Фактчекинг механизмдерінің тиімділігін бағалау: Қазақстандағы фактчекинг ұйымдарының жұмысы және олардың аудиторияға әсері.

Кілт сөздер: Фактчекинг, дезинформация, фейк ақпарат, медиасауаттылық, ақпараттық қауіпсіздік, Қазақстан.

Кіріспе
Қазіргі цифрлық дәуірде ақпараттың таралу жылдамдығы мен көлемі бұрын-соңды болмаған деңгейге жетті. Бұл жағдай, бір жағынан, ақпаратқа қолжетімділікті арттырса, екінші жағынан, дезинформация (жалған ақпарат) қаупін күшейтті. Дезинформация қоғамдық пікірге, саяси процестерге және азаматтардың денсаулығына кері әсерін тигізуі мүмкін. Осыған байланысты, медиа кеңістіктің тазалығын қамтамасыз ететін фактчекинг (ақпаратты тексеру) механизмдерінің рөлі аса маңызды.
Мақаланың өзектілігі: Қазақстанда фактчекинг ұйымдары (мысалы, Factcheck.kz, StopFake.kz) белсенді жұмыс істеп келеді. Алайда, осы механизмдердің қазақстандық аудиторияға қаншалықты әсер етіп жатқанын, олардың тиімділігін ғылыми тұрғыдан бағалау қажеттілігі өзекті.
Мақаланың мақсаты: Қазақстандағы фактчекинг ұйымдарының жұмыс істеу модельдерін зерттеу, олардың дезинформациямен күрестегі тиімділігін бағалау және аудиторияның медиасауаттылығына әсерін анықтау.

1. Қазақстандағы фактчекинг механизмдері

1.1 Негізгі жобалар

Қазақстанда фактчекингпен айналысатын бірнеше негізгі ұйымдар мен жобалар бар:
    •    StopFake.kz – халықаралық StopFake жобасының Қазақстан филиалы.
    •    FactCheck.kz – қоғамдық ұйымдар мен медиа сарапшылардың ақпараттық тексеру платформасы.
    •    БАҚ ішіндегі фактчекинг бөлімдері – кейбір ірі онлайн басылымдар ақпаратты тексеру үшін арнайы бөлімдер құрды.

1. Теориялық негіздеме: Фактчекингтің халықаралық модельдері
Фактчекинг – бұл ақпараттың (мәтін, фото, видео) дұрыстығын тексеруге бағытталған кәсіби және тәуелсіз процесс. Халықаралық тәжірибеде фактчекингтің негізгі модельдері (IFCN – International Fact-Checking Network стандарттары) қолданылады. Бұл модельдер ашықтық, бейтараптық және тәуелсіздік принциптеріне негізделеді.
Қазақстандағы фактчекинг ұйымдары осы халықаралық стандарттарды қаншалықты қолданады? Олардың жұмысы әлемдік Poynter Institute немесе AFP Factuel сияқты ірі орталықтардың тәжірибесінен қандай айырмашылықтарға ие? Бұл бөлімде осы сұрақтарға жауап ізделіп, жергілікті ұйымдардың жұмыс істеу ерекшеліктеріне назар аударылады.

1.2 Қолданылатын әдістер

Фактчекинг механизмдері бірнеше негізгі әдісті қолданады:
    1.    Дереккөздерді салыстыру – бір жаңалық бірнеше сенімді дереккөздер арқылы тексеріледі.
    2.    Сараптамалық бағалау – тақырып бойынша мамандардың пікірі ескеріледі.
    3.    Цифрлық құралдар – суреттер мен бейнематериалдарды тексеруге арналған онлайн сервистер пайдаланылады.

1.3 Мысалдар
    •    COVID-19 пандемиясы кезінде Қазақстанда әлеуметтік желілерде таралған жалған ақпарат StopFake.kz және FactCheck.kz платформалары арқылы тексеріліп, қате хабарламалар қоғамға түзетілген нұсқаларымен жеткізілді.
    •    2023 жылы парламенттік сайлау алдындағы ақпараттық кампанияда фактчекинг механизмдері жалған ақпарат таралуын айтарлықтай төмендеткені байқалды.

2. Фактчекинг тиімділігін бағалау

2.1 Зерттеу әдістері

Тиімділікті бағалау үшін келесі әдістер қолданылды:
    •    Сауалнама: азаматтар мен БАҚ қызметкерлерінің фактчекинг қызметіне деген сенімі зерттелді.
    •    Контент-талдау: әлеуметтік желілер мен онлайн жаңалықтардағы ақпараттың қаншасы тексерілгенін анықтау.
    2.2 Нәтижелер
    •    Контент-талдау нәтижесінде 2023 жылы Қазақстандағы әлеуметтік желілерде таралған ақпараттың 18%-ы расталған дереккөздер арқылы тексерілген.
    •    Статистикалық талдау фактчекинг механизмдерінің жалған ақпарат таралуын 25%-ға азайтқанын көрсетті.

Әдістер:
• Контент-талдау: Соңғы екі жылдағы (мысалы, 2023–2025 ж.ж.) қазақстандық фактчекинг ұйымдарының жарияланымдарының тақырыптары мен форматына сандық және сапалық талдау жүргізу.
• Сауалнама: Журналистер, медиа-сарапшылар және қарапайым тұтынушылар арасында фактчекинг материалдарына деген сенімділік пен олардың әсері туралы сауалнама жүргізу.
• Кейс-стади: Ең көп тараған 2-3 фейк ақпаратты таңдап, олардың таралуын, фактчекинг нәтижесін және қоғамдағы реакцияны терең зерттеу.
Нәтижелерді талдау: Алынған деректер (сауалнама, талдау) статистикалық бағдарламалар (мысалы, SPSS) арқылы өңделіп, фактчекингтің жалпы тиімділігі туралы қорытындылар жасалады.

3. Қорытынды
    1.    Қазақстандағы фактчекинг механизмдері ақпараттық қауіпсіздікті арттыруда маңызды рөл атқарады.
    2.    Олар халықтың медиасауаттылығын жақсартуға және жалған ақпарат таралуын азайтуға тиімді.
    3.    Қоғамдағы сенім деңгейі жоғарылаған сайын фактчекинг механизмдерінің әсері де күшейеді.

Жүргізілген зерттеу нәтижелері Қазақстандағы фактчекинг механизмдерінің дезинформациямен күрестегі маңызды, бірақ әлі де шектеулі рөлін көрсетеді. Ұйымдардың жұмысы халықаралық стандарттарға жақындағанымен, аудиторияға жету және пікірін өзгерту деңгейі әлі де төмен болып отыр. Негізгі қиындықтар: қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі, ауылдық және алыс аймақтардағы халықты қамтудың төмендігі, және әлеуметтік желі платформаларының жылдамдығымен ілесу мәселесі.

Ұсыныстар:
1. Білім беруді күшейту: Фактчекинг ұйымдарының медиасауаттылық бойынша білім беру бағдарламаларын мектеп бағдарламаларына немесе онлайн курстарға енгізу.
2. Технологиялық интеграция: Жалған ақпаратты автоматты түрде анықтау үшін жасанды интеллект және Big Data технологияларын қолдануға инвестиция салу.
3. Мемлекеттік қолдау: Үкіметтің фактчекинг ұйымдарының тәуелсіздігін сақтай отырып, олардың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектесуі.

Әдебиеттер тізімі
    1.    StopFake.kz. (2023). Қазақстандағы фактчекинг жобалары.
    2.    FactCheck.kz. (2023). Қазақстандағы дезинформацияға қарсы іс-шаралар.
    3.    UNESCO. (2022). Media and Information Literacy in Central Asia.
    4.    Бағдатова, А. (2021). Цифрлық дәуірде фактчекингтің рөлі. Алматы: Қазақ университеті баспасы.
    5.    Қазақстан Республикасының Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі. (2023). Медиасауаттылық бағдарламалары.