«Көшпелі халықтың әскери мәдениетіндегі шоқпардың орны»

«Көшпелі халықтың әскери мәдениетіндегі шоқпардың орны»

Көшпелі халықтардың әскери мәдениеті – табиғатпен етене өмір сүрген, еркіндік пен жауынгерлік рухты ту еткен өркениеттің айқын көрінісі. Ұлан-ғайыр даланы мекендеген сақ, ғұн, түркі, қыпшақ тайпалары үшін соғыс өнері тек қақтығыс құралы емес, тіршілік пен елдікті сақтаудың басты тетігі болды. Осы әскери мәдениетте ерекше орын алған қарулардың бірі – шоқпар. Ол өзінің қарапайымдылығына қарамастан, көшпелі жауынгердің сенімді серігіне, батырлықтың символына айналды.

Шоқпар – негізінен қатты ағаштан жасалып, бас жағы ауырлатылған соғу қаруы. Кейбір шоқпарлардың ұшына темір шегелер қағылып немесе сүйек, металл қаптамалар орнатылған. Мұндай құрылым соққының күшін арттырып, қарсыласты бірден есеңгіретуге мүмкіндік берген. Қару жасауға қажетті материалдың табиғаттан оңай табылуы көшпелілер үшін үлкен артықшылық болды. Бұл шоқпардың кең таралуына және ұзақ уақыт бойы қолданылуына себеп болды.

Көшпелі жауынгерлік жүйеде шоқпар көбіне жақын қашықтықтағы шайқастарда қолданылды. Ат үстінде немесе жаяу соғыс кезінде бұл қару қарсыластың сауытсыз тұстарына, қалқан шетіне немесе басына бағытталды. Шоқпардың ауыр соққысы қарсыласты бір сәтте әлсіретіп, шайқастың тағдырын шешіп жіберетін. Сондықтан ол найза, қылыш, садақ секілді қарулармен қатар, әскери арсеналдың маңызды бөлігі саналды.

Шоқпардың мәні тек әскери қолданыспен шектелмейді. Ол көшпелі дүниетанымда күштің, әділдіктің және биліктің рәмізі ретінде қабылданды. Батырлар жырында шоқпар ұстаған кейіпкер – халықты қорғаушы, әділет жолындағы күрескер бейнесінде суреттеледі. Ер Төстік, Ер Тарғын, Қобыланды батыр секілді эпикалық тұлғалардың ауыр шоқпар көтеруі олардың айрықша қуаты мен ерлігін айқындайды. Бұл бейнелер арқылы шоқпар батырлық рухтың көркем символына айналды.

Археологиялық зерттеулер де шоқпардың көне дәуірлерден бері қолданылғанын дәлелдейді. Қазақстан аумағындағы сақ, ғұн, үйсін және түркі кезеңдеріне тән ескерткіштерден табылған шоқпар үлгілері оның әскери мәдениеттегі орнының маңыздылығын көрсетеді. Кейбір табылған нұсқалардың сәнделуі бұл қарудың тек соғыс құралы ғана емес, мәртебелік бұйым болғанын аңғартады.

Қорытындылай келе, шоқпар – көшпелі халықтың әскери мәдениетін айқындайтын ерекше қару. Ол жауынгерлік тәжірибенің, батырлық рухтың және ұлттық дүниетанымның тоғысқан нүктесі болып табылады. Шоқпар арқылы көшпелі қауымның күшке ғана емес, әділдік пен ел қорғау мұратына негізделген өмір салты көрініс табады. Сондықтан шоқпарды зерттеу – көшпелі өркениеттің рухани және әскери болмысын терең тануға жол ашады.