Қазақ жастар баспасөзінің тарихы: «Жаңа әдебиет», «Жаңа мектеп», «Шаншар», «Жаршы», «Балға», «Жұмысшы» және «Ауыл тілі»

1920–1930 жылдар Қазақстан тарихында терең әлеуметтік-мәдени өзгерістер дәуірі болды. Осы кезеңде жаңа идеология жастар санасын қалыптастыруды, жаңа мәдениет пен білім жүйесін орнатуды өз мақсаты етті. Осыған орай, қазақ баспасөзі де ерекше дамыды, оның ішінде жастар мен интеллигенцияға бағытталған әдеби-педагогикалық журналдар мен сатиралық басылымдар, сондай-ақ ауыл және жұмысшы табына арналған газеттер елеулі рөл атқарды. Олар қоғамның жаңа тұлғасын тәрбиелеу, саяси идеяларды насихаттау және дәуірдің қайшылықтарын көрсету үшін пайдаланылды.

1. Әдебиет пен педагогиканы жаңғырту: «Жаңа әдебиет» және «Жаңа мектеп» журналдары

Кеңес өкіметінің алғашқы онжылдығында мәдениет пен білім саласын түбегейлі қайта құру қажеттілігі туындады. Бұл міндетті орындауда екі журнал – «Жаңа әдебиет» пен «Жаңа мектеп» шешуші рөл атқарды.

· «Жаңа әдебиет» (1928-1932) – бұл Қазақ пролетар жазушыларының бірлестігінің (ҚазАПП) органы ретінде құрылған көркем әдебиет пен сын журналы (қазіргі «Жұлдыз» журналының алғашқы нысаны). Журналдың негізгі міндеті жаңа, кеңестік идеологияға сүйенетін әдебиетті дамыту және насихаттау болды. Оның беттерінде дәуірдің өзекті әдеби-идеологиялық тартыстары көрініс тапты. Мысалы, 1928 жылы Сәбит Мұқановтың Абай жайлы «Абай – байшыл ақын» деген қарама-қайшы пікірін қорғайтын мақаласы жарияланса, кейін Ыбырай Мұстамбаевтың Абайдың ақындық шеберлігін таптық талдаудан тыс қарау қажет деген мақаласы басылды. Бұл, журналдың тек жаңа шығармаларды ғана емес, сонымен бірге мұраға қатысты күрделі пікірталастарды да бетіне алатынын көрсетті.
· «Жаңа мектеп» (1925 жылдан бастап) – Қазақстандағы жаңа кеңестік білім беру жүйесінің теориялық және әдістемелік орталығына айналды. Оның алғашқы нөмірі 1925 жылы тамыз айында Қызылордада жарық көрді. Журналдың қалыптасуына Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов сияқты ұлт зиялылары ат салысты. Журнал заман талабына қарай атауын өзгертіп отырды: «Политехникалық мектеп», «Ауыл мұғалімі», «Халық мұғалімі», ал 1961 жылдан бері «Қазақстан мектебі» деп аталады. Оның беттерінде тек педагогикалық мәселелер ғана емес, әдеби туындылар да орын алды. Мысалы, Мұхтар Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» атты әйгілі повесі журналда бірнеше нөмірге үзбей басылды.

2. Сатираның өткір қылығы: «Шаншар», «Жаршы» және «Балға»

Кеңес үкіметінің бастамасымен сатира қоғамдағы кемшіліктерді сынау мен жаңа тәртіпті нығайтудың құралына айналды. Партияның 1924 жылғы «Баспасөз туралы» қаулысы фельетон, шолу, әдеби сын сияқты барлық сатиралық жанрларды кеңінен пайдалануды талап етті. Осы талапты орындау үшін бірнеше сатиралық журналдар құрылды.

· «Шаншар» – қазақ тіліндегі алғашқы сатиралық журналдардың бірі ретінде тарихта қалды. Ол өзінің «екі тізгін, бір шылбыр» деп сипатталатын ерекше ұстанымымен ерекшеленді. Яғни, ол бір жағынан кеңестік идеяларды қолдаса, екінші жағынан қазақ халқының ұлттық мәдени құндылықтарын сақтауға тырысты.
· «Жаршы» (1929) – негізінен жаңа әліпбиді (латын әліпбиіне ауысу) насихаттау мақсатында құрылған. Алайда, ол таза сатиралық басылым болып қала алмады, өйткені негізінен ресми идеологияны түсіндіру мен үгіттеуге бағытталды.
· «Балға» (1932) – 1925-1938 жылдар аралығындағы қазақ кеңес сатирасының «өркендеу дәуірінің» ең өткір және идеологиялық тұрғыдан ең айқын көрінісі болды. Журналдың атауы мен бағдарламалық мәтінде ол өзін пролетариаттың «қирататын, соғатын, күлдіретін» қаруы ретінде таныстырды. Оның беттерінде Ильяс Жансүгіров, Қапан Қуанышбаев, Мұхаметжан Ғатаулин, Қалижан Тайшықов сияқты авторлардың өлеңдері мен фельетондары жарияланды. «Балға» қазақ сатирасының тілдік байлығын (мақал-мәтел, мысқыл, теңеу) жаңа мазмұнмен үйлестіре білді. Дегенмен, 1938 жылдан бастап сатира басылымдарына қатаң бақылау күшейіп, бұл дамудың «еністеу кезеңі» басталды.

3. Жұмысшы мен шаруаның дауысы: «Жұмысшы» және «Ауыл тілі» газеттері

Жаңа қоғамдық тәртіп өзінің негізгі таптарына – жұмысшылар мен шаруаларға арналған ақпарат арнасын құруды қажет етті.

· «Жұмысшы» газеті туралы ізделген нәтижелерде егжей-тегжейлі ақпарат жоқ, бірақ ол сол кезеңдегі жұмысшы табына бағытталған негізгі органың бірі болғаны белгілі. «Ауыл тілі» газеті туралы деректемелерде оған «Еңбекші қазақ» газетімен қатар аталғандығы осыны растайды.
· «Ауыл тілі» (1926-1929) – ауылдық тұрғындарға арналған маңызды басылым болды. Ол 1926 жылы Қазақ өлкелік партия комитетінің бастамасымен шығарыла бастады және редакторлық міндетті төраға Жалау Мынбаев өз мойнына алды. Газет «халықтың көзі, құлағы және тілі» болуға ұмтылып, қарапайым, түсінікті тілде жазылды. Оның беттерінде ауыл өмірінің барлық аспектілері – білім, денсаулық сақтау, мал шаруашылығы, кеңестендіру жұмыстары қозғалды. Сонымен қатар, газет қазақ әдебиетінің алыптары үшін де платформа болды: Сәкен Сейфуллиннің «Ауыл байғұс мінекей», Бейімбет Майлиннің «Рахиланың көк тұсағы», Сәбит Мұқановтың «Қысқы кіреші» сияқты шығармалар алғаш рет дәл осы газетте жарияланды. Газет партиялық бақылауда болғанымен, 1926 жылы оның бірінші санында партия-кеңес органдарының жұмысындағы кемшіліктерді сынаған мақалалар да басылып шықты. Газет 1929 жылы 129-шы нөмірден кейін жабылды.

Қорытынды
1920-1930 жылдардағы қазақ жастар баспасөзі жаңа идеологияны таратудың тиімді құралы ретінде кең спектрде қызмет етті. «Жаңа әдебиет» пен «Жаңа мектеп» жаңа мәдениет пен білім беру идеологиясын қалыптастырса, «Шаншар», «Жаршы», әсіресе «Балға» журналдары қоғамдық сананы қалыптастыруда сатираның күшін пайдаланды. «Жұмысшы» және «Ауыл тілі» газеттері болса өздерінің нақты аудиториясының өміріндегі өзгерістерді түсіндіруге және бағыттауға қызмет етті. Осы басылымдардың бәрі де күрделі тарихи дәуірдің айнасы болып, жаңа қоғамдық қатынастардың құрылуына белсенді қатысты.