Адай Сүйінғараның Таз Төремұратқа мола салдырғаны жайлы хикая

... Ұшаны көз суырған қиыр дала,
Қожасы сол даланың құйын ғана.
Алдында айғыр топтың жалғыз желген
Сарғасқа тұлпар мінген — Сүйінғара!
Сары атқа сахараның желі жетпей,
Өскен ер — тірі жанға кегі кетпей.
Айғыр топ — арқар десең — ата құлжа,
Келелі түйе десең — кер үлектей.
Сексеннен асқан шағы — бұ бабаңыз,
Серуен, сергелдеңін сұрамаңыз!..
Айғыр топ:
Қарыс жерде бара жатқан
Сыртынан Сүйекенді қылады аңыз...
Көрмепті қанды асудан пәті қайтып,
Жатпайды "қайтеміз", деп ақыл айтып.
Кетеді нені айтса да кесіп - турап,
Көзіңнің тар шеңберін бақырайтып.
Күпір боп хақтың жолын кеспесе де,
Ісі айқын —
қас десе де,
дос десе де.
Санаңның сахарасын құйын болып
Өтеді дүрліктіріп, не істесе де.
Күй туған — тигізгенде қылды қылға,
Би туған — күйдіргенде түрлі құрма.
Әлі есте қан - қамауда айтқан сөзі,
Баяғы Аллақұлдың қырғынында.
(Сарқылмас сол сөздерден суат көрем,
Астарын аларсыңдар сұрап менен.)
"Мен өлсем — алты Алаштың белі сынар,
Сен өлсең — бір қатын ұл туад!" — деген.
Деген де қосшысының атын мініп,
Жөнелген жауға жүзін ғафыл бұрып —
Жегдедей дар - дар жыртып дұшпан шебін,
Сасқанды сүңгісімен сақындырып,
Қашқанды ұңғысымен атып жығып —
Бостырған жауды қанға батып жүріп.
... Қазаққа байламады қатал боп кек...
Арқада бір дау болды: шаһар боп — көп.
Табыннан — Омар, Оспан,
Әлім - Достан,
Жайықтан — Исатай мен Махамбет" кеп!
"Тұрғанда тұтаса алмай Түркістаның,
Қажет - дүр:
туыс - таным,
ұлт - ұстаным.
Жатқанда Орыс орып,
Хиуа қиып
Жарай ма, өзді - өзіңмен қырқысқаның?!"
Бетіне жан келтірмес қатал, қиқар,
Көрт пенен буыршынды атанша ұйпар ...
Баласын Үш Ананың бітістірген:
"Болсын, — деп, — даудың аты — сақал сипар!.."
Мәз болып Әлім кетті,
Адай қалды,
Салды алға Тама, Табын талай малды.
(Ол дауда мен, әрине, болғаным жоқ,
Қасында Мәмбетнияз, Шабай бар-ды...)
Күткенде қыр-тарлауыт,
халық — көмек,
Көрінген қырқарланып анық — бөлек.
Ұрымнан кіре тартқан керуендер
Өтеді Сүйекеңе салық төлеп.
Әр сөзін аңыз қылып, ертегі — ісін,
Құлжа бас, бұқа мойын, серке мүсін —
Тізеге салғаны рас талайларды:
Хақ — мұрат,
Ел - жұртының ертеңі үшін!
Халықты сымдай тартар қалың сын бар,
Жігіттің ел талқысы сағын шындар...
Тексізді төріне шын шығармады —
Көзге іліп көйіншікті нағылсын нар?!.
Батырдан бас саусағын әзер алған,
Шекспир, Аббот" деген ағылшындар.
Тағады "паң", "тәкәппар" деген атақ, —
Келеге келе алмаған залым, сұмдар.
Кіре алмай құрмасына Орман жұрты —
Тазыдай босағада жағын тырнар.
Артпай - ақ көпке — сілет,
хаққа — міндет,
Ақырып алда қанша атқа мінбек!
Қарт батыр бұл күндері күйзеліп жүр:
"Жасымда жаудан жазым таппадым!" — деп.
Кеудесін осы өкініш тепкілеген,
Кірпігі көздерінен от күреген.
Кешегі бір жиында депті берен:
"Артымда ұрпаққа үлгі сөз қалар ед, —
Бір бала туып еді өткір, өрен —
Жете алмай арманына кетті!.. — деген".
... Қымтайды кірпіктері жасын терең,
Деп пе еді ол жас шығарып — насыр төгем?!
"Өлем бе, — дейді, — омалып от басында,
Шағымда кәрі қойдан бәсім төмен?!"
Көк қырқа — басы бұйра, етегі — гүл,
Ерлердің "ел" деп өткен мекені бұл
... "Кәпірге торайымды шалдырман! — деп,
Аздардың жатқа жерін алдырман!" — деп,
Таздардың Нарынбай мен Өтені жүр.
... Сол елдің Ер Сүйінді мейман қылып,
Ұзатып сала шыққан беті еді бұл.
Қайран ел, бізге жеткен даңқың қызық,
Алсақ та ізді өшіріп, артынды үзіп ...
...Сүйекең сейсенбіде келіп түскен —
Таздардың күн тергейтін салтын бұзып
... Күн киіп саусағына — алтын жүзік,
Жатты ауыл жақсылыққа малтып, жүзіп.
Көрсетер жүміләға өнері көп,
Мейманның қылығына көнеді көп.
Сейсенбі сәрсенбіге ауған шақта,
Сан түрлі жақсы хабар келеді үдеп.
Мына бір сөзін сонда айтты батыр,
Мысалы, жарап алған келеде үлек:
"Әй, бәсе, Құдекең мен Сүйекеңнің
Арасы — қарыс - сүйем жер еді!.." — деп.
Бұл, мейлі, нәндік болсын, пандық болсын,
Астары әзіл сөздің тереңірек.
Қан - жыны ағайынның аралас қой,
Қалжыңы бізге, әрине, керегірек!..
... Бет сипап Пір Бекеттің мешітіне,
Күйкенді" маңдайға алып желеді көп.
Ер Сүйін —
Кіл шұбардың ортасында
Суындай" меңсіз қара, төбелі жоқ.
Бұлт жалғап Манатамен" шүйке алысқан
Кемпірдей шекелейді Күйкен ұшқан.
Жұрт еді, алтынды орда қонған кеше,
Ел — еру, ері — шеру, би тоғысқан.
... Бұлт көшіп бара жатыр —
Дәурен сынды
Күйкеннің кимешегін сүйкеп ұшқан.
Мекені көп қорымның көне қырат
Мүлгиді — Сармолданың" өлеңі ұнап
... Бір кезде Ноғайлының қонысы еді —
Ашпайды құпиясын төбе, бірақ.
Көтеріп алды басын Сүйінғара:
"Кәнеки, қайда жатыр Төремұрат?!"
Қалың Таз — Жастабаны, Шарғасы бар,
Бұл да бір тарам тамыр қарға шығар —
Көрсетті шетте жатқан бір төмпекті,
Жігітке сын болды бұл — арға шығар.
Жер шұқып ақсақалы, көк сақалы
Отырды —
Ер алдында таңбасы бар.
Ел үшін Төремұрат төккен тері —
Шашылған тастай болды бөктердегі.
Желкесін Қарғысшының сұғы қиып,
Осы екен қыршын ердің жеткен жері.
Моласы жер төмпекке айналыпты —
Басына адам келмей көптен бері.
Арыстың сыбағасы осы бопты —
Ерлігі жерге симай өткендегі!
Ер ісі — ел, ішінде безбенделген,
Мен мұны естігем жоқ кезген желден.
Араша тұра алмапты ағайыны,
Ер Төре сүйгенімен безгенде елден.
Бұларды біздерге айтқан бала Құрман" —
"Қырғынын Қызданайдың" көзбен көрген!
Сыр айтты бізге жеткен хат осындай,
Жәбір мен түгендерсің жапасын қай!..
Қорымның ортасында тұр шіреніп —
Тас күмбез — көп асықтың сақасындай.
Көзінде Ер Сүйіннің жанды шырақ —
Өмірі батырлардың мәңгі сынақ.
"Бұл адам тірлігінде не тындырған?..
Бұл — кімнің моласы?.." — деп қалды сұрап.
Сүйекең сауалынан қайта алмай тұр,
Алмаса дұрыс жауап — жайпардай тіл.
"Бай болған..." — деген сөзден басқа ештеңе
Мандытып жамиғы жұрт айта алмай тұр.
Бұзылды батыр жүзі неден кенет?
Саңқ етті:
"Керек қандай менен көмек?..
Тірлікте еліне еңбек етпеген жан —
Өлгенде жарытпайды желеп - жебеп.
"Жұртым!" — деп ұрып өткен құзға басын,
Ұлыңнан көк тасты да қызғанасың!..
Моланы салу керек — Ер Төреге,
Ер Төре — жатпау керек жертөледе!
Кәнеки, мына байдың бұз моласын!.."
(Соққандай күн ашықта долы боран,
Тіріліп сала берді өлі қалаң...)
"Аллаға барып берем жауабымды,
Пендеден келген керді көріп алам!
Берсе Алла жүрекке әмір — сақтанбап ем,
Мәнді бір ісім болсын атқарған ең —
Жұмысты тәмәмдандар кешке дейін,
Жұмырмен су тасыңдар,
Ат дорбамен!"
Шаншылып көкті ұрғандай құйын дара —
Осылай әмір берді Сүйінғара ...
Тастады тамды бұзып, мола салып —
Ерлердің ерлерге еткен сиын қара! ...
Ұлдарын еркелетіп, желкелетіп
Жатырды шетсіз - шексіз қиыр дала.
Жөңкіліп керуен - сағым көшті қырдан;
Батырдың жүзі болып кеш құбылған.
Қош айтып,
Аттанды алыс сапарына,
Маңдайы — Елегәжі, Ешкіқырған...
Содан соң көргенім жоқ қырдан оны —
Бақилық қонысына көшті бұрған...
"Сисемде — қалды жатып Аютөсте" —
Естуім Абыл айтқан ескі жырдан.
... Сол мола әлі де тұр төбені емген,
Көремін қарасам - ақ керегемнен.
Үзілмей Күйкен жақтың желі болып —
Жеткен бір әңгіме еді көнелерден.
"Ер ісі Хақ жолына қайшы - дүр", — деп, -
Мені де, қожа - молда, сөге көрмең ...
Не тапты — тез талқыға көне берген?! —
Ерлерді өлмей тұрып жебеген жөн.
Құптасам батыр ісін мен өлеңмен,
Болған да — қанға жұққан өнегемнен!..
Мәрмәр үй,
Мәрмәр мола салып жатқан
Үндемей қалды неге көп өлермен?..
... Молаңыз басыңдағы тұрғай аман,
Мәңгілік тұрағың ғой - не дегенмен!..

29.09.2001 ж. Шынжыр қыстағы.

---