Журналистика қаншалықты еркін?

БАҚ саласының аясы кеңейіп, ақпарат толқындарының арналары кеңейген сайын журналистика саласының ықпалы да арта түседі. Журналистер – қоғам білуі керек түрлі ақпаратты жинайтын және насихаттайтын ақпараттық ізашарлар. Ал журналистің жұмысы – адалдық. Журналистика – білім ізашарлары, жаңаны ашушылар және жақсылықты қорғаушылар үшін қызықты, бірақ қауіпті орта.

Қазіргі саяси талаптарға байланысты медиа кеңістігіндегі кейбір журналистер не мемлекеттік монополияға, не қуыршаққа, не саяси күштердің ықпалды тұлғаларына айналып барады. Ақырында ол үкіметтің көркейту күшіне немесе үгітшіге айналады.

Әйтсе де, зер салып қарасаңыз, нағыз журналист, осы саланың білгірі болып, адал нанынан айырылмаған жандар жетерлік. Шындықты шырылдатып, жасырын қазанның бетін ашпақ болған журналистердің көбісі биліктің мейіріміне түсіп, тіпті өміріне қауіп төндіреді. Осындай кезде «Ақпарат майданында журналистерге еркіндік бар ма?». Сұрақтар еріксіз туындайды.

Журналистерді қорғау комитетінің мәліметінше, 2018 жылдың басынан бері әлемде 71 журналист қайтыс болды. Олардың 19-ының өлімінің себебі белгісіз. Журналистер үшін қауіпті елдер тізімінде Ауғанстан да көш бастап тұр. Онда бір жылдың ішінде он бес журналист өлтірілді, Қазақстан да сол елдердің бірі.  Бұл комитеттің пікірінше, Қазақстандағы журналистика саласы «еркін емес». Олар елдің саясатына қарсы болғандықтан қудалауға және сайлау құқығынан айыруға бейім. Мысал ретінде Қазақстандағы Ratel.kz бас редакторын қудалауды келтіруге болады.

Журналистикада көп жылдық тәжірибесі бар британдық журналист, 30 елде жұмыс істейтін Этикалық журналистика желісінің жетекшісі Айдан Уайттың айтуынша, бүгінде әлемде коммерциялық тұрғыдан өзін-өзі қамтамасыз ететін ақпарат құралдары азайып барады. Қаржы жинайтын ұйымдар мен саяси қозғалыстар да оны өз мақсаттарына пайдаланғысы келеді. Баспасөз бостандығы – оның басты құндылығы.

Қазақстанның «демократиялық» деп аталатын елдерінің санатында сөз бостандығы төмен. Оған дәлел – «Шекарасыз тілшілер» ұйымы жариялаған сөз бостандығы бар елдер рейтингінде Қазақстанның жыл сайын төмендеп бара жатқаны. Биыл Қазақстан 180 елдің ішінде 158-орынға тұрақтады. Яғни, Қазақстан сөз бостандығы қатаң шектелген 25 елдің қатарында. Бұл статистика бойынша Түркия бірінші орында тұр. Тергеу нәтижесінде «Шекарасыз репортерлар» ұйымы: «Бұл қазіргі ТМД, оның ішінде Қазақстанның баспасөз бостандығы жағынан Таяу Шығыс пен Солтүстік Африка деңгейіне түскенін дәлелдейді. Жабылды, ал қалғандары заңды қысыммен таратылды». Қазақстан Астана қаласының «тәуелсіз БАҚ пен журналистерге қысым жасалып, сөз бостандығы шектелген» деген мәлімдемесін бірнеше рет жоққа шығарды.

Жаңа Қазақстанның ірге тасы қаланып жатқанда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Бұл өте өзекті мәселе. Біз бұл мәселені мұқият қарауымыз керек. Үкіметке тиісті тапсырма беремін. Президент ретінде шешеді. Беремін» дегені бұл істі жоғарғы органдар қолға алып, алдағы уақытта біраз шара көретініне сенім ұялағандай.

Туған жерінің мүддесін бірінші орынға қойып, халықтық мемлекеттің туын желбіреткен журналистер азаттыққа дау айта алмайды деп алаңдаймын. Сөз бостандығы болса, саясаттың кісені азаймас па еді?

Аружан Асемхан