Жетекшінің ұйымдастыру және коммуникативтілік қабілетінің маңызы

Жетекшінің ұйымдастыру және коммуникативтілік қабілетінің маңызы

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті – Қазақстанның жетекші жоғары оқу орындарының бірі ғана емес, ғылыми ой мен мәдени дамудың қалыптасу алаңы. ҚазҰУ-дың даму тарихы 90 жылдық сапарында еліміздегі педагогикалық дәстүрдің, ғылыми ізденістің, іргелі теориялар мен заманауи тәжірибелердің тоғысуына айналды. Университет философиясы – «ізгілікке, білімге қызмет ету».  Қазіргі таңда еңбек нарығы түбегейлі өзгерді. Нағыз жетекші – тек кәсіби білімі бар тұлға емес. Ол – коммуникацияны басқаратын, ұйымдастыруды жоспарлайтын, топ динамикасын түсінетін, психологиялық ахуалды тұрақтандыра алатын маман. Сондықтан ҚазҰУ-дың магистратура бағдарламаларындағы «Басқару психологиясы» пәні – болашақ мамандарды тек теориямен «қаруландыру» емес, оларды шынайы басқару дағдыларына бейімдеу мақсатын көздейді. Бұл пәнде коммуникация философиясы, әлеуметтік-психологиялық ықпал ету механизмдері, топтық процестер теориясы, адамның мінез-құлықтық реакцияларын болжау үлгілері зерттеледі. Профессор, психология ғылымдарының кандидаты Жұбаназарова Назираш Сүлейменовна осы пән аясында 1-курс магистранттарына “Жетекшінің ұйымдастыру және коммуникативтілік қабілетінің маңызы” тақырыбы бойынша дәріс жүргізді. Мұнда ең негізгі мәндердің бірі – ұйымдастыру және коммуникация қабілеттерінің басқарудағы орны. Жетекші деген – алдымен коммуникацияны басқара алатын адам.

Бір қарағанда, «коммуникация» – тек сөйлесу сияқты көрінуі мүмкін. Бірақ басқару психологиясында бұл мүлде басқаша түсінік. Коммуникация – ақпарат ағынын жоспарлау, хабарды мәтінге айналдыру, тілдік кодтарды дәл таңдау, тыңдау, кері байланыс беру, конфликттің алдын алу, мотивация қалыптастыру, топаралық сенім құрастыру деген шиеленісті, жүйелі әрекеттер жиынтығы. Егер басшы ақпаратты дұрыс бере алмаса, тапсырма бұзылады, тыңдай алмаса, сенім жоғалады. Ал сенім жоғалған жерде ұйымдық климат әлсірейді, өнімділік төмендейді, топтық психологиялық қауіпсіздік бұзылады.

Зерттеулер бойынша, ұйымдардағы мәселелердің 65-80%-ы – ақпараттың бұрмалануынан, нақты жауапкершіліктің белгіленбеуінен туындайды. Бұл – басқарудағы коммуникацияның негізгі маңызын дәләлдейді. Басшылық деңгейі жоғары компаниялар қызметкерлеріне міндет қоярда «не істейсің?» деп емес, «неге бұл маңызды?», «бұл кімге әсер етеді?», «оның стратегиядағы орны қандай?» деген сұрақтармен түсіндіреді. Нәтижесінде адам тапсырманы механикалық емес, мағыналық деңгейде қабылдайды. Демек, мотивацияның табиғаты сыртқы бақылаудан емес, ішкі түсінуден қалыптасады.

Енді ұйымдастыру қабілетіне келейік. Ұйымдастыру – тек жоспар құру емес. Бұл – бөгет тудыратын факторларды алдын ала болжау, ресурстарды әділ бөлу, уақытты нақты кезеңдерге бөлу, топ мүшелерінің рөлін сәйкестендіру, табыс өлшемдерін анықтау, нәтижелерді жүйелеп бақылау. Егер басшы ұйымдастыруды білмесе, адамның жеке күш-жігері еш нәтиже бермейді. Ұйымдастыру – энергияны бағыттау жүйесі. Басшы тапсырманы дұрыс бөлмесе, уақытша «еңбек көп» болып көрінгенімен, стратегиялық өнімділік төмендейді. Сондықтан бұл қабілет тек әкімшілік техника емес, ол – психологиялық басқару механизмі.

Қазіргі заман жетекшісінде міндетті түрде болуы тиіс қабілеттердің біріктірілген триадасы бар. Біріншісі – коммуникативтілік қабілет. Бұл қабілет сенім қалыптастыруға, ойды анық әрі түсінікті жеткізуге және ең бастысы, адамның айтқанын тек естіп емес, тыңдай білуге мүмкіндік береді. Жетекші командамен ашық диалог жүргізе алғанда ғана қолайлы психологиялық климат орнығып, ортақ мақсатқа бірігу оңайлайды. Екінші маңызды қабілет – ұйымдастыра білу шеберлігі. Жетекші уақытты тиімді жоспарлап, ресурстарды дұрыс бөліп, жұмыс процесін жүйелі түрде жүргізе алуы қажет. Бұл қабілетсіз қойылған мақсаттар тек жоспар күйінде қалып қоюы мүмкін. Ұйымдастыру қабілеті жұмыстың кезеңдерін нақтылауға, басымдықтарды дұрыс анықтауға және нәтижеге бағытталуға жағдай жасайды. Үшінші қабілет – психологиялық сезімталдық. Адамдардың эмоционалды күйін сезу, олардың мінез-құлық реакцияларын алдын ала болжай алу, әр қызметкердің психологиялық ерекшелігін ескеріп қарым-қатынас орнату. Бұл қабілет конфликттің алдын алуға, командадағы сенімділікті нығайтуға және жұмыс барысындағы жасырын шиеленістерді дер кезінде байқауға көмектеседі. Осы үш қабілет бір-бірінен бөлек емес, өзара бірін толықтыратын біртұтас жүйе ретінде қаралады. Коммуникативтілік сенім қалыптастырса, ұйымдастыру қабілеті сол сенімді нақты іске айналдырады, ал психологиялық сезімталдық осы процестің эмоционалдық тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Сондықтан бұл үштік – заманауи жетекшінің кәсіби құзыреттілігінің бөлінбес өзегі.

Жетекшінің ұйымдастыру және коммуникация қабілеттері – ұжымда психологиялық климатты реттей алатын тірек. Бұл – менеджменттегі эмоционалдық интеллект (EQ) түсінігімен тікелей байланысты құбылыс. EQ – тек эмоцияны басқара білу емес. Бұл – эмоция арқылы басқара білу. Мықты басшы «сезімдік» динамиканы түсіне отырып, конфликтті басталмай жатып тоқтата алады. Ол адамды «қалай» сөйлейтінінен емес, «неге» солай сөйлейтінінен түсінеді. Бұл – мәдениеті жоғары басқарудың белгісі.

ҚазҰУ-да «Басқару психологиясы» пәнін оқу барысында магистранттар тек теорияны тыңдап қана қоймай, ол теорияны әр қырынан қарастырып, талқылауға қатысады. Сабақ үстінде біз нақты жағдайларға сүйеніп мысалдар келтіреміз, оқыған ғылыми ұстанымдарды салыстырамыз, бір-бірімізбен пікір алмасып, сол теорияның практикада қалай жұмыс істейтінін түсінуге тырысамыз. Осылайша теория тек құр ақпарат болып қалмай, оны шынайы жұмыс үдерісімен байланыстырып, өз көзқарасымызды қалыптастыруға мүмкіндік туады.

Қорытындылай келе, бүгінгі дамыған қоғамда жетекшінің ұйымдастыру және коммуникативтілік қабілеттері – жай кәсіби қосымша емес, ол – басқарудың өзегі. Бұл қабілеттерсіз ешқандай стратегия, ешқандай жоспар, ешқандай мақсат іске аспайды. Адам басқарудың ортасында тұрса, адамның психологиялық жағдайын, оның қабылдауын, коммуникациясын басқару – жетекшінің басты міндеті болып қала береді.

Жубаназарова Н.С.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
психология ғылымдарының кандидаты, профессор

Болтаева А.М.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
психология ғылымдарының кандидаты, доцент м.а.

Ниетбаева К.Ж.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
филология факультетінің 1-курс магистранты