Агрессия теориясы. Инстинкт (теория З.Фрейда, К. Лоренца), ынталандыру (Берковиц теориясы); қозу теориясы (теория переноса возбуждения Зильманна), оқу (теория А.Бандуры)

Агрессия теориясы. Инстинкт (теория З.Фрейда, К. Лоренца), ынталандыру (Берковиц теориясы); қозу теориясы (теория переноса возбуждения Зильманна), оқу (теория А.Бандуры)

 

Агрессия теориясы – адамның ашу, зорлық-зомбылық, қақтығысқа бейім әрекеттерін түсіндіретін ғылыми бағыттар жиынтығы. Бұл теориялар әлеуметтік жұмыс, психология, педагогика салаларында кең қолданылады.

Агрессияның пайда болу себептері:

Жеке тұлғалық факторлар: ашушаңдық, төмен өзін-өзі бағалау, стреске төзімсіздік.

Әлеуметтік факторлар: кедейшілік, жұмыссыздық, отбасындағы зорлық-зомбылық.

Мәдени факторлар: зорлықты ақтайтын салт-дәстүр, медиа әсері.

Психологиялық факторлар: фрустрация, қорқыныш, әділетсіздік сезімі.

Теория

Негізгі мазмұны

Әлеуметтік жұмыстағы маңызы

Биологиялық теориялар (Фрейд, Лоренц)

Агрессия – адамның табиғи, туа біткен инстинкті.

Клиенттің мінез-құлқын түсінуде биологиялық факторларды ескеру (мысалы, импульсивтілікті басқару).

Фрустрация–агрессия гипотезасы (Доллард, Миллер)

Қажеттіліктер орындалмаған кезде агрессия туындайды.

Әлеуметтік әділетсіздік, жұмыссыздық, кедейшілік салдарынан пайда болатын агрессияны түсіндіру.

Әлеуметтік үйрену теориясы (Бандура)

Агрессия – үйренілетін мінез-құлық; үлгі арқылы қалыптасады.

Жасөспірімдермен, балалармен жұмыс; дұрыс үлгі, жақсы орта қалыптастыру.

Когнитивті теориялар

Агрессия – адамның жағдайды қалай қабылдауына байланысты.

Қақтығыстарды шешу, когнитивті-бихевиоралды терапия қолдану.

Әлеуметтік-мәдени теориялар

Қоғамдық құндылықтар мен нормалар агрессияны күшейтеді немесе азайтады.

Зорлық-зомбылықтың алдын алу бағдарламаларын құру, мәдениетаралық жұмыс.

Әлеуметтік жұмыстағы рөлі:

• Отбасындағы зорлық-зомбылықты азайту.

• Жасөспірімдер арасындағы қақтығыстарды шешу.

• Тәртіп бұзушы балаларды қайта әлеуметтендіру.

• Әлеуметтік теңсіздіктің әсерінен туатын агрессияны төмендету.

Агрессия – адамның әлеуметтік ортадағы қарым-қатынасына әсер ететін күрделі құбылыс. Оны түсіндіретін теориялар әлеуметтік жұмыс тәжірибесінде зорлық-зомбылықты алдын алу, жанжалдарды шешу, клиенттердің психо-эмоциялық жағдайын түзету үшін қолданылады. Әлеуметтік қызметкер агрессияның себептерін дұрыс анықтап, тиімді әдістерді таңдағанда ғана оң нәтиже береді.

Инстинкт теориясы (З. Фрейд, К. Лоренц)

З. Фрейдтің көзқарасы

Фрейдтің психоаналитикалық теориясы бойынша, адам бойында екі негізгі инстинкт бар:

1. Эрос – өмір инстинкті (махаббат, шығармашылық, сақталу).

2. Танатос – өлім инстинкті (жою, агрессия, өлімге ұмтылыс).

Агрессия – адамның ішкі «өлім инстинктінің» сыртқа шығу формасы.

Егер агрессияны қоғам шектемесе, ол зорлық-зомбылыққа әкеледі.

Фрейд агрессияны мәдениет пен тәрбиенің көмегімен бақылауға болады деп санады (мысалы, өнер, спорт, шығармашылық арқылы агрессияны шығару).

К. Лоренцтің көзқарасы

Лоренц (этология ғылымының өкілі) агрессияны биологиялық тұрғыдан түсіндірді.

Оның ойынша, агрессия – адам мен жануарларда туа біткен бейімделу механизмі.

Агрессия түрді сақтауға көмектеседі:

• аумақты қорғау,

• ресурстар үшін күрес,

• топ иерархиясын орнату.

Лоренц агрессияны «жинақталатын энергия» ретінде түсіндірді:

o Уақыт өткен сайын агрессия іште жиналып, оны шығару үшін «шығу тетігі» керек (мысалы, жанжал, спорт, бәсеке).

Салыстырмалы түрде

Ғалым

Негізгі идея

Агрессияның мәні

Шешу жолы

З. Фрейд

Агрессия – «өлім инстинктінің» көрінісі

Адамның ішкі деструктивті күштері

Мәдениет, өнер, әлеуметтік бақылау арқылы реттеу

К. Лоренц

Агрессия – биологиялық бейімделу механизмі

Түрді сақтау үшін қажет табиғи мінез-құлық

Агрессияны қауіпсіз арнаға бағыттау (спорт, бәсеке)

Инстинкт теориясы агрессияны адам табиғатына тән құбылыс деп түсіндіреді.

Фрейд агрессияны психологиялық инстинкт ретінде қарастырса, Лоренц оны биологиялық эволюциялық қажеттілік ретінде дәлелдейді.

Әлеуметтік жұмыста бұл теория клиенттің агрессиясын түсіндіруде және оны қауіпсіз арнаға бағыттау әдістерін таңдауда қолданылады.

 

Ынталандыру теориясы (Л. Берковиц)

Негізгі идеясы:

Берковиц фрустрация–агрессия гипотезасын дамытты.

Оның ойынша, фрустрация әрқашан агрессияға алып келмейді.

Агрессияның пайда болуы үшін қосымша ынталандырушы факторлар (қозғаушы белгілер, «құралдар») қажет.

Теория мазмұны:

1. Фрустрация – қажеттілік қанағаттанбаған кездегі ашу-ыза.

2. Ынталандыру (қозғаушы белгі) – адамға агрессияны еске түсіретін немесе оны қоздыратын сыртқы жағдайлар.

o Мысалы: қару, агрессивті сөздер, зорлық-зомбылық көріністері.

3. Егер адам фрустрацияны бастан кешірсе және айналасында агрессияны қоздыратын нышан болса, агрессивті әрекет ету ықтималдығы артады.

Мысалдар:

Адам ашулы кезде қасында пышақ немесе мылтық тұрса, агрессияның күші артады.

Көшеде дауласқан екі адам жанында басқа адамдар айқайлап тұрса, жанжалдың күшеюі мүмкін.

Жасөспірім компьютерлік ойындарда зорлықты көп көрсе, шынайы өмірде агрессияға бейімділігі артуы мүмкін.

Әлеуметтік жұмыстағы маңызы:

Агрессияны тек фрустрациядан емес, оны қоздыратын факторлардан да іздеу керек.

Әлеуметтік қызметкер:

қауіпті заттарды (қару, алкоголь, агрессивті медиа) қолжетімсіз етуі керек,

агрессияны қоздыратын ортадан клиентті шығару,

позитивті стимулдар (шығармашылық, спорт, қолдау тобы) ұсыну арқылы агрессияны төмендете алады.

Қысқаша айтқанда, Берковиц теориясы: «Фрустрация → міндетті түрде агрессия емес. Агрессия тек белгілі бір ынталандырушы белгілер болғанда күшейеді».

 

 

 

 

Қозу теориясы (Зильманн)

Негізгі идеясы

• Зильманн агрессияны физиологиялық қозудың (мысалы, жүректің соғуы, адреналин, эмоциялық күй) әсерімен түсіндіреді.

• Адамның бойында пайда болған физиологиялық қозу бірден басылмайды, біраз уақыт сақталады.

• Бұл «қалған қозу» кейінгі жағдайларда басқа эмоцияға (соның ішінде агрессияға) тасымалдануы мүмкін.

Теория мазмұны

1. Адам бір жағдайда (мысалы, спорт, қорқыныш, стресс) қатты қозады.

2. Бұл физиологиялық қозу уақыт өте келе бәсеңдегенімен, толық жоғалып кетпейді.

3. Кейін басқа жағдай туғанда (мысалы, кикілжің, реніш) – сол қалған қозу агрессияға қосылып, ашуды күшейтеді.

Мысалдар:

Адам спорттан кейін қатты шаршап, жүрегі соғып тұрғанда біреу ренжітсе – әдеттегіден қатты ашулануы мүмкін.

Көшеде көлік жүргізіп келе жатып стресс алған адам үйге келгенде ұсақ-түйекке бола отбасы мүшесіне ашуланады.

Жасөспірім экшн немесе қорқынышты фильм көргеннен кейін шағын жанжал кезінде агрессивті реакция көрсетуі ықтимал.

Әлеуметтік жұмыстағы маңызы:

Қозу теориясы агрессияның «қалдық эмоциялармен» күшейетінін көрсетеді.

Әлеуметтік қызметкер клиентке:

o өз эмоциясын бақылауды үйретеді (релаксация, тыныс алу жаттығулары, тайм-аут),

o стресс факторларын азайтуға көмектеседі,

o қозуды позитивті арнаға бұруды үйретеді (спорт, музыка, шығармашылық).

Зильманн теориясы – эмоциялық және физиологиялық қозу толық жойылмайды, ол кейінгі жағдайларда агрессияға «тасымалдануы» мүмкін.

Оқу теориясы (А. Бандура)

Негізгі идеясы

• Агрессия – туа біткен мінез емес, оқу арқылы қалыптасатын мінез-құлық.

• Адам басқаларды бақылай отырып, олардың әрекетін қайталайды (моделдеу).

• Егер агрессивті мінез-құлық марапатталса, ол күшейеді; егер жазаланса, әлсірейді.

Негізгі қағидалары:

1. Бақылау арқылы үйрену (моделдеу) – адам үлгі ретінде көрген әрекетті қайталайды.

2. Күшейту және жазалау – әрекетке қоғамның берген бағасы агрессияның жалғасуына әсер етеді.

3. Медиа ықпалы – фильмдер, ойындар, әлеуметтік желілер агрессияны үйретуі мүмкін.

 

Мысалдар:

Үйде зорлық-зомбылықты көрген бала мектепте агрессивті болуы ықтимал.

Егер жасөспірім күш көрсетіп «бедел» алса – ол мінезді қайталайды.

Теледидарда немесе ойында зорлықты көрген бала соны шынайы өмірде қолдануы мүмкін.

Әлеуметтік жұмыста қолданылуы:

Жасөспірімдермен және балалармен жұмыс жасауда маңызды.

Әдістері:

o позитивті мінез-құлық үлгілерін көрсету,

o рөлдік ойындар мен тренингтер,

o агрессияны марапаттауды тоқтату,

o бейбіт шешімдерді қолдау,

o медиа сауаттылықты дамыту.

Оқу теориясы – агрессия әлеуметтік ортада үйренілетін құбылыс, сондықтан оны дұрыс тәрбиелік және әлеуметтік әдістер арқылы азайтуға болады.

«Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті»

 

Орындаған: Оңғар Ринат Бауыржанұлы

Жетекші: Авсыдыкова Құралай

 

https://univer.kaznu.kz

---