Шақантай батырдың құдалығы

(әфсана-қисса)

Абыз қария Ырыздықбай
Тілеуберліұлының рухына

Қабанбайдың соңынан ерген еді,
Қалмақпенен соғысып жеңген еді.
Жүз он ұлы жүз он сан ауыл болған
Шақантайға қандай ер тең келеді?
Абақ Керей, атасы – Жастабан-ды,
“Ошыбай!”-лап жауларын жасқаған-ды.
Бақ-береке, белінің қуатымен
Аруағын асырып тастаған-ды.
Майлы, Жайыр, Сауырдай тауларым-ай,
Барқытбелдей кенен жер бар ма, құдай?..
Аққоян ат орғиды ай астында
Алып ұшып Алаштың ардағын-ай!
“Сартоқай!”-лап ұрандап сар желеді,
Жаман-жәутік жолдасты ар көреді.
Бегімбеттің ішінде белдесерлік
Батыр теңдес өзіне бар демеді.
-Өлме шалдан өндірдей өрен артық,
Құр жаппадан құрулы кереге артық,
Көтеремнен құлдыраң көбең артық,
Өз тұсымда бар ма екен менен артық?!
-Ағын суды тоқтатар жар дейді ғой,
Кең дүние кемелге тар дейді ғой.
Тоқбағында Найманның ерлігі асқан
Қасабайдай қара нар бар дейді ғой.
...Естіп мұны Ер Шақаң шамырқанды,
Шыққанына артық ер таңырқанды.
Қасақана барғанда
Қасабайды
Қораш көріп көңілі жабырқанды.
“Жоқшымыз” деп жай ғана айта салды,
Алдан күтті ерлікті байқасарды.
Сынасудың ертеңгі сәтін ойлап,
Ақылменен толғайды айқасарды.
Кір-қоңдарын жоқшылар жуғызады,
Құрыш құлақ ұйқысын түн бұзады.
Таң көбесі сөгіле Ер Шақантай
Кемер белдік кіселі буғызады.
Күн түспей-ақ түндіктен өлең айтты,
Қатындардан күтуші сәлем айтты.
Қырғауылға шығалы қаршыға алып,
Айтыңдар деп батырға және де айтты.
Барқытбелде сай-сала бұрма-бұрма,
Батырларың шығады қырғауылға.
- Қаршығаңды жіберме, ей, Қасабай,
Көріп қойдым мен сенен бұрнағыда!
-Сенің көзің қырғауыл сағаласа,
Менің көзім сайтанды тағаласа,
Жібермей-ақ қояйын қаршығамды,
Қалт кетуді қонағым қаламаса!
-Ойлап па едің: өзімнен кем қонағым,
Ер Шақантай, ендеше, мен боламын!
-Өй, сен бе едің Шақантай деген шері,
Кермесінде кездескен кең даланың?!
-Сені де бір шерменде ер деген соң,
Келіп едім өзіме тең деген соң.
Ерлігіңді асырсаң қыз бермекке,
Төс қағысып, сенімді демдеген соң.
Менің асса ерлігім – қыз аламын,
Астың дәмін келтірер тұз аламын.
Нағашысы Найман деп немеремнің
Нақылындай бабамның ұзарамын!
* * *
Асыруға ерлікті сәті келіп,
Екі батыр шабады екіленіп.
Олай-бұлай екпіндеп жер шолады,
Алдарынан құйғытып нөпір елік.
Қос қабылан жортады қапталдасып,
Қазақ-қалмақ отырған жапсарласып.
Торғауыттың сол тұста бір ауылы
Қыр астынан қылт етті қатпарласып.
Қалмақ ауыл көзге құрт салады енді,
Қорыл басқан қара түн дала, белді.
“А, құдайлап!” Қасабай озып алға,
Ал Шақантай іркіліп қала берді.
Арғымағы дегбірсіз жерді тарпып,
Аш күзендей қайыса демін тартып,
Желе-жортқан Қасабай әлден уақта
Үш түйеге тоғанақ келді-ау артып.
Қос батырдың көңілі жайланады,
Тоғанақтар тең қылып байланады.
Шақантайға ендігі кезек келіп,
Аттануға қалмаққа ойланады.
Тілегенге тәңірім береді екен,
Тамылжытып ай нұрын төгеді екен.
Торғауыттың сайланған бес батыры
Жортуылдап қазаққа келеді екен.
Нар қамыстар найқалған атырабы,
Аттарының тыйылып тапырағы,
Қырықшегеліге от жағып, тамақ істеп,
Торғауыттар жаланып отырады.
Аруақты шет қылмас бар уақта,
Ер Шақантай сыйынды аруаққа.
Қасабайды қалдырып ат қасында,
Жауар бұлттай төнеді қалмақ жаққа.
Қаһарланып, кәр төгіп, ақырады,
Оттай жанып көздері шатынады.
“Ұрып таста! Үрит соқ!” деп тигенде
Үрей буып бес қалмақ шатылады.
Мысы басып Шақаңның, ызбары асты,
Бес батыры қалмақтың тұра қашты.
Тырағайлап қашқанды не қылсын-ау,
Басып қалды жұртынан піскен асты.
-Әй, Қасабай, мінеки, менің олжам,
Ұрлап алған жоқпын-ау, шауып алғам.
Тартып алып тамағын бес батырдың,
Үрейлерін ұшырып, жанын алғам.
Әй, Қасабай, олжамыз жарар құтқа.
Бес батырды бұқтырған мен артық па?
Ал немесе ауылдың ұйқыдағы
Жүгін ұрлап әкелген сен артық па?
...Шақантайдың осылай ерлігі асты,
Қасабай да тұрады иіп басты,
Бермек болып батырдың баласына
Ұлмекендей алма жүз, имек қасты.
* * *
Бәйбішесі Шақаңнын Жаңыл еді,
Бас Қарауыл қонғаны – ауыл еді.
Бәйбішеде қате жоқ, өңшең серек,
Батыр балпаң ұлдарды тауып еді.
Байбарақ пен Байтөбет көкжал қасқа,
Текебай мен Серкенбай бір нарқасқа.
Барлығының ішінде Торғай дара,
Салатұғын қылыштай қайрап тасқа.
Бәрі бағлан, бірі жоқ тезек терген,
Өкініші болмаған өзекті ерден.
Ұлмекенді Торғайға айттырыпты
Қалыңдығын ойнауға кезек келген.
Дұшпан тағар міні жоқ күйе қылып,
Қиянатқа тартпайтын ие бұрып,
Тал бойында Торғайдың жалғыз ғана:
Туа біткен еріні түйежырық.
Құдалығы, киіті, жол-жорасы,
Келер жылы қалыңға малды аласы,
Қорланады Қасабай кемсітті деп,
Алады екен қызымды жырық баласы.
Қақыратып күмісін қоладай қып,
Қаңыратып көңілін қорадай қып,
Жырықтығын күйеудің намыс көріп,
Қыз беруден Қасабай қалады айнып.
Ұрайын деп тап мұндай “түйені” ішке,
Наразысын атасы түйеді ішке.
Шақантайдың ойында дәнеңе жоқ,
Ши шығар деп білмейді киелі істе.
Салық салып түндікті тамам ұлға,
Сияпаттап құдасын әр ауылда,
Ер Шақантай шығарып салады өзі
Орта және аяққы Қарауылда.
Шығарып сап құдасын Ер Шақантай,
Айрыларда аялдап тартпаққа най,
Най сұраса, найымыз таусылды деп,
Найын бермей кетіпті сол Қасабай.
Най таусылды деген соң кідірмеді,
Наза күмән толқытып, шіркін, ерді,
Былай шыға бұрылып қарап еді,
Будақтаған көкала түтін көрді.
- Әй, Қасабай, антбұзған, әттеген-ай,
Айрыларда таусылып таппаған най
Оңашада табылып қалған екен,
Көрісейік, ал, бәлем, қанжығада-ай!
...Қаһарланып Шақантай аһ ұрыпты,
Қатуланып және де қапылыпты.
Алай-дүлей ауылға келе сала,
Ашуменен Торғайды шақырыпты.
-Бермен қара, ей, ұлым, бермен қара,
Кетіп қалды Қасабай керден жаңа.
Қыз бермейді, пәтшағар, менсінбейді,
Кердең басты көрейін көрден ғана!
Шатақ істі ретіне келтіріп кел.
Қасабайды бар-дағы өлтіріп кел!
Құнын өзім берем!
Өлсең – құныңды алам!
Бармасаң сені қазір мен өлтірем!
Қасабайдың әулетін дертті қып кел!
* * *
Құдай басқа салғанын көрейін деп,
Қасабайдың қолынан өлейін деп,
Жолдас ертіп қасына, қайын жұртқа
Жетіп келді Торғай да күйеушілеп.
“Күйеукелді!” бір ырым білінбейді,
Торғай мырза тоңазып бір түнейді.
Құдасының батырға сәлемі бар,
Айтып соны кетем деп күркірейді.
Босағаға теңкитіп сырмақ салған,
Көпшіктерін көпіртіп жырғап салған,
Ақ үйіне сол Торғай кірді басып,
Татайын деп әлде бақ, әлде сордан.
Жіпси терлеп, сорғалап маңдайы аққан,
Отыр екен шай ішіп барлы аяқтан.
Қасабайды баса кеп жайғасады
Жүрегі ұшқан осы бір жағдаяттан.
Таппаған соң мұнда да жайған құшақ,
Қойынынан суырып бұйда пышақ,
Құдаң айтқан сәлемі мынау-ды деп,
Қасабайдың алдына қойды нықтап.
- Аз күн болсын ақ қойды сойған атам,
Ақ батасын сондағы жойған атам.
Мен атама салмаймын бұл пышақты,
Маған салғын, қанеки, сайлан, атам!..
Деп кеудесін ашыпты сонда Торғай,
Үш қайтара айтыпты толғай-толғай.
- Сен салмасаң, ал онда мен саламын,
Аш кеудеңді!- дегенде, нар Қасабай...
Сасқалақтап іргеге шегініпті,
Шайқалақтап қолда шай төгіліпті.
Бәйбішесі манадан бақылаған
Боздап сол кез еріне егіліпті.
-Әй, Қасабай, болса да ерні жырық,
Тұр екен-ау көзінен от төгіліп.
Екі ағасы бар екен, қақпа қолын,
Бер қызыңды, Қасабай, беттен үріп!..
Бәйбішенің аузынан балдай тамып
Шыққан сөзді алады Торғай қағып.
Қарғып тысқа сол сәтте шықты дейді,
Қалыңдығын алмаққа асық жар ғып.
* * *
Бітуана осымен бітті дейді,
Он сан ауыл ұрпағы тікті дейді.
Балалары бай менен бәйбіше боп
Бірін-бірі жүрекпен ұқты дейді.
Сырт Шыңғыстан тапты Жер Ұйықты дейді,
Талай-талай өтіпті тұйықты дейді.
“Шақантайлап!” ұрандап, аруақ қолдап,
Қалың жұртын айрандай ұйытты дейді.
Байтағымның баяғы бір алыбы,
Қазағымның қайтпаған бұла күні,
Шері баба Шақантай батырымның
Болған екен осындай құдалығы.
Тұңғиықтан өскендей тұма гүлі,
Тамыр жайып таратқан құдалығы,
Ер Шақантай – бүгінгі ел Шақантай
Шұбартаудан, сенбесең, сұра мұны.
Сұра мұны Байқошқар, Бақанастан,
Сұра мұны қарындас, аталастан.
Ұрпағының береке, бақытына
Ұлағатты бабалар баталасқан.
Сұра мұны Балқыбек, Баршатастан,
Бейітінде ай күмбез, алқа тастан.
Бейішінде шалқыған баба нұрдан,
Аягөзден сұрашы Балқаш асқан.
“Шақантайлап!” сардала желпінеді,
Елі неткен еркеуде, еркін еді.
Ырыс, бағы көшкендей ұрпағына
Ұлық нұры көгінен сіркіреді.
Өткен шақтың елбескен елесіндей
Желдей ескен батырдың жебесіндей
Қасиеті бүгінге жетті келіп,
Топан судан өткен Нұх кемесіндей.
Арғымағын бабаның арытпаған,
Дарағына дауыл-құз дарытпаған.
Асқар тауы биіктеп Ел Шақантай,
Аспанында қырандар қалықтаған.
Жаса, елі бабамның!
Жаса, бабам!
Келіндерің көлбеңдер босағадан.
Шақантайға бел бала бола алмайды
Мәрмәр тастан намысын қашамаған!

---