Балағаз батыр

Еламан баласы — Тұрсынбай Едіге баласы Шоңның заманында «Ащы» деген өзеннің бойында, «Күңгірлек» деген күзекте отырғанда, Жанқозы жылқысын жау алды. Сонда айтып алыпты:

— Қарашорыңмын, Құдайдан соңғы зорыңмын: Таубай, Борай, Балағаз! Мына менің атым — Балағаз батыр. Шоң мен Тұрсынбайыңа сәлем де! Ертең Найзақараның түбінде төрт ту бие сойып тосамын, дәмесі болса, келсін, жылқысын айырып алсын! — деп.

Ол заманда олжабай батырдың өліп, Жанқозы деген елдің қараң болып қалған күні екен. Тұрсынбай мен Шоң олжабай батырдың тұңғышы Есенаман батырға кісі шаптырды:

«Бұл екеуміздің батырлығымыз, билігіміз қазанның басында, қатынның қасында ғана отырғанда еді. Кеше әкесі үш жүзге ұран болған ер Олжабайдың баласы еді. Ту ұстап, тұлпар мінгеннің тұқымы еді. Бара көрсін, мына малды жаудан айыра көрсін», — деп.

Сонда Есенаман аттана шауып: «Есенаман! Есенаман!» деп жетіп барғанда, Балағаз батыр доп қаққаннан оңай қағып, Есенаманды мұрттай ұшырып, найзасымен батыра тіремей, қалыпты шаншып тұрып сөйледі дейді:

— А, ит, Құдай сенің аузыңа «Олжабай» атын салмай, шайтан-ау, сені «Есенамандатқан!» Егер сен: «Олжабай, Олжабай!» деп келсең, біз тағалы торы тайыңа тимей, беріп кететін едік, неге десең, әкең Олжабай батыр: «Олжабайлап» тиіп, біздің Қарашордың жылқысын түп көтере алып жөнелгенде, он екі жасар бала күнім, «Мен — Балағаз!» деп қуып жетіп, алдын орап, сәлем беріп едім. Сонда:

— Уағалайкумассалам, жолың болсын, балам, — деп еді.

— Атың шыққан ер едің, «жолың болсын!» деген лепесің маған қабыл болсын, — деп жылқы айырумен жұмысым болмай, тойып қайтып кете беріп едім. Сол Олжабайдың батасымен Балағаз болып, өмір бойы пендеден бетім қайтқан жері жоқ еді. осы өзіңді аман-есен тастағаным да әкең Олжабайдың аруағын сыйлағандығым. Болмаса сені мен не аман-есен тастайын, — деп, Есенаманды өлтірмей, тірі қалдырып, жылқыны алып кете берген.

Сол малдың артынан Қаржас Айту, Байтуды ертіп алып, Шонты-Қосқұлак Андрей молданы ертіп алып, Торайғыр қасында, қосшы-қолаңшыларымен барған. Барған соң Таубай, Бозай, Балағаз батырлар: «Атыңа-тай, тайыңа қой алсаң, бітім береміз. «Жоқ, тұяққа — тұяқ, құлаққа — құлақ аламыз» десеңдер, бие — кәрі де, құлын — жас, еліңе барып, жасанып кел де, ала бер, қолың бос, ізіңше қайт та, жүре бер! — деген.

Сонан соң Айту, Бату Шонтыны оңаша алып шығып, сөзге түсіріпті:

— Қой болар, қозы болар, келер жыл дәл өзі болар. Биыл ұрғашы тай алып кетсек, бір-екі жылда құлынды бие болады. Өкпелегенде, не қылмақшымыз? Ауылда айырып ала алмай қалған малды қолынан бергенін алмасақ, жолынан қалай алмақшымыз?! — деген соң, Шонты Еламанға қараған малға, айтқанына көніп, айдауына жүріп, бітім алмақ болды.

Торайғыр:

— Осы Шонты не қылса, біз де соны қылайық, — деген екен.

Қосбұлақ Андрей молда басы қақиып алып:

— Айтқанға «болады» деген не? Бермесе, бермесін, ақыретте аламыз, — деп, болмады дейді.

Сонан соң бұл жолаушыларды екі бөліп, күтпекші болды. Айтқанына көніп, айдауына жүрген Шонты мен Айту, Байтуды ақбоз үйге кіргізіп, аппақ майды жегізіп, күйеу, құдаша сыйлап, Қосқұлақ Андрей молда мен Торайғырды қара құрым үйге кіргізіп, жылқының қара құмақ тезегімен ыстап, білгенінше қинады, сөйтті де оларды қайырып жіберді:

— Бар, жеңген жеріңде аласың! — деп.

Сонан бұл күнге шейін бір тал қылын да көре алмай кетті Шонты мен Айту. Байтуға тұяғын түгел борыштай қылып, атына — тай, тайына қой төлеу беріп және бұларға риза (ырза) болғандығы сондай:

— Сендер біздің тілімізді сыйладың, айтқанымызға көндің, айдауымызға жүрдің, басымызды сыйладың! Біз де оның қадіріне жетейік, келген жолдарыңа екі қыз сыйлаймыз: бірін жұдалымыздан береміз, жұдалыңа қос, бірін жұрынымыздан береміз, жұрыныңа кос, — деп, екі қыз беріпті. Бірінің аты — Жібек, оны аталы, текті жерінен берген. Бірінің аты — Жанбике, оны құл-құтаннан берген.

Елге алып келген соң Төлебайдың тоқалынан туған Елкелді батыр сынап:

— Мына Жібек деген бала жібек десе, жібек екен. Мұны, Шонтыжан, өзіңнің бірден соңғы балаң Байбақыға қос, бабам Төлебайдың дүкенін ұстайтұғын бала туар, — деп, Байбақыға қосыпты. Сол Жібектен туған бала кешегі көз алдымызда өткен Құлмұхаммед ұста. Оның баласы — Жәми, оның баласы — Мәншүк. Ұсталық мирасы (мұраты) бұл күнгеше үзілген жоқ.

Жанбикені Темірбай дегенге қосты, онан туған Асылбек, Әлжаппарды жұрттың көзі көрді. Бұл Жанбикенің өзі баяғы Есен тентектің Қожан тентекке берген Жолдыбай кұлдың қызы екен.

Оқуға кеңес береміз:

Жидебай батыр (І нұсқа)

Жидебай батыр (ІІ нұсқа)

Жәнібек батырдың Абылайдың оң тізесінен орын алуы