Әл-Фараби және Абай Құнанбаев еңбектеріндегі бейбітшілік және келісім құндылықтары

Ғылыми жоба

Дайындаған: Джигитекова Құралай

Ғылыми жетекшісі: Нурымбаева Сандугаш         

МАЗМҰНЫ

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1 Әл-Фараби мен Абай - қазақ даласының рухани көшбасшылары
2.2. Әл – Фараби және Абай шығармалары арасындағы сабақтастық
III. Зерттеу бөлім
3.1 Әл-Фараби мен Абай Құнанбаев еңбектеріндегі бейбітшілік пен келісім құндылықтары
IV. Қорытынды
V. Пайдаланылған әдебиеттер

Аннотация

Әбу Насыр Мұхаммад ибн Мұхаммад Тархан ибн Узлағ әл-Фараби ат-Турки (870-950 ж.ш.) - әлемге әйгілі ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі.

Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы (1845-1904) — ұстаз, ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, либералды көзқарасын исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен. “Егерде бізге осы XX ғасырда әл-Фарабиге ең жақын, рухани сабақтас адам барма десе, алдымен ол Абай дер едік. Әл-Фараби мен Абай арасын жақындастыру, оларды үндестіру - біздің халқымыздың мыңжылдық мәдени-рухани дүниесін тірілту деген сөз. Бұл ғылыми-зерттеу жұмысында біз әл-Фараби мен Абай еңбектеріндегі байланыс пен бейбітшілік және келісім құндылықтарын зерттеп, анықтайтын боламыз.

Аннотация

Абу Насыр Мухаммад ибн Мухаммад Тархан ибн Узлаг Аль-Фараби ат-Турки (870-950 гг. до н. э.) - всемирно известный мыслитель, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логик, музыкальный исследователь.

Абай (Ибрагим) Кунанбайулы (1845-1904) - учитель,поэт, просветитель, основатель письменной казахской литературы, казахского литературного языка, философ, композитор, переводчик, политический деятель, реформатор, стремившийся обновить казахскую культуру путем сближения русской и европейской культур с приближением либеральных взглядов к исламу. В своих поэтических произведениях Абай осветил социальные, общественные, нравственные проблемы казахского народа. “Если бы нам сказали, что в этом XX веке Аль-Фараби был самым близким, духовным преемником, то сначала он был бы Абаем. Сближение Аль-Фараби и Абая, их гармонизация - это возрождение тысячелетнего культурно-духовного мира нашего народа. В этой научно-исследовательской работе мы будем изучать и определять ценности связи, мира и согласия в трудах Аль-Фараби и Абая.

Аnnotation

Abu Nasir Muhammad ibn Muhammad Tarkhan Ibn Uzlag Al-Farabi Al-Turki (870-950) was a world - famous thinker, philosopher, sociologist, mathematician, physicist, astronomer, botanist, linguist, logic, and music researcher.

Abay (Ibrahim) Kunanbayuly (1845-1904) was a teacher,poet, educator, founder of written Kazakh literature, Kazakh literary language, philosopher, composer, translator, political figure, reformer who sought to update Kazakh culture by bringing his liberal views closer to Islam and closer to Russian and European culture. In his poetic works, Abay focused on the Social, Social and moral problems of the Kazakh people. “If we were told that in this XX century Al-Farabi would not be the closest, spiritually related person, we would first say that he is Abay. The rapprochement between Al-Farabi and Abay, their harmonization is the revival of the millennial cultural and spiritual world of our people. In this research work, we will study and define the values of communication and peace and harmony in the works of Al-Farabi and Abay.

Тақырыптың өзектілігі: Абайдың ғылыми мұрасын Әл-Фарабидің ілімімен салыстыру, оны іздеу және ғылыми тұрғыдан ашу, ұлы ойшылдардың даналығының сабақтастығы дәстүрдің жалғасы болып табылады.

Абайдың шығармаларын әл – Фарабидің трактаттарымен салыстыра, байыта және талдай отырып, біз көптеген ортақ ойлар мен пікірлерге кезігеміз. Атап айтқанда, біздің данышпандарымыздың ғылыми – педагогикалық, философиялық, діни-ағартушылық, тәрбиелік бағыттағы, әдебиет пен өнердегі және т.б. ойларын дәйекті, туыстық, жақын, толықтыратын мысал бола алады.

Ғылыми жұмыстың мақсаты: әл-Фараби және Абай шығармаларындағы дана ойлардың мазмұнын жеке тұлға ретінде ашу және салыстыру.

Ғылыми жұмыстың міндеттері:
- ұлы ойшылдардың ортасы мен шығармашылық жолдарын қарастыру;
- ұлы ата-бабаларды тұлға ретінде таныстыру;
- біздің данагерлеріміздің шығармаларындағы ғылым - білім, әдебиет және өнер көзқарастарының ұқсастықтарын салыстыру;
- ұлы адамдардың дін туралы түсініктерін бағалау;
- ойшылдардың "толық адам", "жетілген адам", "жан туралы"пікірлерін жан-жақты салыстыра отырып, сабақтастық тұрғысынан ғылыми негіз жасау;
- Әл-Фараби мен Абай Құнанбаевтың еңбектеріндегі бейбітшілік пен келісімнің құндылығын анықтау.

Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: 2020 жылы Әл-Фарабидың туғанына 1150 жыл болса, Абай Құнанбаевтың туғанына 175 жыл толды. Олардың шығармалары мәңгілік, даналық, махаббат пен адалдықты бейнелейді. Соңғы жылдардағы зерттеулер Әл-Фараби мен Абайдың философиялық ізденістерін анықтап, олардың халқымыздың рухани қалыптасуындағы рөлін анықтады. Олардың шығармалары қазақ әдебиетінің тарихшылары мен зерттеушілерінің назарын аудартуда.

Зерттеу кезеңдері:

Ғылыми жұмысты зерттеу үш кезеңнен тұрады.

Кіріспе бөлім-бастапқы кезең. Бұл кезеңде тақырыптың маңыздылығы, яғни ата-бабаларымыздың шығармаларындағы әмбебап қасиеттер, рухани құндылықтар, жазушылардың өмірі мен шығармашылығы талқыланады.

Негізгі бөлімде-Абай мен Әл-Фарабидің еңбектерін салыстыра отырып, ондағы құндылықтарды ажырату.

Практикалық бөлімде сауалнама алынып, жауаптар талданды.

Жұмысты орындау әдістері: ақпаратпен терең танысу, жинау, ғылыми зерттеу, зерттеу, саралау.

Зерттеу нысаны: Әл-Фараби және Абай еңбектері.

Зерттеудің практикалық құндылығы: зерттеу барысында мен қазақ халқының ұлттық құндылықтары, оның ішінде екі жазушының шығармаларындағы бейбітшілік пен келісім құндылықтары туралы ақпаратты қарастырдым. Ата-бабаларымыздың құндылықтарын насихаттау, оларды өскелең ұрпаққа дарыту, салт-дәстүрлерімізді жаңғырту және насихаттау. Сондықтан, осы уақыт ішінде зерттеу барысында мен жұмыс басталғаннан бері білген ақпаратымды зерттеп, болашақта зерттеу жұмыстарын жалғастырамын.

Күтілетін нәтиже:

- Ұлттық кодекс тұжырымдамасының тарихы егжей-тегжейлі көрсетілді;
- Қоғамдық сананы жаңғыртудың негізгі жолдары анықталды;
- Адам өміріндегі ұлттық құндылықтардың рөлі туралы ақпарат ашылады.

I. Кіріспе

"Әл-Фараби мен Абай әр ғасырда өмір сүріп, өз туындыларын жасаған. Дегенмен, олардың шығармалары жалпыадамзаттық құндылықтардың, гуманизмнің және поэзияның реформистік рухының сабақтастығын біріктіреді. Әл-Фараби мен Абай Құнанбаевтың терең Философиялық трактаттары мен поэтикалық шығармалары Шығыс Өркениеті тарихын жазуда үлкен рөл атқарды. ХХІ ғасырда олар қазақ халқы мәдениетінің ұлы мұрасын және оның рухани өмірінің бағдарларын бейнеледі. Олардың жұмысы қазақ халқының мәдени мұрасын сақтау және дамыту үшін бұрынғысынша өзекті».

Қазақстан саяси және экономикалық реформаларға ерекше көңіл бөлетін қалыптасып келе жатқан әлемдік көшбасшы болып табылады. Көбісі бұл елді "жас" деп атайды."Бірақ шындық мынада, Қазақстанның бай тарихы мен философия мен поэзия дәстүрлері бар, олар бүгінгі күні де әсерін тигізуде. Ұлттық тарих пен мәдениеттің қайнар көзіне оралу тақырыбы ғылыми зерттеулердің тақырыбы және жаңа қазақ патриотизмін қалыптастырудың маңызды элементі болып табылады. Covid-19 пандемиясынан кейін әлем мәңгіге өзгеретіндіктен, Қазақстан жаһандық қиылыста да, даму, оқыту және жаңғырту орталығында да өз орнын алуға дайын.

II. Негізгі бөлім
2. 1  Әл-Фараби мен Абай- қазақ даласының рухани көшбасшылары

Ұлы энциклопедист-ғалым Абай Құнанбаев пен ақын, аудармашы, композитор, философ және ойшыл Әл-Фараби осы тарих пен дәстүрдің негізін құрайды. 2020 жылы Әл-Фарабидің туғанына 1150 жыл және Абай Құнанбаевтың туғанына 175 жыл толды. Олардың шығармалары мәңгілік, даналық, махаббат пен адалдықты бейнелейді. Соңғы жылдардағы зерттеулер Әл-Фараби мен Абайдың философиялық ізденістерін анықтап, олардың халқымыздың рухани қалыптасуындағы рөлін анықтады. Олардың шығармалары қазақ әдебиетінің тарихшылары мен зерттеушілерінің назарын аудартуда.

Әл-Фараби мен Абай әр түрлі ғасырларда өмір сүріп, өз туындыларын жасаған. Дегенмен, олардың шығармалары жалпыадамзаттық құндылықтардың сабақтастығын, гуманизм мен поэзияның реформистік рухын біріктіреді. Әл-Фараби мен Абай Құнанбаевтың терең философиялық трактаттары мен поэтикалық шығармалары Шығыс Өркениеті тарихын жазуда үлкен рөл атқарды. XXI ғасырда олар қазақ халқы мәдениетінің ұлы мұрасы және оның рухани өмірінің бағдарлары болды. Олардың жұмысы қазақ халқының мәдени мұрасын сақтау және дамыту үшін өзекті болып қала береді.

Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Фараби-ерте орта ғасырлардағы ұлы ойшылдардың бірі. Ол көп қырлы энциклопедиялық ғалым және шығыс рационализмінің негізін қалаушылардың бірі болды. Осы себепті оған Аристотельдің "бірінші мұғалімінен" кейін "екінші мұғалім" құрметті атағы берілді.

Әл-Фараби 870 жылы Сырдария бойындағы Фараб қаласында түркі тайпаларының бірінің отбасында дүниеге келді, кейін ол қазақ халқының этникалық құрамына кірді. Кейін Фараб қирандылары қазір Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан Отырар ретінде танымал болды. Отырар Оңтүстік Қазақстанның ірі экономикалық және мәдени орталығы болды. Отырарда кітапхана болған, аңыз бойынша, ол әйгілі Александрия кітапханасынан кейін кітап саны бойынша екінші орында болған.

Әбу Насыр Әл-Фарабидің есімі әлемдік ғылым мен мәдениет тарихына берік енді. Ол білімнің әр түрлі салаларын қамтитын бай ғылыми мұра қалдырды. Ол философия, этика, эстетика, логика, лингвистика, әдебиет, музыка, математика, физика, астрономия және басқа ғылымдар бойынша 160-қа жуық трактаттар жазды. Әл-Фараби зерттеу және дамыту үшін бірден бірнеше ғылыми бағыттарды қамти алды. Ол Орта ғасырларда белгілі көптеген ғылымдарды жақсы білетін және музыкадан астрономияға дейін бәрін жақсы білетін. Оның қызметі ұлы грек данагерлерінің еңбектерін зерттеуден басталды. Оларға түсініктеме бере отырып, ол өз ойларын қарапайым тілде көптеген адамдарға жеткізуге тырысты.

Әл-Фарабидің арқасында ғылым мен өнерде жаңа бағыт пайда болды. Ол өмірдің бақыт, адамгершілік, соғыс және мемлекеттік саясат сияқты аспектілеріне ерекше назар аударды. Оның "Бақытқа жету туралы трактат", "Бақытқа жету жолдары", "Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат"; "Азаматтық саясат", "Қоғамды зерттеу туралы трактат", "Адамгершілік мораль туралы" еңбектерінде қатыгез орта ғасырдың маңызды тақырыптарына, соның ішінде жақын адамдарға деген сүйіспеншілік пен адамдардың бақытқа деген табиғи бейімділігіне қатысты мәселелер қозғалады. Оның" Соғыс және бейбіт өмір туралы трактаты", онда ол соғыстың азғындығы және бейбіт қатынастардың маңыздылығы туралы жазады, бүгінде өзара ынтымақтастық пен қақтығыстардың алдын алуға ұмтылған барлық елдер үшін өзекті.

Өмірінің 80 жылында Әл-Фараби үлкен мұра қалдырды, ол көп жағдайда өз уақытынан озып кетті және бүгінгі күні де өзекті бола қойған жоқ. Ол өзінің ойлауында ерекше Тәуелсіздікті көрсетті және өзінің сенімдерін дәйекті түрде қорғады. Абайдың ілімі туралы да осыны айтуға болады. Оның шығармашылығы Қазақстан халқының рухани жаңғыруымен тығыз байланысты және оның шығармаларының даналығы қазіргі заманға сай келеді. Абай Құнанбаев 1845 жылы Шыңғысхан қаласында дүниеге келген. Оның шын аты Ибрахим болған, бірақ ол Абай атымен белгілі болды.

Абайдың дүниетанымы шығыстанушылар мен ақындардың, сондай-ақ орыс классиктерінің арқасында қалыптасты. Абай Шығыстың көрнекті ақындары мен ойшылдарынан - Физули, Шамси, Сайхали, Навои, Саади, Фирдоуси, Әл-Фараби және т.б. білім алған. Ол М.Ю. Лермонтов, А. С. Пушкин және басқа да көптеген танымал орыс жазушыларының шығармаларын аударған.

Абай шығармашылығы туған халқының өміріне арнады. Ол қазақтар арасында орыс және еуропалық мәдениеттің таралуына ықпал етті. Ол 170-ке жуық өлең шығарып, 56 аударма, бірнеше өлең және "Қара сөздер"прозасының томын жасады. Онда қазақ жанының барлық қырлары: оның нәзік лиризмі, күмәні мен партия іздеуі, оның ащы сарказмы мен өз халқының шығармашылық әлеуетіне деген барлық үмітті сенімі өз көрінісін тапты.

Абай ұмтылған мұраттар ұлттық шеңбермен шектелмейді-олардың әмбебап тартымдылығы бар. Оларға шынайы гуманизм, "сезімтал жүрек пен жан" бар адамның қамқорлығы мен қажеттіліктеріне мұқият назар аудару, аяусыз шыншылдық, әлемге ашық көзқарас, рухани максимализм, немқұрайдылықтан бас тарту, рухани жалқаулық, ашкөздік, интригалар, ашуланшақтық, жайсыздық және надандық жатады.
Әл-Фараби сияқты, Абай адамның ұмтылыстары мен күш-жігері түсінікті және басқалармен бөліскенде ғана бақытты бола алады деп есептеді. "Достық достықты қажет етеді"деп айту кездейсоқ емес. Сондықтан ол ұлттық бірлік пен тұтастық үшін тынымсыз еңбек етіп, өзара түсіністікке, бейбітшілік пен келісімге шақырды. Халықтың гүлденуі үшін ол көршілерімен бейбітшілік пен сеніммен өмір сүруі керек. Бұл, әсіресе, бүгінгі күннің тағдырын анықтайтын басты тарихи факторлардың бірі.

Қазіргі уақытта елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен дамуын ескере отырып, Абайдың жұмысы ерекше өзекті болып отыр. Қазақстан өз экономикасын халықаралық аренаға шығару үшін аянбай еңбек етуде, егер сауда тек бір қаланың немесе елдің шегінде дамымайтын болса, онда оның Отаны әлдеқайда жылдам жақсаруы мүмкін деген сөзін растап отыр.

Абай данышпанының ұлылығы мен феноменалдығы отаршылдық езгі мен қорлау дәуірінде көптеген қиындықтарға қарамастан - ұлттық рухтың беріктігін теңдессіз биіктікке көтере білгендігінен көрінді. Ол өз руларының санасына қорқақтықтың орнына табандылық пен батылдық, шатасудың орнына мақсаттылық, надандықтың орнына білімге деген ұмтылыс, азаптың орнына кішіпейілділік әкелді. Ол өз халқына шын жүректен қамқорлық жасаған адам еді. Абай жаңа деңгейге шығу туралы сөз қозғаған алғашқы қазақтардың бірі болды. Бүгін біз оның үлгісімен жүріп, әлемге еліміздің мәдениеті туралы айтқымыз келеді.

Қазақ жерінің осы екі ұлы  Әл-Фараби мен Абайдың шығармашылығында біз ортақ сызықты анық көреміз. Абай Құнанбаев Әл-Фарабидің әр ғасырда өмір сүргеніне қарамастан, олардың мұраттары мен рухани құндылықтары өте ұқсас болды. Әл-Фараби мен Абайдың ойлары-қазақ халқының ғана емес, бүкіл әлемдік мәдениеттің ұлы мұрасы.

2.2 Әл – Фараби және Абай шығармалары арасындағы сабақтастық

Сөз жоқ, Әл-Фараби де Абай да заманының озық ойлы, оқымыстылары болған. Олар өз халқының тағдырын бірінші орынға қойып, елін, жұртын оқуға, білім – ғылымға, адамзат өркениетінің жетістіктеріне иек артуға шақырды және де осыны өз өмірлерінің ең өзекті мұратына айналдырды.

Әл – Фарабидің ғылыми – философиялық еңбектерін байыптап қайта қарау барысында оның педагогика тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі болғандығын көреміз. Ол – шығыс елдерінде тұңғыш сындарлы педагогикалық жүйе жасаған ағартушы – оқымысты.
Жас ұрпақтың сана – сезімін қалыптастыру үшін үш нәрсенің ерекшелігін жүйелеп, дәйектеп алу шарт:

1. Баланың ішкі ынта-ықыласы, құмарлығы;
2. Ұстаздың шеберлігі, ар тазалығы;
3. Сабақ процесінің алатын орны.

Ал Абайдың пікірінше, « адам болу үшін оның бойынан үш түрлі фактор табылуы тиіс. Біріншіден, баланың шыққан тегі жақсы болуы керек, екіншіден, оның әлеуметтік жағдайы немесе қоршаған ортасы жағымды болуы шарт, үшіншіден, балаға адамгершілік тұрғысында тәрбие берілуі қажет» .

Әл-Фараби де, Абай да – ең әуелі ұстаз, ағартушылар, олардың бүкіл философиялық ізденістері мен пайымдаулары адамды барынша кемелдендіру, дамыту мақсатына арналған. Әл-Фараби адамдарды шынайы бақытқа жеткізу жолдарын табуды мұрат тұтса, Абай толық кемел адам тәрбиелеп шығару мақсатын көздеген.

Абай мен Әл-Фарабидің педагогикалық жүйелерінде тәрбие мен тәлім, білім мәселелері бірін-бірі толықтырушы, ажырамас, диалектикалық бірлікте және олар адамзат қауымдастығымен қабыстырыла қарастырылады. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, адам ғылым, философия,
тәрбие арқылы кемелдікке жетеді. Ол шартты түрде адамды нағыз бақытқа, мұратқа бастайтын негізі құрал ретінде мінез-құлық, мораль және ақыл-ой, интеллектуалды тәрбие мәселелеріне шешуші мән береді. «Біз жақсы мінез-құлық пен ақыл-парасатқа ие болған кезде, олардың арқасында бақытқа жетеміз... Бұл екеуі бар кезде біздің өзіміз және іс-әрекеттеріміз үстем де кемел болады, осылардың арқасында біз шын мәнінде қастерлі, қайырымды, инабатты боламыз», - дейді ұлы ұстаз.

Ал ұлы Абай атамыз өзінің біршама өлеңдері мен отыз сегізінші сөзінде ұстаздарға ғылым негізін жоспарлы және жүйелі түрде жүргізуге, бала түсінігіне ұғымды, қызықты, тартымды етіп оқытуға, білімді өмір талабымен ұштастыра білуге кеңес берген:

«Ақырын жүріп, анық бас,
Еңбегің кетпес далаға.
Ұстаздық еткен жалықпас
Үйретуден балаға...»

«...Ғылым-білімді әуел бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпен, яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады...»

Ия, бала тек мектепте ғана оқып қоя салмай ары қарай білім қуып, зиялылар қатарына қосылуы баланың ата-анасына тікелей қатысты іс.
Осы орайды Абай атамыздың мына сөздері еріксіз еске түседі. «Балаларды оқытқан да жақсы, бірақ құлшылық қыларлық қана, түркі танырлық қана таза оқыса болады. Асап - ішімге малдың тапшылығы да ағайынның араздығына да әртүрлі пәлеге,ұрлық, зорлық, қулық, сұмдық секілді нәрселерге үйірлендіруге себеп болатұғын нәрсе. Мал тапса, қарын тояды. Онан соң, білім түгіл өнер керек екен. Соны үйренейін не балама үйретейін деп ойнына жақсы түседі. Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да- бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін,оқуын,ғылымын білмек керек. Оның себебі олар дүниенің тілін білді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көкірек көзің ашылады. Орыстың ғылымы, өнері – дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі. Ләкин осы күнде ғылымның баласына үйреткен этиканы ол, ең алдымен, жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қарады.

Еріншек, бекер мал шашпақ,
Бес дұшпаның білсеңіз.
Талап, еңбек , терең ой,
Қанағат, рақым ойлап қой-
Бес асыл іс көңсеңіз..., -

деп жастарды бес нәрседен – өсектен, өтіріктен, мақтаншақтықтан, еріншектіктен, бекер мал шашпақтықтан қашық болуға, бес асыл іске – талап етуге, еңбекті сүюге, терең ойлай білуге, қанағатшыл болуға, қайырымды рақымшылық жасауға шақырды.

Жалпы алғанда, Абай атамыз халқын ғылым - білімге, еңбекке талмай үндеген ақын. Ғылымды әлеуметтік жағдайды жақсартудың құралы ғана емес, бүкіл прогреске апаратын жол деп санады. Ақынның осы бағытта жазған «Интернатта оқып жүр», «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Ғылым таппай мақтанба», «Білімдіден шыққан сөз», «Біреуден біреу артылса» т.б. өлеңдерінде әсіресе ойын – сауықты қоя тұрып, алдымен ғылым жолында еңбек ет, ізденуден шаршама, үйренуден жалықпа дейді. Мәселен,

Біреуден біреу артылса,
Өнер өлшеніп тартылса,
Оқыған, білген – білген-ақ
Надан – надан – ақ сан қылса.

Ұлы ойшыл ғылым – білім жөнінде өзінің он жетінші, жиырма бесінші, отыз бірінші, отыз екінші, отыз сегізінші қара сөздерінде ой толғайды. Мәселен отыз екінші қара сөзінде былай дейді:

«...ғылымды үйренгенде, ақиқатты білу мақсатымен үйрену керек, біліміңді біреумен керісіп, біреуді күндеу үшін пайдаланба...
... білгеніңде берік ұстап, білмегеніңде тағы да сондай білсем екен деп үміттен...

...адамның білім – ғылымды көбейтуге екі қаруы бар бірінші – ойласу, пікір алысу, екінші – барлық күшті жұмсау, тырысу, алған білімін сақтау, қорғау».

Абай жастардың бойындағы кеселді кемістіктерді, арсыздық пен ұятсыздықты, дөрекі надандықты тәрбие және білім беру арқылы жоюға үндеді. Ақын ол үшін қазақ балаларын оқытатын мектептерді көптеп салуды жақтады. Атап айтқанда, ол былай деп айтты: « Балаларды ата-аналарынан алып, мектепке беру керек, олардың біразын мамандықтың бір түрін, біразын басқа мамандықтарды игеруге бағыттау керек. Мектептерді көбейту қажет, оларды тіпті қыздар да оқитын болсын».

Ұлы ақын өз шығармаларында халықты ғылыммен белсене айналысуға үндеді. Әркімді өзінің өткен әр күніне міндетті түрде есеп беріп отыруға, келер ұрпақты парасаттылыққа шақырды.
«Білімдіден шыққан сөз
Талаптығы болсын кез.
Нұрын, сырын көруге
Көкірегінде болсын көз.

III. Зерттеу бөлімі
3.1 Әл-Фараби мен Абай Құнанбаев еңбектеріндегі бейбітшілік пен келісім құндылықтары

Ислам дәуірі әдебиеті мен қазақ ақын-жыраулары поэзиясы арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығын сөз еткенде, мықтап ескеретін бір жәйт бар. Кез келген халық әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы сол қоғамдағы тарихи жалғастықтың құрамдас бөлігі болып табылады. Ал тарихи жалғастық дегеніміздің өзі, ең алдымен ақыл-парасат жалғастығы екені белгілі. Мәселен, Әл-Фарабидің философиялық, әлеуметтік-этикалық ой-тұжырымдары өзінен кейінгі дәуірлердегі ойшыл қаламгерлердің шығармаларынан өзінің дәстүрлі жалғастығын тапты. Ол өзінің «Интеллект (сөзінің) мағынасы жайында» деп аталатын зерттеуінде адамның ақыл-парасат мүмкіндігіне жан-жақты талдау жасай келе, оны «потенциалды интеллект», «актуалды интеллект», «жүре келе дарыған инттелект», «әрекетшіл интеллект» сияқты философиялық категорияларға бөліп-бөліп талдайды. Әл-Фараби «жүре келе дарыған интеллект» туралы айта келіп, адам туғаннан ақылды, білімді болып тумайтынын, интеллектің өзі жүре кел, естіп, көріп барып қана дамитынын ескертеді.

Әл-Фарабидің интеллект жөніндегі осы философиялық ой-тұжырымын араға тоғыз ғасырдай уақыт салып, қазақ қауымының жаңа тарихи жағдайында Абай Құнанбайұлы зор білгірлікпен жалғастыра түскен сияқты. Абай өзінің «Он тоғызыншы сөзінде»: «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің сөзін естіп жүрген кісі өзі де есті болады. Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады», – деп жазады. Сондай-ақ, Әл-Фарабидің ғылым-білімді меңгерудегі интеллект рөлі жайындағы философиялық тұжырымын Абай өзінің «Он тоғызыншы сөзінде» мейлінше айқындай түскен. Абай өз ойын: «ғылым-білімді  әуел бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпен яки алдаумен үйір қылу керек, үйрене келе өзі  іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады», – деп тұжырымдайды. Әл-Фараби өзінің жоғарыда аталған еңбегінде «жан қуаты» жөнінде қолданған ұғымдар мен термин сөздер сол қалпында Абай қара сөздерінде (7, 17, 27, 38, 43 - сөздер) қайталануы кездейсоқ құбылыс емес, Әл-Фараби: «Ақыл-парасат күші – адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш» деп көрсетеді.

Әл-Фараби өзінің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты философиялық трактатында «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» сияқты ұғымдарға түсінік бере келіп: «Жүрек – басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес», – дейді. Әл-Фарабидің «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» жөніндегі философиялық тұжырымы Абайдың «Он жетінші сөзінде» өзінің логикалық жалғасын тапқан сияқты. Абайдың осы сөзінде «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» үшеуі әрқайсысы өзін мықты санап, айтысып, таласып, ақыры «ғылымға» келіп жүгінеді. Сонда «ғылым» бұл үшеуіңнің де айтқандарың рас, үшеуің де қажетсің: «Ей, Қайрат, сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны да рас, бірақ қаруыңа қарай қаталдығың да мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соның жаман», – депті. Бұдан кейін «ғылым» өз шешімін «Ақылға» айтыпты: «Жаратқан тәңіріні де сен танытасың. Жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да – бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның – екеуінің де сүйенгені, сенгені – сен; екеуінің іздегенін тауып беріп жүресің, соның жаман», – депті. Бұдан кейін Абай осы үш категория жайында түйін жасап, Әл-Фарабидің жоғарыда айтылған пікірін өз оқырманының ұғымына лайықтап жеткізеді. Абай осы үшеуінің басында қос, бәрін де «Жүрекке» билет, – деп ұқтырып айтушының аты «ғылым» екен. – Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табыссаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен «Жүректі» жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы» – депті деген қорытындыға келеді.

Когда мы говорим о творчестве Аль-Фараби и Абая – этих двух великих сыновей казахской земли, мы отчетливо видим вот эту общую линию, общую доминанту в их философской системе. То есть проблемы и идеалы, их духовные ценности, что у Абу Наср аль-Фараби, что у Абая Кунанбаева – они были очень схожими, можно сказать. Потому что, не знаю, здесь, наверное, масса факторов, которые влияют. Или это номадическое начало в мировоззрении. Или культурный код. Национальный код какой-то. И общечеловеческие гуманистические идеалы, которые присущи были двум Великим казахской степи.

В каждом периоде есть свои уникальные люди. Точно так же великие казахи Абай и Аль-Фараби жили в разные века, но в их словах советов есть большое сходство. Однако конкретных сведений о знакомстве Абая с творчеством второго учителя, мыслителя Аль-Фараби, нет.»Аль-Фараби, придававший большое значение философии и мудрости, был знаком с Ибн-Синой», - сказал Абай. Слова совета и мысли мудрого,интеллигентного мыслителя-благородное наследие народа, зеркало нашей литературы.

Гармония Аль-Фараби и Абая, схожесть его произведений изучалось многими учеными. В частности, отметим, что ученому А.Машанову, исследовавшему проблему «Аль-Фараби и Абая», удалось связать двух мыслителей исторической преемственностью. Идея Фараби: «У каждого есть место в мире», Абай по-новому : «Ты тоже рожден из кирпичей, найди свое место в жизни».

Біз – азат елміз. Біз – бейбіт елміз. Ғасырлар қойнауында бабалар аңсаған тәуелсіздіктің таңын қарсы алатын егемен елдің азаматтарымыз. Біз Үлкен Ел, Үлкен отбасымыз. Қазақстанның мәңгілік мекені – Ұлы Дала еліне бата қонып, бақ дарыған. Біздің басты құндылығымыз – тәуелсіздігіміз. Оны көздің қарашығындай сақтаудың маңызын әрқайсысымыз жүрегімізбен түйсінеміз, жанымызбен сезінеміз. Елбасы Н.Назарбаев: «Біз қандай заманда да тәуелсіздік тізгінін ұстауға тиіспіз. Елімізді іштің, сырттың алауыздығынан сақтап, нығайта түсу тарих алдындағы парызымыз және жауапкершілігіміз. Ұлы Далада туымызды тігіп, еркін өмір сүруге лайықты екенімізді күн сайын өзімізге де, баршаға да дәлелдеп отыруымыз керек», – деп орынды бағасын берген.

Тәуелсіздігімізді тұғырлы ететін, бақытымызды баянды ететін ол — ел бірлігі, қоғамдағы келісім, елімізді мекендеген барлық ұлт пен ұлыстардың өзара татулығы, бір-біріне деген төзімділігі. Қолдан келетін бір-ақ нәрсе — туған еліміздің басына қонған бақ құсын ұшырып алмау! Ол — бейбіт, тыныш өмір. Шынында да, халқымыздың маңдайына біткен бағы да, көзінің қарашығындай қорғаштауға тиіс басты жетістігі де, ту етіп ұстар ұлы құндылығы да тәуелсіздік емес пе? Осындай мамыражай, «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» кезеңде өмір сүруіміз, берекелi бiрлiгiмiз Елбасымыздың ақылы мен парасаттылығының арқасы. Біздің дана халқымыздың «Бақ берерде елге ырыс қонады, ұстанған жолы дұрыс болады» деген даналық сөзі бар екен. Міне, біздің елімізге де ырыс дарып, халқымыз дұрыс бағыт алып, мәңгілік ел болуға қадам басты. Елдің тілегі де бейбітшілікті сақтау, соғысты болдырмау, адамзаттың құндылығын сақтау екенін бүкіл әлем мойындады. Осындай дәрежеге келісім мен ынтымақтың нәтижесінде жеттік. Сондықтан әлемдік өркениет көшіне екпіндей енген тәуелсіз еліміздің этносаралық келісімінің беріктігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуы тиіс. Қазір біз осы елдің бақытты азаматтарымыз деп қай жерде де мақтанышпен айта аламыз. Өйткені біз әртүрлі ұлт өкілдері бас қосып, бір мақсат, бір тағдыр жолында Болашағы біртұтас – Мәңгілік Елді құруға бірге келе жатырмыз. Бұл тұста көреген басшымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың келешектің кемелдігі үшін Қазақстан Халқы Ассамблеясын құрудағы идеясының маңызы зор болғандығы ақиқат. Әлемде бірде бір мемлекет қол жеткізбеген әлемдік және дәстүрлі діндердің лидерлері мен жоғары өкілдерін бір шаңырақ астына жинап, бес рет съезд өткізді. Ондағы мақсат – елдегі бейбітшілік пен келісімді сақтау, тыныш өмірді орнықтыру. Бейбітшілік және келісім — бүкіл адамзаттың қалауы, таңдауы. Сол жолда қоғамдық тұрақтылықты қалыптастыру. Қоғамдық тұрақтылық сақталмаса, қоғамның дамуы, экономиканың өсуі, мемлекеттің өркендеуі мүмкін болмайды. Дана бабаларымыз «Бір күн ұрыс болған үйдің ір¬ге¬сінен қырық күн қырсық кетпейді» деген екен. Сондықтан қоғамдағы шиеленістердің алдын алу жолдарының бірден бірі — ол ата-баба дәстүрін жаңғырту, ұлттық құндылықтарымызды дәріптеу арқылы жас ұрпаққа өнегелі тәрбие беру болып табылады.

Бүгінде Қазақстан – достықтың киелі шаңырағына айналды. Осы тұрғыдан алғанда дана халқымыз: «Көптің қолы біріксе, көкке жетеді» деп тегін айтпаса керек. Бүгінгі Қазақстанның басты жетістігіне айналған қоғамдық келісім елдің нәтижелі әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси дамуының кепіліне және негізіне айналуда. Ауданда негізінен қазақ, ұйғыр бір туған бауырдай, құда-жекжат болып тату-тәтті ғұмыр кешуде. Отанымыз ортақ үйіміз. Алауыздық, түсініспеушілік жоқ. Анда-санда сақалдары қапсадай, қысқа балақ киген жастар мен бет-ауыздарын тұмшалаған бойжеткендердің көшелерімізде кездесіп жататыны өтірік емес. Олардың пиғылдарын, ниеттерін білу мақсатында әңгімеге тартамыз. Ұстанған діндері мен саяси көзқарастарын бақылаймыз. Мемлекеттің саясатын түсіндіреміз. Бейбітшілік пен достықты ту етіп отырған Қазақстан деген елдің іргесі ыдырамау, шаңырағы шайқалмау үшін басқа ағым жолында жүргендерді де дұрыс бағытқа салуға арнайы мамандармен жүздестіреміз. Ең бастысы елдегі бейбітшілік пен келісімнің – адамзат таңдауы екендігіне көздерін жеткізу. Бейбітшілік, келісім орныққан елде береке мен құт қатар жүреді. Олай болса Қазақстан — жүзден аса ұлтқа Отан болған, татулығы мен ынтымағы жарасқан бейбіт мемлекет. Осы бағымыздан айырмасын.

IV. Қорытынды

Қорыта айтқанда, қазақ ұлтының пешенесіне еншілеген Тәңір сыйлаған екі ұлы дана - бабасы бар. Бірі әл – Фараби, екіншісі – Абай.
Әл-Фараби сынды ұлы бабамыздың ғылыми мирастарын туған ел топырағына оралтып, халық санасына жеткізуші Абай екіндігі даусыз. Ұлы Абайдың:

«Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп, ойнап - күлмес.
Өлді деуге сия ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?», - демекші, әл - Фараби мен Абай «Өлмейтұғын артына сөз қалдырған», сондай-ақ, қазақ топырағында өшпестей із қалдырған қазақтың қос мақтанышы.

«Жүрегімнің түбіне терең бойлы,
Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым кінә қойма»

Ия, мыңмен жалғыз алысқан Абай өз замандастары үшін расында жұмбақ болғандай, алайда белгілі абайтанушы, ғалым Мұхтар Әуезовтің «Біз Абайды қазір қараңғы жұмбақ ретінде емес, қазақ әдебиетінің шамшырағы ретінде қабылдаймыз» деген пікірі Абайдың өр тұлғасын таныта алады.

Абай өзі сүйе білген, өзін де сүйгізе білген, табиғаты , болмысы бірегей, «Махаббатсыз дүние бос, хайуанға оны қосыңдар» дегенді дұғадай сан қайталаған. Біздің елбасымыз Н. Ә. Назарбаев 2006 жылғы 3 сәуірде Мәскеуге ресми сапармен барып, ондағы елшіліміз орналасқан Чистопрудный бульварында Абай ескерткішінің ашылыуна қатысты. Ресей Президенті В.В. Путин бұл ескерткештің ашылыун Ресей мен Қазақстан арасындағы қатынастардың айтылуы оқиғасы деп атап көрсетті. « Біз аса көрнекті әдебиетшіге, ақын мен ойшылға есткерткіш ашып отырмыз. Ол екі мәдениеттің өзара молығуы туралы айтқан қазақ және орыс халықтарының арасындағы рухани ықпалдылықтың қалыптасуына зор үлес қосқан адам», - деп Ресей Президенті өз сөзінде атап өтті. Осындай ұлы тұлғаның бейнесі Ресейдің астанасында асқақтауы асқан құбылыс емес пе?! Екі елдің рухани ынтымақтығының қайнар күші осы арқылы нығая түседі. Біздер Абай өлендерін қайта айналып оқыған сайын, оны жаңа қырынан тани түсеміз. Асыл ойдың терең бойлап кеткендей боламыз.

(Ұлы Абайдың халқымыздың ақын және дана данышпан ретінде тану құпиясының бір тармағы баба ғылымын ғажап поэзияға айналдыруында жатыр деуге болады.)

Жоба жұмысында Абайдың ғылыми мирастары әл - Фараби іліміне байланысты түрде дәстүр жалғастығы тұғысынан қарастырылды.

Жоба жұмысы бойынша мынадай мақсаттарға қол жеткізілді:

- Ұлы ойшылардың өскен ортасы мен білім алған жолдарын қарастырылды;
- Ойшыл, дана, ақын ретінде қоғамдық көзқарасын салыстырылды;
- Даналарымыздың шығармаларындағы ғылым-білім , әдебиет және өнер жайлы көзқарас ұқсастықтарын салыстырылды;
- Ойшылардың «толық адам» , «кемелденген адам», «жан туралы» пікірлерін жан – жақты салыстыра отырып, сабақтастық тұрғыдан ғылыми негіз жасалды.

Ұлы бабаларымыздың ғылым-білім, тәлім-тәрбие, әдептілік белгілері,әділ әкім, т.б. туралы еңбектері, өсиет-уағыздары күні бүгінгі дейін өзінің моральдық – этикалық, эстетикалық мән-мағынасын жойған жоқ.

Әл-Фараби мен Абайдың қыры мен сыры көп телегей теңіздей мол дүниесін,қазіргі заман тұрғысынан бай мұраларын жан-жақта зерттеп, оны бүкіл ілемге таныту бүгінгі және келешек ұрпақтардың абыройлы міндеті деп санаймын.

V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Мырзахметұлы. М «Әуезов және Абай» - Алматы: Қазақстан , 1997 ж
2. Мырзахметов. М. «Абайдың адамгершілік мұраттары» - Алматы: Рауан, 1993 ж
3. Құнанбаев. А « Екі томдық шығармалар жинағы» Т.2 – Алматы, « Жазушы», 1986 ж
4. Назарбаев. Н.Ә «Абай туралы сөз». – Алматы: Рауан, 1995 ж
5. Құнанбаев. А «Екі томдық шығармалар жинағы» Т.1. – Алматы, « Жазушы»,1986ж
6. Әл-Фараби «Философиялық трактаттары», - Алматы, «Ғылым», 1973 ж
7. Мырзахметов. М «Абайтану тарихы». – Алматы, « Ана тілі», 1994 ж
8. Фарабитану «Жиырма томдық» Т.16. – Астана, «Аударма»,2006 ж
9. Әуезов. М «Абай Құнанбаев». – Алматы, «Санат», 1995 ж
10. Досжан. Д «Абайдың рухы». – Астана, «Фолиант», 2008 ж
11. Досжан.Д «Абай айнасы». – Алматы, «Қазақстан», 1994 ж
12. Күмісбаев Ө. «Абай және Шығыс». – Алматы: ҚазМУ. – 1995 ж
13. Мырзахметов.М «Абайтану тарихы», - Алматы, «Ана тілі», 1994 ж
14. Қабдолов.З «Сөз өнері», - Алматы, «Санат», 2002 ж
15. Әуезов.М «Абайтану дәрістері», - Алматы, «Рауан»,1994 ж
16. Әуезов.М «Жиырма томдық шығармалар жинағы». Т.1. Алматы, «Жазушы», 1985 ж

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: