сақ күліп, селтең-селтең билеп жүреді.

Голощекин (сақ-сақ күліп). Вот дикари! Айттым ғой бұлар жабайылар деп.

Құрамысов. Иә! Рас айтасыз, Филипп Исаевич, үшеуі бір қызға таласып жатыр...

Талтаңбай. Ой-бай,рас-ей! Го-го-го-лощекин!

Үшеуі де қызды тастай беріп, жан-жаққа тым-тырақай қаша жөнеледі.

Тоғызыншы сурет

«Күйтолғақ». Түндігі қара жалаудан желп-желп еткен киіз үй. Маңдайшадағы «Қызыл отау» деген жазуы қисайып кеткен. Іште шашылып қалған кітап, әр жерде: домбыра, гармонь. Үстел түбінде бұралып жатқан адам — Күләнда. Көйлегі дал-дал, шашы жайылып, қобыраған.

Нұрхан (даусы дірілдеп). Күләндамысың, жаным?

К үләнда (басын әрең бұрып). Келдіңізбе, Нұраға. Кешіктің ғой. Ө-ө-те кешіктіңіз.

Нұрхан. Не болды? Көтерші басыңды...

Күләнда (кемсеңдеп, сөзді бөліп-бөліп, әрең сөйлеп). Менің бұл түрімді көрмей-ақ, келмей-ақ қойсаңыз еді...

Нұрхан. Кешір, Күләндам, кешір... Не болды?

Күләнда (домбыраға әрең қол созып). Не болғанын біл-меу- ші ме едің... Біл-ме-сең ай-тай-ын... (Кенет ғажаптан қайрат біткендей жырлап жібереді.)

Сұрасаң сырды сен менен,
Қорлығым бар ма көрмеген,
Тап қылды басқа бұл күнді,
Сағындым сауық күлкімді.
Аштықтан төзіп тұра алмай,
Артыма мойным бұра алмай,
Тастадым безіп жұртымды.
Үйлі жан аштан қырылып,
Көме алмай кеттім бұрылып,
Ағайын, туған жұртымды.
Осындай нақақ күн болды,
Естір елге мін болды,
Ардақты адам әулеті,
Аштықтың келіп нәубеті,
Айуаннан бетер күйде өлді.
Межелі жерге бара алмай,
Шайнауға бір дәм таба алмай,
Жұтаған малдай жолда өлді.
Кіш-кіштеп малын айдаған,
Бұйырған нанын шайнаған,
Сары қымыз сапырып,
Төскейге бие байлаған,
Ахаулап өскен арда елді.
Еңбегінен тілеген
Ерлігінен үдеген.
Ен дәулетке молығып,
Еркелеп құстай түлеген
Қайратты туған ер де өлді.
Сақылықпен қамы жок,
Сақтықпен жиған наны жоқ.
Сайран сап жүрген сері елді.
Тапқанына бір тойған,
Таппаса тілеп құдайдан,
Таңды күткен тамсанып,
Кедей-кепшік демде өлді.
Көптігіне мақтанған,
Атадан алтау атанған,
Дәулетіне мастанған
Қайратты туған дәу едің.
Туғанына қуанған,
Қайғысы кетіп уанған,
Әлпештеп сүйіп жұбанған,
Ат шаптырып той қылған
Ардақты жалғыз ұл да өлді.
Әзілдесіп күліскен,
Қол ұстасып жүріскен,
Ғашықтықпен қосылып,
Тіл тартысып сүйіскен,
Таңдап алған жар да өлді.
Елге бүлік салғандар,
Елді тонап алғандар,
Ала тасыр асырда
Қызылтұмсық болғандар,
Өкілдерге ергендер,
Екпіндей шауып келгендер,
Өзі тойып, өзгесін
Қалаға артып бергендер.
Әр нәрсеге сеп болды.
Еркімді алып өңкей қар,
Ай шұғылаңды көруге
Арманда едім көңілім зар.
Енді өлсем арман жоқ,
Армандар жерім қалған жоқ,
Маған өмір не қадыр...

Күләнда талықсып кетеді.

Шам сөнеді.

Оныншы сурет

Құзғын ұшқан дала. Өріде қопалы, қамысты көл көрінеді. Әр жерде карайып, құлап жатқан адамдар. Мүсірепов, Балым, көмекшілер кұлағандарды үңіліп қарап көріп жүр. Тірі калғаны табылмай тұр. Жандарынан талықсып жылаған баланың үні шығады.

Мүсірепов (елең етіп). Бала! (Дауыс шыққан жаққа қолын созып). Балым! Жігіттер! Анда нәресте жатыр. (Тұра ұтылады.)

Балым (Мүсіреповтың соңынан жүгіріп). Тірі-ау деймін.

Мүсірепов. Ойбай. жеңеше, тірі! Анасының омырауын тырмалап жатыр, (Арбакештерге.) Жігіттер, тез жетіңдер!

Балым (еңкейіп). Мына байғұс тірі ме екен? (Жатқан әйелдің қолының тамырын ұстайды. Арбакештерге.) Су! Су! Тез!

Аузына су тамызған соң әйелдің кірпігі қимылдайды. Ерні ғана қыбырлай: «Баланы... Баланы...» - деп қайта талып бара жатты.

Мүсірепов (баланы көтеріп тұрып). Міне балаң, міне балаң! Көзіңді аш!

Балым (әйлдін төсіне құлағьн тосып). Әй, үзілді-ау, сорлы... (Әйел ыңырсығандай болғанда, қулағын тосып). Недейсің? Не?

Аманат? Жеп қояды? Кім жеп қояды? (Әйел ерні қыбырлап, қолын көтермек болып. көтере алмай, басы сылқ ете қалады). Үзілді бейшара. (Балым бетін сипайды.)

Мүсірепов (баланы көтерген күйі). Иманды бол, сорлы ана! (Көмекшілерге.) Жігіттер, жүзін жасырыңдар. (Балымға.) Енді мына жетімді өлтіріп алмайық. Не амал бар?

Балым (қолын созып). Маған бер. Сүт жоқ. Суға талқан шылап берейін, қайтер екен. Жаңа шешесі; «жеп қояды», – деді-ау. Сірә, бала жейтін біреулер бар болды ғой. Мүсірепов. Бейкүнә періштедей нәрестенің не жазығы бар? Нәрестені жегені – ар-ұятты жегені. Нәрестенің бір аты – ар-ұят, оның ар-ұяты таза. Оның бір аты – әділет. Нәрестені жегені – әділетті жегені.

Балым (баланың ерніне шылаған талқан жалаттырып). Е-е, бәсе, талмап жатыр. Осыны жесең, өлмейсің, байғұс. (Мүсіреповке бұрылып). Ар-ұят, әділет-пәділет деген бірдеңе айттың-ау, қайным. Бала жегіштер – аштар ғана емес. Анау... (Әлдеқайда иегін көтереді.) Солар. Бала ғана емес, бүкіл елді тұқым-тұқиянымен жұтып жатқан. Бала жегенді ұстасаң – соттарсың. Ал бүкіл халықты жеп жатқанға не істейсің?! Оларды ұстап соттағанның өзінде — өлген қайтып тірілмейді. Зауалы қалай қайтады сонда?!

Мүсірепов (жауабын таппай қиналып). Сұрапыл сұрақ, жеңеше. Оларға тарих мәңгілік лағнат таңбасын басар.

Балым (екіленіп). Менен кейінгі тарихты мен бір уыс талқанға да алмаймын. Оларға таңба басылғаннан халыққа не пайда? Қырылғандар қайтадан қатарға қосылмайды ғой.

Мүсірепов (алысқа, арыға көз тігіп). Айтқаныңның бәрі рас. Сен мені соттап тұрсың. Біз ұйықтап қалдық. Біз ұйықтап калған соң ел қырылды. Енді мынау (баланы нұсқайды) тірі қалса, бұл ұйықтамас. Есесін жібермес. Бар үміт осында. Осыны өлтіріп алма, жеңеше.

Балым (жұмсарып). Өйтіп өзіңді өзің жазалама, Ғабит. Сен елің алдында азаматтығыңды ақтадың, Бірақ сараң тағдыр біздің халқымыздың маңдайына сендей азаматтарды аз бергені өкінішті. Халық үшін, халқының тіршілігі үшін жағаласып, жан беріспеген өкіметсымақтар әдірем қалсын!

Мүсірепов (сұрланып). Халқын қырып алып, орасан табыттың үстіне дастарқан жайып, арақ ішіп, тарқылдап отырғандар бар екені рас. Бірақ бәрі емес.

Балым (кергіп). Білемін. Жанпида деп жұлқынып шыкқандар бар, әрине. Мына бізді қараңғы қазақ деп ойлама. Біз де сеземіз: Смағұл Сәдуақасовты. Тұрар Рысқұловты, анау әлгі Меңдешевті, Нұрмақовты біз де білеміз. Бірақ бәрі неге солар сияқты алыспайды, құдай-ау!

Мүсірепов. Дес бермей кетті ғой. Голощекин тым күшті. Оның жанындағылар жанпидаға бара алмайды.

Балым (таңырқап). Ей, мына мұңлық қайтеді-ей! (Өз омырауына үңіліп). Құдай-а тоба! Қолымен менің кәрі емшегімді тырмалап, тұмсығын тығьш жатыр.

Мүсірепов (о да таңырқап). Шын жыласа соқыр көзден де жас шығады, жеңеше. Мүмкін, иіп те кетерсің. Әлі басың жерге жетіп қартайып тұрған жоқсың ғой.

Балым (омырауын ыңғайлап, қырын қарап балаға емшегін тосады). Уа, Тәңірі! Көк Тәңірі! Тас емшекті иіткен Көк Тәңірі! Сүт шықты, Ғабит, сүт!

Мүсірепов (қуанып). Тегін адам батыр Амангелдінің жары бола ма? Сен, жеңеше, әулие шығарсың!

Балым (көзінен жас ағып). Құнығып, құнжындауын қарашы, жәдігер. Мынау жақсылықтың нышаны болар, сірә.

Мүсірепов. Әне, қап-қара бұлт та ыдырап күн көрінді. Сен ұлы Анасың, Балым! Сен жанын сақтап қалған осы ұлдан әлі бір тайпа ұрпақ дүниеге келіп, өлгендердің орнын толтырмақ. Орнында бар оңалар, жеңеше!

Он бірінші сурет

Сол баяғы кабинет, Таң бозарып келеді. Үстел басында – бюро мүшелері, үстел қасында түрегеп тізіліп тұрған бесеу – Мүсірепов, Ғатауллин, Алтынбеков, Қуанышев, Дәулетқалиев.

Голощекин (орнынан атыла түрегеп). Сайрадың, сандуғаш. Сайрамасаң – жазушы боласың ба! Бірақ бәрі жала. Қазақстанда болып жатқан ұлы революциялық өзгерістерге, «кіші октябрьге» жабылған жала. Революция құрбандықсыз болмайды. Ұлы француз революциясын алып қара. Сен оны білесің бе?

Мүсірепов (қасқая). Білемін.

Голощекин. Білсең – Франциядағы ұлы революцияға қарсы Вандей көтерілісі болған. Революция Вандейді қанға бөктірген. Біздегі Вандей – Қазақстан! Ұжымдастыруға қарсылық – Кеңес өкіметіне қарсылық. Ол қарсылықты жою –құрбандықсыз болмайды.

Мүсірепов. Қателесесіз, қарт марксшіл! Вандей – монархияны көксеген. Қазақ, яғни Созақ, Шұбартау, Шыңғыстау, Адай, Торғай наразылық білдірсе, Кеңес өкіметіне қарсы емес, Голощекинге, голощекиншілдерге қарсы наразылық білдіріп жатыр.

Голощекин. Жала! Менің саясатымды Сталиннің өзі қолдап отыр. Маған қарсы келу – Сталинге қарсы келу. Сондықтан Сталинге жала жапқан мына бесеуің де атыласыңдар!

Он екінші сурет

Мәскеу түбіндегі Сталиннің дачасы. Веранда. Тоқыма креслода – Сталин. Қарсысында – Голощекин. Ортада – дөңгелек үстел, Үстел үстінде – «Кванч- кара» шарабы. Сталин ақ френч киген, Голощекин – сұр френчте.

Сталин (бокалга қол созып). Щая, сен алмай отырсың ғой. Немене, Сталиннің дастарқанын қомсынып отырсың ба?

Голощекин (қорқып кетіп). Жо-жоқ, Иосиф Виссарионович... (Сидиған саусақтары дір-дір етіп, бокалга тұра ұмтылып.) Сіздің денсаулығыңыз үшін. Ио...

Сталин (жекіп). Ескі достық қайда? Турухан өлкесін ұмыттың ба? Онда мені Иосиф Виссарионович демей, Кобо дейтінің қайда? Ал мен ұмытпаймын, сені Щая деп отырмын.

Голощекин (Сталинмен қағыстырмақ болған бокалы жеке ербиіп, ішіндегі шарап шайқалып, қолы қалтырап). Құдай үшін, тек мені Щая деп атамаңызшы. Жалынамын.

Сталин (рахаттанып, мырс-мырс күліп). Щая болғың келмейді, ә-ә-ә! Ол сенің шьн атың ғой. Шын атыңнан неге безесің?

Голощекин (төменшіктеп). Қарғыс атқан сонау бір өткен күндерді есіме алғым келмейді.

Сталин (аяғансып). Ендеше, түгел алып қой қолыңыздағыны. (Голощекин бокалды асыға төңкеріп тастайды. Шараптың біразы төгіліп, сақалына ағады. Сталин бокалды қайта толтырып.) Ал! Тартып жібер, Туруханның тарланы

Голощекин (жалынғандай). Ішпеуші едім, ішіме жақпайды.

Сталин (зілдене). Ал! Неге жақпайды? Қазақстанға барғалы молда болып кеткенсің бе? Бұрын самогонның өзін судай сіміруші едің ғой? «Кванчкара» самогонға қарағанда Олимптегі құдайлар ішетін шарап. Айтпақшы, осы сен сонда қатын-балаңды тастап, Туруханнан қалай қашып кеттің?

Голощекин (сақалы дір-дір етіп). Ио... с-с-иф, о-ол был- а-ай ғой..

Сталин (рахаттанып). Жоға, жап-жас, әп-әдемі әйелінді, аты кім еді?..

Голощекин (жылдам). Берта... Берта Иосифовна...

Сталин. Иә, Берта Иосифовна... Сондай жақсы жарды, жап-жас балаңды қиып, қалай қаштың?

Голощекин. О-ол был-а-ай ғой...

Сталин (рахаттанып). Жә-жә, қиналмай-ақ қой. Онан да ананы тартып жібер! (Голощекин сөзге келмей бокалды төңкеріп, қылқ-қылқ жұтқанда жұтқыншағы ойнап тұрады.) Молодец! (Бокалды шүпілдетіп қайта толтырады.) Осы сен, Щая, иә, Филипп Исаевич, патша отбасын өзімен қоса сотсыз, тергеусіз, түп-түгел тып-типыл қырып тастағаның қалай? Есіңде ме, Екатеринбургте, соның дәл түбінде?

Голощекин (ықылық атып). Ме-ен, ме-е-ен...

Сталин (рахаттанып). Жәрайды-ы, ескі әңгіме. (Сәл кідіріп, трубканы қағып.) Бірақ деймін-ау, патша – мейлі, патшаның неміс әйелі де – мейлі. Әлгі жанындағы нөкерлері де – мейлі. (Голощекинге зілдене қарап.) Ал қызметші, жалшыларының, аспаздарының, күтушілерінің не жазығы бар еді?!

Голощекин (тілі күрмеліп). О-о-л бы-ы-ыл-ай ғо-о-й...

Сталин (рахаттанып). Қи-нал-май-ақ қой. Ескі әңгіме. Онан да ананы бір тамшысын қалдырмай алып таста. (Голощекин жаны мұрнының ұшына келгендей, бокалды қомағайлана көтеріп, аптыға қылқылдатқанда, шашалып қалып, теріс айналып, көзі шатынап, жас ыршып-ыршып кетеді. Сталин жиіркенгендей, кенет грузиншелеп). Моғитганемогажу. Са-ару чаталах!

Голощекин (бет-аузын орамалмен сүртіп). Кешіріңіз, кешіріңіз... Ио... Ио... жолдас Сталин...

Сталин (жанығып). Айтшы, Щая Ицкович, патшаның отбасын, қызметкерлерін түп-түгел өртедің, мейлі... Ал енді патшаның, оның неміс әйелінің басын кесіп алып, дорбаға салып, Мәскеуге алып келгенің қалай?

Голощекин (ықылық атып). Ол-ол-ол, бы-бы-бы-лай...

Сталин (рахаттанып). Жә. оқасы жоқ. (Ойланып.) Ал, сонымен келген шаруаңды айт.

Голощекин (әлі өзіне-өзі келе алмай). Келген шаруам – Қазақстандағы қазіргі...

Сталин (бөліп жіберіп). Иә, Қазақстандағы қазіргі жағдай. (Тоқыма орындықта әткеншек ойнағандай ары-бері теңселіп.) Айтшы, Голощекин, қазақтар қандай халық?

Голощекин (кенет тіріліп, сыпсыңдап). Ойбай, сұрамаңыз. (Қолын ербеңдетіп.) Жабайы! Жа-бай-ы-ы! Тамақты қолмен жейді! Қасық, шанышқы дегенді білмейді! Сұмдық!

Сталин (қолын сермеп). Жа-рай-ды. Ал одақ көлеміне шығатындай ақын-жазушылары бар ма?

Голощекин (ынтығып). Жазушысымақтар бар. Шетінен ұлтшыл. Шетінен – Алашорда! Әлгі Байтұрсынов, Дулатов, Жұма...баев... (Маңдайын сипалап). Ай... Аймауытов, Әуезов... Шетінен қамауға алдық.

Сталин (тік қарап). Осы сен жақсы көретін қазақ бар ма өзі?

Голощекин (сасып қалып). Бар... бар... Жантоқов, Кұрамысов... Ерназаров...

Сталин. Жантоқов? Қай Жантоқов! Рысқұловтың үстінен арыз жаза беретіні ме?

Голощекин. А? Е, иә... Рыскұлов өзі кінәлі...

Сталин. Неге?

Голощекин (ұмсына түсіп, сыбырлап). Ол осында топ құрып жүр. Ол Түркістанда Совнарком басқарып тұрғанда әлгі мен айтқан Алашорданың бәрін Ташкентке жинап алды. Бәрінің кітаптарын шығартты. Тіпті Алашорда лидерлерінің бірі Жаханша Досмұхамедовпен бажа болды.

Сталин. Қалайша?

Голощекин (құшырлана). Солай, екеуінің де әйелі апалы-сіңлілі орыс қыздары... Бірақ қызығы соңында.

Сталин. Ол қандай қызық?

Голощекин (жаныға түсіп). Рыскұлов ол әйелді де тастай салып, осы былтыр ғана жап-жас қазақ қызына үйленіп алды ғой. Әне!

Сталин (таңдана қоймай). Біле-е-мін. (Қыт қадалып.) Айтшы, Щая Голощекин, осы Рысқұловқа неге сонша қаның қарайған?

Голощекин (абыржып). Өзі соқтығыса беретін. Голощекин Қазақстанды құртып жатыр деп байбаламдайды да жүреді. Көре алмайды, менің орныма өзі отырғысы келеді.

Сталин (аса ұнатпай). Жә, жетер. Рыскұлов жаман, Ходжаев жаман, Нұрмақов жаман, Садуақасов жаман, қазақтар түгел надан. Сонда кім қалды? Осы Яков Свердлов марқұм сені неге мизантроп деген?

Голощекин (шошып). Оны қашан айтыпты?

Сталин. Айтқа-а-н. Жұрттың бәрін жек көресің. (Кенет жұмсарып.) Жә, қапаланба. иә, қаталдық та керек. Бізге солқылдақтық жараспайды. Сонымен, ұжымдастыруды тездетесің ғой?

Голощекин (орнынан ұшып кете жаздап). Тездеткенде қандай! Бірақ...

Сталин. Не бірақ?

Голощекин (абайлап). Сіз «Табыстан бас айналу» атты ғаламат еңбегіңізде...

Сталин (шорт үзіп). Оның саған да, Қазақстанға да қатысы жоқ. Қарқынды үдете түс! Қазақстанда мал көп. Ал Мәскеу, Магнитогорск, Кузбасс, тағы басқа көп өндірісті қалаларды етпен, астықпен қамтамасыз ету керек. Соны жеделдет. Ұқтың ба, Ща- а-я? Байқа!

Голощекин (орнынан атып тұрып). Құп болады! Рақмет! Рақмет! Ио-о-сиф Виссарионо-ич! Бірақ...

Сталин (қасы көтеріліп). Не бірақ?

Голощекин (сәл кідіріп). Әлгі Рысқұловтың шабуылынан қорғасаңыз болғаны. Сессия сайын, пленум сайын мені сынағаннан басқа жұмысы жоқ.

Сталин (мырс етіп). Қорықпа, Щая.

Голощекин. Ойбай, ол дүлей. Сырын білмейсіз.

Сталин. Білеміз. Ондай-ондай асаулардың талайын ауыздықтағанбыз.

Голощекин (елпектеп). Рақмет, жолдас Сталин! А-а...

Сталин. Не айтайын деп едің? Айта бер.

Голощекин. Соның өзін... Рысқұловты айтамын... Совнаркомға отырғызып, желкемізден қақаңдатып қоймай, былай... нетуге болмай ма?..

Сталин (ойланып). Әрнәрсе өз уақытымен. Библияны ұмытпаған шығарсың: «Всему свое время. Время насаждать. Время вырывать. Время собирать камни. Время разбрасывать камни...» Бұрынғылар жаман айтпаған, ә?!

Голощекин (асығып). Ақылды айтылған!

Сталин. Ендеше, іске сәт, Щая! Тездет! Жылдамдат!

Голощекин (ант ішкендей). Аянарым жоқ, жолдас Сталин!

Он үшінші сурет

Бюро. Түрегеп тұрған бесеу: Мүсірепов, Ғатауллин, Алтынбеков, Қуанышев, Дәулетқалиев.

Голощекин. Атыласыңдар! Бесеуің де атыласыңдар!

Құрамысов. Атылады! Сотқа беру керек!

Жантоқов. Бәрі де пантюркистер. Атылсын!

Исаев. Сабыр етіңдер.

Иванов. Инквизиция болмасын. Социализм – инквизиция емес. Орта ғасырларға қайта оралмайық.

Голошекин. Сандырақ! Социализмнің қас жауларына аяушылық болмайды.

Құрамысов. Партиядан шығарып, сотқа беру керек.

Жантоқов. Атылсын!

Голощекин (Мүсіреповке). Не амал, сені ажалға қимай-ақ қоюға болар еді. Бірақ сен түзелмейсің. Саяси бүкір адамсың. Ал бүкірді тек мола түзейді.

Мүсірепов (тіп-тік, шалқақтап). Ал сіз саяси авантюрист адамсыз. «Кіші Октябрь», «Асыра сілтеу» – бәрі авантюра!

Елеусіз (аяғандай). Қарағым, Ғабит-ай, тым тіресе берме- сеңші...

Мүсірепов (Елеусізге қарап). Атам қазақ айтқан: «Шалқайғанға – шалқай, пайғамбардың ұлы емес; еңкейгенге – еңкей, әкеңнен қалған құл емес».

Голощекин (бюро мүшелеріне қарап). Айттым ғой, саяси бүкір адамды тек мола ғана түзейді деп. Атылсын!

Мүсірепов. Атыңдар! Голощекин! Құрамысов! Жантоқов! Біз халық қырылып жатқандықтан атыламыз. Ал сендер халық қайта тіріліп кеткендіктен атыласыңдар! Халық қайта тірілгенде сендер екі дүниеден де орын таппай қаласыңдар. Сендер сияқтылар бұрын да болған. Сендер сияқтыларға Данте айтқан: «Қарабетті аспан қарғап, тамұқ та оны қабылдамас», – деген. Қасқыр қарызынан терісін беріп құтылады. Ал сендер қисапсыз қылмыстарыңнан мәңгі-бақи құтыла алмайсыңдар. Ал, атыңдар!

Сахна жабылады.

эпилог

Ана дүние... Ғарыштық сарындағы музыка. Кілең ақ киген аруақтар. Бейнесі бүтін бір зат жоқ. Бәрі кұбылып тұрады. Оқтын-оқтын тұман қаптап, кайта ашылып, ойдым-ойдым мұнар арасынан аруақтар легі елес береді. Арғы бетте, ойпаңда тамұқ оты лапылдап жатады. Ол жақтан шыңғырған, ыңырсыған, ышқынған дауыстар естіледі. Бергі бетте, өрде шынар сияқты ағаштың түбіне екі елес шыға береді. Біреуі – Рысқұлов, біреуі – Мүсірепов.

Рысқұлов (арғы бетті нұсқап). Ғабит, сен жас аруақсың ғой. Бұл жақтың ұңғыл-шұңғылын біле бермейсің. (Даусы көтеріліп.) Әне – тамұқ!

Мүсірепов (арғы бетке аңтарыла қарап). О, Құдірет! Мұнда – рисалат нұры, анда – тамұқ. От ішінде ойнақ салған әлденелер... Олар кімдер, Тұрар аға?

Рысқұлов (көтеріңкі). Жарық дүниеде жазықсыздарға жапа шеккізген озбырлар. Қиянатшыл бәлеқор-жалақорлар. Әділет тағынан тайғандар. Пейілі жаман пенделер. Танаураған тайтақайлар...

Мүсірепов. Зауал! Зауал! Біз білетіндерден кімдер бар?

Рысқұлов (серігін қолынан тартып). Берірек жүр. Жақындасаң өзің де танырсың, (Жар жағалап, лапылдаған отқа таяп келеді.) Әне, анау барқырап тұрғанды сен танымассың, Ғабит. Ол баяғы Нерон.

Мүсірепов. О, Құдірет! Әлі ән салып тұр екен ғой. От ішінде... шырылдайт. О баста-ақ император басымен театрға барып ән салады екен...

Рысқұлов (әріректегі сұлбаларды меңзеп). Анау шешесі, оның жанындағы туған інісі... Нерон ол екеуін де өзі өлтірткен...

Мүсірепов. Туған анасын, туған бауырын аямаған. Олардың өліктерін баспалдақ етіп, мансапқа биіктеген. Содан не тапты?

Рысқұлов. Мансап та ауру. Мансапқорлар да нашақорлар сияқты. Мансаптың мастығы – нашақор мастығынан да қауіптірек. (Кенет серігін жеңінен тартып қалып.) Ал ана аруақты? сен бірден тануға тиіссің!

Мүсірепов (селк ете қалып, сәл-пәл тағзым еткендей болып). Ста-а-али-ин! (Тұтығыңқырап). Бі-ір же-е-ңі қ-қ-қы-зыл, бір жеңі-і қа-а-ра. Қызыл жолақ үстімен Сталин ары-бері баяу басып, бірсыдырғы жүреді де қояды.

Рысқұлов (ықыластана күліп). Айттым ғой, жазбай танисың деп! Немене, қорқып калдың ба?

Мүсірепов (таңдайын қағып). Жарықтық, трубка тартқанын әлі қоймапты ғой.

Рысқұлов. Тамұқта от лапылдап, бұрқылдап жатса да түтінге тоймайды.

Мүсірепов (мақтаныш сезіммен). Сталин жолдас император Неронға қарағанда құдайдай ғой.

Рысқұлов (мырс етіп). Нерон Сталиннің қолына су құюға жарамайды.

Шексіз ғалам музыкасы гуілдейді. Сол сәтте арғы беттен арпылдаған, әупілдеген, барақ жүн орнына жыбырлаған жылан шыққан, шарадай екі көзі от шашқан, танаулары үңірейген, ауызы арандай, өзі есектей ит әлдекімді қуалап шыға келеді.

Мүсірепов (үрейлене шегіншектеп). Астапыралла! Мынау не сұмдық, Тұрар аға?

Рысқұлов. Қорықпа! Бізге жете алмайды. (Басын шайқап). О, сорлы Филипп Исаевич... Анау Цербер осының-ақ соңынан қалмай қуалайды да жүреді.

Мүсірепов (жағасын ұстап, ішегін тартып). Өзіміздің Голощекин жолдас па?!

Рысқұлов. Дәл өзі! Тозақ төбеті Цербер осы байғұсқа бір сәт тыным таптырмайды. Жарық дүниенің өзінде-ақ бишараның даусы тамұқтан шыққандай шарылдап тұрушы еді, енді мүлде қақ- сауық болып алды.

Жар басында ақ жамылған түмен аруақ: «Цербер! Цербер! Айдақ! Айдақ! Бас! Бас!» – ден шуылдап тұрады. Ғарыш музыкасы шексіз ғаламның құрсағынан шығып жатқандай ыңыранады.

Мүсірепов (Рысқұловқа). Сонда Голощекин жолдастың шыбыны мәңгі-бақи шырылдаумен бола ма?

Рысқұлов. Мәңгі-бақи. Ара-арасында сәл-пәл тәнәпіс бар. Қазір өзің де көресің...

Цербер арсылдап қуалап келеді. Голошекин шырылдап қашып барады. Кенет алдарынан Сталин шыға келгенде, Цербер қалт тұра қалып, тек ырылдай береді. Голощекин барып Сталиннің аяғына тығылады. Сталин Церберге трубкасын кезеп-кезеп қояды.

Мүсірепов. Ойпыр-ой, жарықтық Сталин-ай! Тозақтың төбеті де бата алмай қалды-ау. Енді Голощекин жолдас құтылды ғой бәледен?..

Рыскұлов. Жоқ, Ғабит, қателесесің. Филип Исаевич баяғы өзің білетін жағымсыз дауыспен зар қағып, ана кісінің ма- засын май ішкендей қылады. Содан соң оны Сталин «Кет» деп куып жібереді. Аңдып тұрған Цербер тағы да қуалайды.

Мүсірепов (сыбырлап, Сталинді меңзеп). Ана кісі тамұқтың тақсіретін тартқан адам сияқты емес қой. Немене, тамұқтан да тайсалмай ма?

Рысқұлов (жайдары күліп). Ой, Ғабит-ай, соншама сұңғыла болсаң да, қазаққа тән аңқаулығың қалмайды. Оу, Иосиф Виссарионович жарық дүниенің өзінде тамұқ орнатып, соның тағында отырған кісі емес пе!

Мүсірепов (мекірене күліп). Е, бәсе, тамұқ ол кісіге таңсық емес екен-ау.

Рысқұлов. Ол тозақтың өзінен ләззат алады.

Мүсірепов (Рысқұловтың иығына тығылыңқырап). Қарайды біздің жаққа...

Рысқұлов. Тамұққа түскелі бері жар жағалап, осы біздің жақтан бір көз алмай, ары-бері теңселіп жүреді де қояды.

Мүсірепов (әнтек таңқалып). Онысы несі екен?

Рыскұлов. Ретін тапса, біздің жақты да тамұққа айналдырып жібермек.

Мүсірепов. Тағы да сойқан соқпаса игі еді...

Рысқұлов (жайбарақат). Соқпайды. Көрдің бе мына шыңырауды? Екі жағалаудың арасын біріктіріп тұрған тек мына қыл көпір. Сталин одан өте алмайды. (Шырылдаған дауысқа елең етіп.) Цербер Голощекинді әлі куалап жүр.

Мүсірепов. Жарық дүниеде тозақтың отын тұтатқан Голощекин ғана емес сияқты еді-ау. Жандайшаптары бар еді...

Рысқұлов (мырс етіп). Е, әлгі, Құрамысов сияқтылар ма? Олардың адымы тым қысқа ғой. Цербер оларды тістеп алып, әлдеқашан отқа лақтырып жіберген. Әне, анау алаудың ішін анықтап қарашы: бір-біріне от шашып жүр.

Мүсірепов. Адамдар тамұқта да бір-біріне от шашып ойнайды деген осы екен-ау! (Кенет ойына бірдеңе түскендей). Ойын демекші, қайтсақ қайтеді, Тұрар аға...

Рысқұлов. Жалықтың ба?

Мүсірепов. Мұхаңа преферанс ойнаймыз деп уәде беріп қойып ем...

Рысқұлов. Мұхтар болса... қайту керек.

Мүсірепов. Мұхаң бала сияқты ғой, сәл нәрсеге ренжіп қалады.

Рысқұлов. Мұхтар – пайғамбар ғой... (Ойланып, кенет көңілденіп). Ана сары бала да ойынпаз ғой деймін.

Мүсірепов (кеңк-кеңк күліп). Ғабиден бе? Біз бүгін соның дачасына жиналамыз. Ол мұнда да дача салып алды ғой!

Рысқұлов, Мынау кім болды екен!

Мүсірепов. Бұл Нұрхан деген ақын. Сталин мен Голощекиннін ашаршылығында сүйген қызы Күләндадан айырылған. Сол Күләндасын мұнда да зарыға іздеп таппай жүр.

Рысқұлов. Сағыныш кернеп сарнаған қос дүние!.. (Кең әлемге көз тігіп.) Әзизаны мен де таппай жүрмін.

Мүсірепов. Данте Беатричесін іздейді, Вергилий Лаурасын сағынады... Айтпақшы, Тұрар аға, біз олармен жолыға алар ма екенбіз?

Рысқұлов. Кімдермен?

Мүсірепов. Данте, Вергалий...

Рысқұлов. Ғалам шексіз, біз сол шексіз әлемде тозаңдай ғанамыз. Әлемде миллиардтаған тозаңдар ұшып жүр. Соның бәрі адам рухтары. Кімді тауып, кімді танып болғандай...

Мүсірепов. Иә, сүйгендердің де бірін-бірі табуы қиын екен...

Рысқұлов. Енді біз асықпаймыз, Ғабит. Бұл дүниенің жарық дүниеден бір артықшылығы – асығып-аптықпайсың. Уақыт – шексіз. Сол шексіз уақыттың бәрі сенікі. Мұнда минут, сағат, күн санау жоқ. Мұнда мың жыл дегенің – қас қағымдай-ақ. Миллиондаған жылдар өтеді. Бәлкім, біз жер бетіне қайта оралармыз...

Мүсірепов. Голощекин де ме?

Рысқұлов. Иә, Ғабит, Голощекин де... Бірақ кім болып оралары белгісіз: адам бейнесінде ме, әлде құрт-құмырсқа болып па, немесе зәрлі тікенек түрінде ме – әйтеуір оралады. Жер бетіне о да шығады.

Мүсірепов. Гүл өскен жерге тікенек те өседі, періште жүрген жерге ібіліс кұмар. Кім біледі, дүние деген құдіреттің заңы шығар,

Рысқұлов (әлемді шолып). Сағыныш кернеген дүниелер... Миллион жылдарда сүйгеніңмен әйтеуір бір кездесесің... Жүр, Ғабит, Мұхтар күтіп қалған шығар...

Екеуі ақбоз буалдыр арасына баяу батып бара жатады, Ғарыш құрсағынан күңірене толқыған музыка Мұхиттың «Қара қаншық» әуеніне ұласады. (Оркестр)

Шымылдық

---