Кит туралы ертегі

Ерте, ерте заманда,
жаннат Жер мен Көк күмбез
адамдардан аманда,
жонын тосып самалға,
Айлы, нұрлы ғаламда
жануарлар күн кешкен.
Бәрі өзара тілдескен.
Сол, сол заман, ту заман,
тыныштықта ну ғалам,
балығы тайдай тулаған,
бақасы қойдай шулаған
теңіз бопты бір керім.
Суы мөлдір, күнбе-күн
Аспан келіп шомылып,
кетеді екен жолығып.
Періште қыз Айдана
төсегіне жайлана
жатарында жуынып,
қарайды екен үңіліп
сол теңізге — айнаға.
Ал теңіздің киесі,
тазалықтың иесі –
Кит болыпты деседі.
Бізге жеткен бұл аңыз
шежірелерден кешегі.
Теңіздегі балықтар:
шортан, шоқыр, карп бар –
дауыс бермей, сайламай,
не зорлықпен байламай,
Китті адал қылықты
басшымыз деп ұғыпты.
Оған келіп сырласып,
ақылдасып, мұңдасып,
әлдісі мен әлсізі,
нәрлісі мен нәрсізі
күн кешіпті бір ғажап.
Көп тойынса, бұл да — азап.
Күндердің бір күнінде
балықтағы бас кесер,
тұмсығымен тас тесер
шортан шықты саңқылдап.
Асыр салған жарқылдап
шабақтарды алқымдап
шайнамастан бір жұтар,
сазанды да қылғытар
алабұға сампылдап:
"Жайым жоқ,— деді,— бағынар".
Итбалығы тағы бар
(балық та емес, ит те емес,
әйтеуір бір жануар).
Шортан шықты ортаға:
"Мынау Китің — әй, нашар,
балық емес — майбасар,
өзі және жайбасар.
Ол тұрғанда қорқа ма
ашатұра, майбалық,
көксерке мен қойбалық,
қортпа деген сүмелек
жатыр майдан жүрелеп!
Жейін десең біреуін,
Кит дегенің түнеред:
"Бассыздық па, бұ не?"— деп.
Балық емес Кит деген,
тек өз басын күйттеген.
Шалшық суда биттеген
итбалық та — мықты ожар:
"Балық — мына біз,— дейді,-
және, Шортан, Сіз,— дейді.-
Басқасы ма — тіпті олар
балыққа ұқсап жүзбейді!"
Итті ортада ырылдап,
суға келсе, балықпын деп жымыңдап
күн көретін итбалықтар түйілді,
бір арнаға жиылды,
шортандар да құйылды,
табан біткен тыриып,
су жыландар қыдиып,
бақа, шаян, құрбақасы жиылып,
жамырасты, Кит қалып.
Сөз бастады Итбалық:
"Ал бастайық — жұрт келді!
Бұл теңізде Кит дәуірі бітті енді!"
(Теңіз беті — тым-тырыс,
алаулайды Күншығыс).
"Сонда бізге басшы кім?!"
Майшабақтар шулады.
Итбалықтың қаны кенет тулады,
тулады да сыбыр етті Шортанға:
"Жасағыңды, бол, қамда –
қайсысы анау — бас дымын!
Ал, ағайын!
Басшы қойсақ балықтан,
шықпайсыңдар тамұқтан!
Шортанға да, шабаққа да тартпайтын
Қабан болады басшымыз".
…Қабан деген дәу тұмсық,
келді дағы жарқынсып,
шабақтарды түйрепті.
Екі шортан, бір жайын
әуелі оған малту жағын үйретті.
Байқайын деп бұлардың да аужайын,
жағасуда қорбалаңдап билепті
(көп ұзамай балықтардан күй кетті).
Қабан мен Ит –
әкесі бір, шешелері басқа еді;
итбалықтың майлы болды ас-жемі,
жарының да жұмырланды аш белі.
Балықтардан ес шығып,
бәрі күнде кешкілік
Қабанның көңілін аулады,
дімкестері біржолата аунады,
ауру болды саулары.
Қабан енді балықтарды шақырып,
сөйлейтін болды ақырып.
Зулай берді күн тағы,
Қабанның да күн сайын
көбейе берді бұлтағы.
Итбалыққа ақыл берді бұл тағы:
"Балық деген қылқаны көп ас екен,
мекені тек суда дейсің –
шеттерінен нас екен?!
Жақындатпа жағама,
қырылса да қарама!
Сүйтсең, олар
өздері-ақ
бірін бірі құртады,
қалмайды әлі-ақ
ұрпағы!"
Сөйтіп, суда
сазаны бар, шабақ бар,
қортпа, қызылқанат бар-
шын балықтың барлығы
үйір-үйір қаңғыды.
Есесіне
балық емес, ит емес,
не ақылды Кит емес,
итбалықтар құтырды,
таяп екі мықынды,
жас-кәрісі жұтынды.
Ал Қабаның шалшық судан аспады,
толқын келсе, қашқалы
жақын тұрды нар қамысты сағаға.
Қаңғып жүрген далада
Қабан біткен қоныс теуіп жағада,
дәурен құрды шуласып,
теңіз суын уласып.
Содан теңіз тартылыпты су қашып,
Шортанын да, Шоқырын да мұң басып,
баяғыша өзді-өзі
тістесуге әл бітіп,
су орнына шаң жұтып,
желбезегі желбіреп,
енді ажалым келді деп,
балық біткен жан бергелі жатса да,
мәмлеге келмепті.
Сөйтіп, бәрін жер жепті.
Содан бері талай тауың төбе боп,
талай мұхит шөлдепті.
Теңіз кепті, сең кетті.
Сол кездегі кішкене қыз Айдана
бұл күндері ержетті.
Есейсе де Айдана
әлі күнге іздейді екен айнасын,
көк аспанды айнала.
Ал қабан мен итбалықтар ұрпағы
жүр деседі жұрт әлі,
езулері майлана.
Сол теңіздің орнында –
"Қабанкөл" деп аталатын сай ғана.
1986

---