Адам құқықтары — адамзаттың басты байлығы

"Тұран университеті" білім беру мекемесі
ф.ғ. к., қауымдастырылған профессор.,
"МАМ" академик Тулекова Гульжан Хажмуратовна
Алматы қ., Қазақстан Республикасы "Тұран университеті" білім беру мекемесі
"Тұран университеті"  Жұмағали Әдемі Мұратжанқызы    

Аңдатпа:

Мақала адам құқықтарының ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі эволюциясын зерттейді, олардың үнемі прогрессивті дамуына назар аударады. Автор адам құқықтарының қоғаммен және әлеуметтік құқықтармен байланысын атап өтіп, олардың ежелгі қоғамнан бастап қазіргі заманға дейінгі тарихи кезеңдердегі эволюциясын атап өтеді. Локк пен Монтескье сияқты ағартушылық философтардың қосқан үлестерін талдау арқылы мақалада адам құқықтары туралы заманауи түсініктің қалыптасуын көрсетеді. Адам құқықтары үшін тарихи күрес қарастырылған. Мақалада қарулы қақтығыстар мен кемсітушілік сияқты проблемаларға қарамастан, әр адамның құқықтарын қорғау және сақтаудың маңыздылығы атап өтіледі. Адам құқықтары демократия мен еркін қоғамның ажырамас бөлігі болып қала береді және оларды қорғау мен сақтау үнемі күресуді талап ететінін көрсетеді.

Кілт сөздер: Адам құқықтары, тарих, қоғам, теңдік.

Права человека-главное достояние человечества

Аннотация:

В статье исследуется эволюция прав человека с древнейших времен до наших дней, уделяя особое внимание их постоянно прогрессивному развитию. Автор подчеркивает связь прав человека с обществом и социальными правами и отмечает их эволюцию в исторические периоды, от древнего общества до современного. Анализируя вклад философов Просвещения, таких как Локк и Монтескье, статья демонстрирует формирование современного понимания прав человека. Предусмотрена историческая борьба за права человека. В статье подчеркивается важность защиты и соблюдения прав каждого человека, несмотря на такие проблемы, как вооруженные конфликты и дискриминация. Права человека остаются неотъемлемой частью демократии и свободного общества и демонстрируют, что их защита и сохранение требуют постоянной борьбы.

Ключевые слова: Права человека, история, общество, равенство.

Human rights are the main asset of mankind

Annotation:

The article examines the evolution of human rights from ancient times to the present day, paying special attention to their constantly progressive development. The author emphasizes the connection of human rights with society and social rights and notes their evolution in historical periods, from ancient society to modern society. Analyzing the contributions of Enlightenment philosophers such as Locke and Montesquieu, the article demonstrates the formation of a modern understanding of human rights. A historic struggle for human rights is envisaged. The article emphasizes the importance of protecting and respecting the rights of everyone, despite problems such as armed conflict and discrimination. Human rights remain an integral part of democracy and a free society and demonstrate that their protection and preservation require constant struggle.

Keywords: Human rights, history, society, equality.

Адам құқықтары әділетті қоғамның негізгі қағидаты болып табылады және азаматтық ұғымымен тығыз байланысты. Адам құқықтарының даму тарихы әлеуметтік құндылықтардың эволюциясын, бостандық пен әділеттілік үшін күресті, сондай-ақ адамның қадір-қасиетін құрметтеуге және қорғауға деген ұмтылысты көрсетеді. Адам құқықтарының дамуы қоғам деңгейінің дамуымен тікеелей байланысты. Оны 4 кезеңге бөліп қарастыруға болады:

1. Ежелгі әлем;

2. Орта ғасырларда;

3. Ағартушылық кезең;

4. Қазіргі кезең.

Ежелгі әлем: құқықтарды жүзеге асырудың алғашқы қадамдары.

Ежелгі уақытта адам құқықтары туралы белгілі бір идеялар болған. Ежелгі Египет пен Месопотамияда азаматтардың кейбір құқықтары мен міндеттері бекітілген заң кодекстері тұжырымдалған.

Ежелгі Египетте қоғамның әртүрлі салаларына қолданылатын заңдар мен жазаларды қамтитын "Хаммурапи кодексі" (б.з. д. 1750 ж.) белгілі болды. Алайда, бұл құқықтар шектеулі болды және барлық азаматтарға бірдей міндетті болмады. Хаммурапи кодексі - б.з. д. XVIII ғасырда Вавилонда жасалған ең танымал және ежелгі құқықтық құжаттардың бірі. бұл Кодексте 1901 жылы Парсы Сузе қаласында (қазіргі Иран) табылған қара базальт Обелискінде жазылған 282 заң бар. Бұл заңдардың кейбір мысалдары:

№ 196 заң:"егер біреу басқа адамды жарақаттап, соның салдарынан қайтыс болса, онда қылмыс жасаған адам өлім жазасына кесіледі".

№ 195 заң:"егер ұлы әкесін ұрса, онда оның қолы кесіледі". [1]

Бұл мысалдар Хаммурапи кодексіндегі заңдардың қатал және қатал болғанын, қылмыстар үшін қатаң жаза қолданғанын көрсетеді. Сонымен қатар, Кодексте отбасылық және мүліктік қатынастарды реттейтін заңдар да болды.

Сондай - ақ, "XII кесте заңы" - өмірдің әртүрлі аспектілерін, соның ішінде отбасылық қатынастарды, мүлікті және қылмыстар үшін жазаларды реттейтін заңдарды қамтитын ерте римдік құқықтық құжаттардың бірі (шамамен б.з. д. 450 ж.). [2] Алайда мұнда да құқықтар біркелкі бөлінбеді. Бұл кодекстер мен заңдар азаматтардың құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру мен ресімдеудің алғашқы қадамдарын білдірді, бірақ қоғамның барлық мүшелерінің құқықтарын толық тану және қорғау құқықтық жүйелерді дамытудың тарихи процесінде әлдеқайда кеш дамыды. Бұл кезеңдегі құқықтар шектеулі болды және қоғамның барлық мүшелеріне қолданылмады.

Орта ғасырлар: бостандық пен әділеттілік үшін күрес

Орта ғасырлар тарихтың мыңжылдық кезеңін қамтиды, сондықтан заңдар әр уақытта және әр түрлі елдерде әр түрлі болды. Жалпы, осы уақытта сеньорлар мен олардың вассалдары, жер иелері мен шаруалар арасындағы қатынастарды реттейтін феодалдық заңдар басым болды. Сонымен діни нормалар, көзқарастар маңызды рөл атқарды. Орта ғасырларда монархтардың билігін шектеуге және жеке адамның құқықтарын қорғауға алғашқы әрекеттер пайда болды. Магна картасы (1215) Англияда корольдік билікті шектеу және заңдылықты орнату үшін күрестің символына айналды. Бұл оқиға азаматтардың негізгі құқықтарын тану мен қорғаудағы маңызды қадам болды.

Ортағасырлық заңдардың бірі франк билеушілері құрған "Сали ақиқаты" болды. Италияда бұл Юстиниан кодексі "Юстиниан заңдары" сияқты заңдардың пайда болуымен сипатталады. Ұлыбританияда орта ғасырларда англо-саксондық заңның нормалары да болды, содан кейін олар Нормандықтар жаулап алғаннан кейін әдеттегі құқық пен Нормандия заңдарымен ауыстырылды.

Моңғолдардың билігі кезінде Азияның әртүрлі бөліктерінде халықтың мінез-құлқы мен империя ішіндегі қатынастарды реттейтін нақты заңдар мен нормалар болды. Бұл Шыңғысханның Яса немесе Жасақ әдет-ғұрып заңдар жинағы.

Ислам мемлекеттерінде Құран мен сүннетке негізделген исламдық құқықтық жүйелер болған (Мұхаммед Пайғамбардың мысалдары). Бұл жүйелерге өмірдің барлық аспектілерін, соның ішінде діни, әлеуметтік және отбасылық мәселелерді реттейтін шариғат (мұсылман құқығы) кірді.

Ағарту дәуірі: құқықтық принциптерді қалыптастыру

Қазіргі мағынада адам құқықтары ұғымы Еуропадағы ағарту дәуірінде қалыптаса бастады. Джон Локк, Монтескье және Вольтер сияқты философтар қоғамдағы жағдайына қарамастан әр адамға тиесілі болуы керек табиғи құқықтар мен бостандықтар туралы идеяларды алға тартты. Локк әр адамның өмір сүру, бостандық және меншік құқығы сияқты табиғи құқықтары бар деп есептеді. Ол бұл құқықтар әр адамға тән және әрқашан сақталуы керек деп тұжырымдады. Локк үкіметтің бұл құқықтарды қорғауы, адамдардың мүдделеріне қызмет етуі керек екенін айтты. [3] Монтескье билікті бөлу тұжырымдамасын жасады, бұл азаматтардың бостандығы мен құқықтарын қорғауға көмектеседі деп сендірді. Ол заң шығарушы, атқарушы және сот билігі деп бөліп, олардың ешқайсысы билікті өз қолдарына шоғырландырып, азаматтардың құқықтарын бұза алмауы керек деп ұсынды. [4] Бұл философтар табиғи құқықтар мен бостандықтарды қоғамдағы мәртебесіне немесе жағдайына қарамастан әр адам үшін мемлекет қорғауы және кепілдендіруі керек деген идеяларды негізге алды. Олардың жұмыстары әртүрлі елдерде құқықтық жүйелердің қалыптасуына әсер етті. Адам құқықтарының маңызын көрсетті. Бұл құқықтық жүйенің қалыптасуына айтарлықтай әсер еткен болатын.

Ағарту дәуірі қоғамдық санаға адам мен азамат құқықтарының жаңа принциптерін әкелді. Жеке тұлғаның тұтастығы, сөз бостандығы, ар-ождан және меншік идеясы көптеген ағартушылық ойшылдар үшін орталық болды. Маңыздысы, бұл қағидалар адам және азамат құқықтарының кейінгі декларацияларына, соның ішінде Ұлы француз революциясына және 1789 жылғы Адам және азамат құқықтарының декларациясына негіз болды. 1789 жылы 26 тамызда халық жиналысы қабылдаған адам және азамат құқықтары туралы Декларация (Déclaration des droits de l ' homme et du citoyen) құқықтық қатынастардың дамуының тағы бір үлкен нәтижесіне айналды.

Бұл тарихи құжат бірқатар іргелі құқықтар мен бостандықтарды бекітті, олардың арасында: сөз және баспасөз бостандығы; діни бостандық; еркін ой білдіру құқығы; заң алдындағы теңдік және мүлікті қорғау кепілдіктері; әділ сот ісін жүргізу құқығы; қозғалыс еркіндігі және тұрғылықты жерді таңдау кепілдіктері; заң шығарушы билікке қатысу құқығы.

Декларацияда тұжырымдалған осы және басқа принциптер көптеген елдерде саяси және құқықтық жүйелердің дамуына айтарлықтай әсер етті және қазіргі мағынада адам құқықтарын қалыптастырудағы маңызды кезең болды.

Қазіргі заман:

Адам құқықтары үшін күрес адамзат тарихында елеулі орын алады. Революциялар, азаматтық құқықтық қозғалыстар, теңдік үшін күрес - бұл оқиғалардың барлығы адам құқықтарының айнасы. Мартин Лютер Кинг бастаған АҚШ-тағы азаматтық құқықтық қозғалысы нәсілдік кемсітушілікке тыйым салатын жалпыға бірдей азаматтық құқықтар туралы заңның қабылдануына әкелді. [5]  Еуропада адам құқықтары үшін күрес 1948 жылы БҰҰ-ның Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының қабылдануына әкелді. Декларация бойынша бүгінгі таңда адам құқықтары мәдени немесе ұлттық ерекшеліктеріне қарамастан барлығына тең болып саналады. Олар өмір сүру құқығы, сөз бостандығы, діни сенім, әділ сот құқығы және басқа да көптеген құқықтарды қамтиды. Мемлекеттер бұл құқықтарды өз шекараларында да, халықаралық деңгейде де қорғауға және сақтауға міндетті. [6] Бұл тарихи құжат адам құқықтарының әлемдік стандарттарын қалыптастырудың негізі болып табылады.

Алайда, адам құқықтары саласындағы айтарлықтай жетістіктерге қарамастан, көптеген қиындықтар бар. Қарулы қақтығыстар, кемсітушілік, мигранттар мен босқындардың құқықтарын бұзу - мұның бәрі әр адамның құқықтарын қорғау және сақтау үшін үнемі күресу қажеттілігін еске салады. Адамзат тарихы адамдар топтары немесе жеке адамдар қоғамдағы өзгерістерге ұмтылу арқылы өз құқықтарын жақтайтын мысалдарға толы. Лаңкестік әрекеттер тарихта елеулі орын алады. Жаһандық лаңкестік индексі бойынша әлем халқының 99,7 пайызы тұратын 163 елге лаңкестіктің әсерін көруге болады. Vision of humanity 2024 жылғы жаһандық лаңкестік көрсеткші бойынша қазір болып жатқан лаңкестік шабуылдардан қайтыс болғандар саны 22% - ға өсіп, 8 352-ге жетті, бұл 2017 жылдан бергі ең жоғары көрсеткіш. [7] Лаңкестік көрсеткіштерінен адамдардың туа біткен құқықтарының бұзылуын көре аламыз.

Революциялар, Азаматтық құқық қозғалыстары, теңдік үшін күрес — бұл оқиғалардың барлығы адам құқықтарының маңыздылығының және олардың әділ және тең құқықты қоғамды қалыптастырудағы рөлінің дәлелі болып табылады. Қиындықтарға қарамастан, адам құқықтары қазіргі қоғамдағы азаматтың басты байлығы болып қала береді. Оларды қорғау және сақтау демократия мен құқықтық мемлекеттің ажырамас элементтері. Адам құқықтары үшін күрес - бұл әрбір адамның әділдігі, теңдігі мен қадір-қасиеті үшін күрес. Адам құқықтары саласындағы айтарлықтай жетістіктерге қарамастан, қарулы қақтығыстар мен кемсітушілік сияқты проблемалар бар, оларды қорғау және сақтау үшін үнемі күресуді қажет етеді.

Адам құқықтары жай ғана абстарктілі ұғым емес. Ол қазіргі демократиялық қоғамда негізделген құндылықтар мен принциптерді қамтиды. Қазіргі әлемде адам құқықтары демократияның негізгі элементі болып табылады. Олар әр адамның тең мүмкіндіктерге ие болуын және биліктің немесе қоғамның озбырлығынан қорғалуын қамтамасыз етеді. Адам құқықтары әр адамның қадір-қасиетін қорғау және құрметтеу керек деп санайды. Сонымен қатар, Адам құқықтары қысым көрсету мен кемсітушілікке қарсы маңызды құрал ретінде қызмет етеді. Сөз бостандығын, діни бостандықты, қауымдастықтарды және жеке тұлғаның еркін дамуы үшін қажет басқа да негізгі бостандықтарды қорғауға мүмкіндік береді. Бостандық, теңдік және әділдік үшін күресті бейнелейтін адам құқықтары осы құндылықтарды сақтау үшін үнемі күресу қажеттілігін еске салады.

Қазіргі әлемде адам құқықтары азаматтың басты байлығы болып қала береді. БҰҰ сияқты халықаралық ұйымдар бүкіл әлемде адам құқықтарын қорғау және сақтау үшін белсенді жұмыс істейді. Алайда, айтарлықтай жетістіктерге қарамастан, көптеген мәселелер шешілмеген күйінде қалып, адам құқықтары үшін күрес жалғасуда. Қазіргі жаһандану жағдайында адам құқықтары мәселесі өзекті бола түсуде. Трансұлттық корпорациялар, халықаралық қақтығыстар және көші-қон ағындары адам құқықтарын қорғауға жаңа қиындықтар туғызады. Халықаралық құқық және халықаралық ұйымдардың қызметі жаһандық ауқымда адам құқықтары үшін күресте маңызды құралға айналуда. Қазіргі Әлем Адам құқықтары үшін киберқауіпсіздік, интернеттегі құқықтар, Қоршаған ортаны қорғау және т. б. сияқты жаңа сын-қатерлерге куә болды, бірақ сонымен бірге адам құқықтарын қорғау үшін технологияларды пайдалану, өмірдің әртүрлі салаларында құқықтар мен бостандықтарды кеңейту және т. б. сияқты жаңа перспективалар пайда болады.

Қорытынды

Адам құқықтарының даму тарихы-бостандық, әділеттілік және адамның қадір-қасиетін құрметтеу үшін күрес тарихы. Адам құқықтары қазіргі әлемдегі азаматтың басты байлығының бірі болып қала береді. Демократиялық қоғамдардың дамуына негіз болатын және әр адамның лайықты және еркін өмір сүруіне кепілдік беретін бостандық, теңдік және әділеттілік идеалдарын бейнелейді. Олардың тұжырымдамасы мен қорғанысының эволюциясы ұзақ және күрделі процесс болып табылады, ол үнемі күресуді және өзгеретін жағдайлар мен қиындықтарға бейімделуді талап етеді. Адам құқықтарының даму тарихын зерттеу бізге осы құқықтардың қазіргі қоғам үшін маңыздылығын жақсы түсінуге және бағалауға және оларды сақтау мен қорғау үшін күресті жалғастыруға мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Хрестоматия по истории Древнего Востока: Учебное пособие, в 2-х частях. Ч. 1/Под ред. М. А. Коростовцева, И. С Кацнельсона, В. И. Кузищина. — М.:Высш. школа, 1980. — 168б.
2. И. А. Покровский. История римского права. СПб, изд.-торг. дом «Летний сад», 1999. Переводы с латинского, научная редакция и комментарии А. Д. Рудокваса. 117б.
3. Локк Джон. Басқару туралы екі трактат/Аударған М.Ө.Иманбаев – Алматы: Раритет, 2004. – 280 бет.
4. Шарль Луи Монтескье. О духе законов – Neoclassical, 2022 - 864 бет.
5. Taylor Branch Taylor Branch. Parting the Waters : America in the King Years 1954-63 - Simon & Schuster, 1989 – 1088 бет.
6. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы. Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының резолюциясымен 1948 жылғы 10 желтоқсанда № 217 А (III) қабылданған декларация. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/O4800000001
7. Global Terrorism Index 2024 report – 2б.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: