Фактчекинг пен медиасауаттылықтың қоғамдағы рөлі:Қазақстан тәжірибесі

Қазіргі цифрлық дәуірде ақпарат легі қарқынды әрі шексіз. Бұл жағдай, бір жағынан, білім алу мен қарым-қатынасты жеңілдетсе, екінші жағынан, жалған ақпараттың, манипуляция мен дезинформацияның кең таралуына жол ашады. Осыған байланысты ақпаратты тексеру және медиасауаттылық дағдыларын дамыту әрбір азамат үшін аса маңызды. Қазақстанда да бұл мәселе өзекті болып отыр: қоғам ақпаратты сыни тұрғыдан қабылдап, оны бірнеше дереккөзден салыстырып, саралауға үйренуі қажет. Фактчекинг пен медиасауаттылық тек журналистика саласы үшін ғана емес, жалпы ұлттық ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.

Бұл мақаланың мақсаты – Қазақстандағы фактчекинг пен медиасауаттылық тәжірибесін талдау, осы салада жұмыс істейтін негізгі ұйымдардың қызметін сипаттау, олардың жеткен нәтижелерін бағалау және даму перспективаларын анықтау.

Фактчекинг пен медиасауаттылықтың мәні мен маңызы

Фактчекинг – бұл медиада, саясатта және әлеуметтік желілерде жарияланған ақпараттың дұрыстығын тексеру процесі. Ал медиасауаттылық – ақпаратты талдау, салыстыру және манипуляцияны анықтау қабілеті. Бұл дағдылар жалған ақпараттың таралуын шектеп, азаматтық жауапкершілікті арттырады және қоғамдық пікірдің сапасын жақсартады. Демек, фактчекинг пен медиасауаттылық демократиялық қоғамды дамытудың маңызды құралдарының бірі болып табылады.

Қазақстандағы фактчекинг және медиасауаттылық тәжірибесі

 Ұйымдар мен платформалар:

Қазақстанда медиасауаттылық пен фактчекингті дамытуға бағытталған бірнеше ірі жобалар жұмыс істейді.

1. Factcheck.kz – 2017 жылдан бастап саясаткерлердің мәлімдемелері мен медиа материалдарын тексеретін алғашқы платформалардың бірі.
2. MediaNet – ақпараттық сауаттылыққа арналған жобалар мен курстар ұйымдастырады. 2019 жылы 9-11 сынып оқушыларына арналған медиасауаттылық оқулығын шығарды.
3. EFMN желісі – аймақтық ұйымдар арасында тәжірибе алмасуды қамтамасыз етеді.

Білім беру жүйесіне медиасауаттылықты енгізудің қазіргі жағдайы мен перспективалары

2019 жылдан бері Қазақстанда мектептерге арналған медиасауаттылық бойынша оқулықтар әзірленуде. 2023-2024 оқу жылында бұл пән пилоттық жоба ретінде бірқатар мектептерде енгізілді. 2025 жылы ЮНЕСКО жүргізген зерттеу Қазақстандағы медиасауаттылық экожүйесін бағалап, ресурстардың, мамандардың және нормативтік базаның жетілдіруге мұқтаж екенін көрсетті.

Жобалардың нәтижелері мен әсері

2024-2025 жылдары жүзеге асырылған "FactCheck Dive" жобасы аясында OSINT (Open Source Intelligence) тренингтері, мектеп оқушыларына арналған лекциялар және журналистерге арналған офлайн семинарлар ұйымдастырылды. Мысалы, 2025 жылы Атырауда өткен курсқа қатысқан 27 адам фото және видео материалдарды тексеру әдістерін меңгерді. Бұл бастамалар Қазақстанда фактчекинг мәдениетінің қалыптасып келе жатқанын айғақтайды.

Қоғамдық маңызы

Фактчекинг пен медиасауаттылық қоғамға келесідей оң әсер етеді:

1. Азаматтардың ақпаратты сын тұрғысынан қабылдау қабілеті артады.
2. Журналистиканың сапасы жоғарылап, ақпараттық манипуляцияларға қарсы тұру күшейеді.
3. Ақпараттық қауіпсіздік пен азаматтық жауапкершілік нығаяды.
4. Мектеп қабырғасынан бастап берілетін медиасауаттылық болашақ ұрпақты саналы ақпарат тұтынушы ретінде тәрбиелейді.

Кездесетін қиындықтар және оларды шешу жолдары

Қазақстанда медиасауаттылықтың дамуына кедергі келтіретін негізгі мәселелер:

1. Мектептерге толыққанды енгізу үшін қажетті ресурстар мен мамандардың тапшылығы.
2. Ауылдық жерлерде интернет пен ақпарат көздеріне қолжетімділіктің шектеулі болуы.
3. Сыни ойлау мәдениетінің әлі де толық қалыптаспауы.
4. Ұлттық деңгейде медиасауаттылық стратегиясының толық әзірленбеуі.

Қазақстанда фактчекинг пен медиасауаттылықты дамыту бағытында елеулі ілгерілеушіліктер бар. "Factcheck.kz", "MediaNet", "FactCheck Dive" сияқты жобалар ақпараттың сапасын арттыруға ықпал етеді. Алайда, бұл үдеріс әлі де толыққанды жүзеге аспаған. Жүйелі саясатты қалыптастыру, кадрларды даярлау және аймақтардағы қолжетімділікті арттыру мәселелері өзекті болып қалуда. Сондықтан медиасауаттылықты дамыту – мемлекеттің, білім беру жүйесінің және азаматтық қоғамның бірлескен, ұзақ мерзімді міндеті.